Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Հասանղալայ, կամ Հասանգալե: Գիւղաքաղաք մեծ եւ գլխաւոր համօրէն գաւառին Բասենոյ եւ առանձին վերին Բասենոյ, ուր նստի պէյ նորա որ եւ է գլխաւոր զպէյն Վարի Բասենոյ: Հեռի է յԷրզիռումայ իբր 6 ժամաւ. ունի շուկայ եւ վաճառնոց: Անցանէ առ գիւղաքաղաքաւս ՚ի հարաւոյ վերոգրել ջուրն, որ նոյնպէս կոչի Հասանղալայու ջուր. եւ խառնի յԵրասխ առընթեր Չօպան Քեօփրիւսիւյի: Բնակիչք սորա են իբր 1700 տունք, ընդ մեծի մասին թուրք, եւ սակաւք ՚ի հայոց. ուր ունին եւ փոքրիկ եկեղեցի: Այս գիւղաքաղաք է ՚ի հարաւային ստորոտ լայնանիստ լերին` որ է բարձր եւ խոտաւէտ, այլ ջուր նորա սակաւ. ՚ի հնումն կոչէր Ծիրանի լեառն. շրջապատ նորա իբր 6 ժամ ձիաւոր առն: ՚Ի յոստ ինչ այսր լերին ունի իւր բերդ ամուր Հասանղալա կոչեցել. յորոյ անուն կոչի եւ գիւղաքաղաքն եւ լեառն եւ ջուրն: ՚Ի բերդէն սկսել ճգի պարիսպ ընդ զառ ՚ի վայրն` որ պատէ զգիւղաքաղաքն համօրէն նաեւ զբերդն. շուրջանակի զպարսպաւ ունի խրամ. ուր մարթ է ջուր արձակել յիւր գետակէն. ՚ի բերդին գոյ եւ ծածուկ ճանապարհ ընդ երկրեայ. սակս առնլոյ ջուր ՚ի Հասանղալայու գետակն ՚ի ժամանակի պաշարման: Երկու դրունք են սորա. որք առաջի իւրեանց ունին կամուրջ:

Հեռի ՚ի գիւղաքաղաքէս քառորդաւ ժամու են երկու ջերմուկք կամ բաղանիք ինքնաբուղխ ջերմ ջուրց համակ քարաշէնք. շինեալք ՚ի յԱնատօլեայ զօրավարէն որպէս աւանդէն, որ էր հիմնադրօղ Էրզիռումայ: Մին ՚ի բաղանեաց է մեծ, եւ ջուր նորա սաստիկ ջերմ, անմիջապէս առ հասանղալա գետակաւ ՚ի հարաւկողմն նորա. զոր գմբէթ շինեաց հռչակաւոր կէօմիւրքճի Իսմայիլ էֆէնտին Էրզիռումցի. իբր 45. ամօք յառաջ: Իսկ միւս ջերմուկն նոյնպէս գմբեթաւոր` է փոքր, եւ ջուր նորա ոչ այնչափ ջերմ, ՚ի հիւսիսակողմն գետակին, յոր կողմն է եւ Հասանղալայն: Առ բաղանեօքս ՚ի վերայ Հասանղալա գետակին է կամուրջ քարաշէն եռակամար:

՚Ի գլուխ լերին Հասանղալայու է ջրհոր եւ ուխտատեղի անուանել Հասան տէտէ. ուր գնան յուխտ նաեւ ՚ի քրիստոնէից: Իսկ յարեւելեան ոտս լերին Հասանղալայու ՚ի բարձրաւանդակի` եւ մեծաշէն մենաստան միանձանց, անուանեալ Բասէնոյ, կամ Հասանղալայու վանք. նաեւ Աստուածածնի վանք. եկեղեցի նորա փոքր` բայց գմբեթայարկ եւ գեղեցիկ: Զայս մենաստան Գրիգորի Մագիստրոսի ասեն շինել, որ եւ թաղեալ կայ ՚ի նմին եկեղեցւոջ ՚ի ձախակողմն դրան` ունելով տապան քարաշէն բարձրացել յերկրէ, եւ խաչաթոռ ՚ի վերայ. Յայս մենաստան բնակեցան ընդ ժամանակս կաթուղիկոսք փախուցեալք յերեսաց թշնամեաց. յորում որպէս ասեն երկիցս կատարեցաւ եւ օրհնութիւն մեռանի: Յայս մենաստան բնակեցաւ ընդ ժամանակս ինչ եւ երանաշնորհ հայրս մեր գերյարգոյ Մխիթար աբբայն: Ընդ թեմիւ մենաստանիս են գիւղօրէք իբրեւ 300:

Ախտ: Գիւղ մեծ առ ստորոտով Հասանղալա լերին, յարեւմտից կուսէ. որոյ բնակիչք առհասարակ էին յազգէս հայոց, ունելով եւ եկեղեցի, այլ այժմ մտին եւ թուրք:

Սրպահան: Աւանդեօղ թրքաց, որք են արուեստաւորք փայտակերտ անօթոց. մոտ ՚ի յանտառն մայրեաց այսինքն չամի:

Ոկոմի: Գիւղ ՚ի դաշտավայրի, որ ՚ի նախնումն էր աւան. իբրեւ միով ժամաւ հեռի ՚ի վանաց Հասանղալայու. եւ նոյնչափ հեռի ՚ի լեռնէ նորա, որոյ բնակիչք առհասարակ են յազգս հայոց:

Միատուն: Գիւղ թրքաց:

Պատիճվան: Գիւղ իբրեւ 2 ժամաւ յոկոմի գեղջէն` յարեւելս հիւսիսոյ նորա: Առա սովաւ եկել ժողովեալ ջուրցն յանտառախիտ Մայրեաց լրեանցն Կովկասու գան մտանեն ՚ի ջուր Հասանղալայու, որ ՚ի հնումն կոչէր Մուրց: Ունի այս գիւղ մեղք առատ:

Էքէպատ: Գիւղ իբր միով ժամաւ հեռի ՚ի Պատիճվանայ, որոյ բնակիչք են յազգէս հայոց:

Դանշման: Գիւղ տաճկաց միով ժամաւ հեռի ՚ի Հասանղալայու եւ ՚ի յԷքէպատայ:

՚Ի սահմանս այսոսիկ են այլ բազումպատիկ գիւղօրէք. որպէս Ամրագոմ. Գոմաձոր, որ է գիւղ հին. յառաջագոյն առհասարակ հայ էին, այլ այժմ թուրք եւս բնակին ՚ի նմա: Ցեղ աղայի գեղջս, որ բնակի անդէն կոչի Գոմաձոր օղլի: Դէոտէովիրան, որ անկանի յարեւելս հարաւոյ Գոմաձորոյ. յորում է եւ եկեղեցի եւ ոգիք իբրեւ երկերիւր: Նապի գիւղ. առ սովաւ անցանէ Նապու ջուրն. Իշխու. զորմէ ասեն թէ յառաջագոյն կոչէր Իշխան, գիւղ ՚ի ձորավայրի առ Կիւճիւռ ջրովն, յորում են 100. 150 տուն հայոց: Տեսանին ՚ի մօտակայս նորա բազմութիւն յոյժ աւերակաց քարաշէն եկեղեցի. եւ զանգակատուն բարձր իբրեւ կիսով չափ քակել: Մերձ ՚ի յԻշխու են գիւղօրէք հայոց Հարսնէքար, Թավոնց:

Եազան: Գիւղ մեծ առ աջակողմեան եզերք Երասխայ. Աւընկայ, կամ Աւնիկ. ՚ի տաճկաց կոչի Ճիվան գալէսի: Ամրոց հին զարմանալի: Իբրեւ 10 ժամու հեռի ՚ի Հասանղալայի ՚ի հարաւկողմն: Է սա ապառաժ որձաքար սեպուհ մեծ բարձրացել յերկրէ յոյժ յոյժ. եւ յամենայն կողմանց իբրեւ թէ կոփել հարթ հաւասար. որ ոչ թուի ձեռագործ մարդկան, այլ յաւէտ մեծագործ բնութեան: Գոյն այսր քարալերին հարկանի ՚ի կարմրագոյնն ՚ի ստորեւ է լայն եւ առ սակաւ սակաւ ամփոփել ՚ի սրածայրն աւարտի իբրեւ բուրգն ինչ. ուր կարեն բազմութիւն մարդկան բնակել. եւ ՚ի գագաթան վառել պէսպէս զինուք, յոր ՚ի լինել երկիւղի թշնամեաց կամ աւազակաց, բնակիչք մերձակայ տեղեաց պատոպարին անդ իբրեւ յանքոյթ եւ յանվտանգ վայրի: Եւ որ առաւել սքանչելին է, ՚ի գլուխ վիմիս բղխէ ջուր քաղցր եւ պատուական, զոր աղօթիւք ճգնաւորի ուրուք ասեն բղխեալ. որով պատսպարել քան անդ` ոչ կրեն կարօտութիւն ինչ ջրոյ: Չիք հնար այլազգ հնարիւք մտանել ՚ի բերդն, բայց եթէ եդել գերանս ստուարս իբրեւ կամուրջ ՚ի վերայ խորանգունդ ձորոյն որ առ նովաւ, ընդ այն գնան ելանեն ՚ի գլուխ քարալերին բազում դժուարութեամբ. եւ թէպէտ ՚ի միոյ կողմանէ կցեալ կան անմիջապէս եւ այլ լերինք, բայց ցած են յոյժ քան զնա: Առ սովին ամրոցաւ` իբրեւ քարընկէց մի հեռաւորութեամբ անցանէ Կիւճիւռ անուն գետակն:

Վաղաւեր: Գիւղ հին յարեւելից կողմանէ Աւնկայ ամրոցին, ՚ի վերայ լերին ՚ի գեղեցիկ եւ ՚ի զուարճալի վայրի, յարեւմուտս կոյս բոցիկ լերին: Բնակիչք նորա թուրքք իբրեւ տունք 100:

Օթլաճա: Գիւղ տաճկաց:

Խաչլու: Գիւղ հայոց` այլ ՚ի Խաչլու գեղջէն` որ յԱշակերտ:

Խոսրովերան: Գիւղ որոյ բնակիչք էին հայք յորում է եւ եկեղեցի. բայց զկնի սակս զրկանաց ցրուել, այժմ ընդ մեծի մասին տաճիկ բնակին: Այս գիւղ է ՚ի մէջ գեղեցիկ եւ զուարճալի հովտի շրջապատել ՚ի լերանց յորում են պէսպէս գունաեղ ծաղկունք. մանաւանդ հորոտ կոչեցել ծաղկին, եւ բոյսք զանազանք, մանաւանդ ՚ի յԱնճապոնճուխ լեառն. ուր եւ են բազմութիւն ինքնաբուխ ականակիտ աղբերաց, որք միացեալ գործեն գետակ, որ եւ հոսի ՚ի յարտի եւ ՚ի ճագարակ, եւ անտի անկանի յերասք: Մերձ յայս գիւղ է լեառն ինչ անուանել Բոցիկ, որ է համակ սեաւ քար ապառաժ եւ բարձր յոյժ:

Արտի: Գիւղ մեծ յարեւելից գեոտեովերանու. որոյ բնակիչք են տաճիկք:

Խազվերան: Գիւղ որոյ բնակիչք են յազգէս հայոց

Բինատուս: Գիւղ թրքաց:

Ճիճագրակ: Գիւղ իբրեւ երեք ժամաւ հեռի ՚ի յԱրտիէ. բնակիչքն յազգէս հայոց:

Արուճագրակ: Գիւղ իբրեւ երկու ժամաւ հեռի ՚ի Ճիճագրակէն. որոյ բնակիչք յազգէս հայոց, ցորեան որ ընտիր յայն կողմանս:

Տէլի պապա: Շէն կամ գեօղ մեծ իբրեւ միով ժամաւ հեռի յԱրուճագրակէ ՚ի հարաւոյ, բնակիչքն են յազգէս հայոց: Յետ գեօղ է շիրիմ գմբեթաւոր, ուր չէ յայտ թէ ո՞ է թաղեալն ՚ի նմա, ՚ի քրիստոնէից թէ յայլազգեաց, այլազգիք Տէլիպապա անուանեն զնա. յորոյ անուն եւ զգիւղն կոչեն Տէլիպապա. բայց եւ ՚ի քրիստոնէից հայոց բազումք յաւուրս շաբաթու գնան յուխտ մոմ վառելով անդէն:

Փոքր տու. եւ Մեծ տու. Են կրկին գիւղօրէք փոքր ինչ հեռի ՚ի միմեանց, առ ստորոտով լերին զԱրղաբաղարայ. որք ՚ի հնումս կոչէին Որդորու. եւ Դու. Քէօփրիւ քէօյի: Գիւղ առընթեր Չօպան քէօբրիւյին, յայս գիւղ է շինուած ինչ մեծ եւ բարձրաշէն. որ որպէս յայտ է յերեւութից` շինել է ՚ի վաղ ժամանակաց. յորում է բնակութիւն մաքսաւորաց սահմանացն այնոցիկ: Յայտ է թէ սոյն այս տեղի է հին Վաղարշաւանն, որ ընդ պատմելոյ Խոր. բ. 62. յիրաւի ՚ի սոյն անկանի:

Չօպան քէօփրիսի: Քարաշէն կամուրջ մեծ ՚ի վերայ եօթն լայնաձիգ կամարաց հաստատեալ. որոյ մի կողմն սկսանի ՚ի Հըմնար լեռնէ: Աստանօր խառնի Հասանղալայու վտակն որ է Մուրց` ՚ի մեծ գետն Երասխ: Պատմեն բնակիչք երկրին աւանդութեամբ, թէ նախնիք բազում անգամ շինէն աստէն կամուրջ, այլ բռնութիւն Երասխայ որ սաստիկ սրընթաց է յայսմ վայրի, քակէր զամենայն ապա հովիւ ոմն բնութեամբ ճարտար յայսպիսիս, զառաջին քար հիման ինքն յանձն էառ դնել այնպիսի իմն ճարտարութեամբ, զի այնուհետեւ ոչինչ խախտումն լիցի շինուածոցն. եւ յայնմ օրէ հետէ ասեն անխախուտ մնաց միշտ հիմն կամրջոյն ՚ի բռնութենէ ջուրց. եւ վասնորիկ կոչեցաւ Չօպան քեօփրիսի: Այս պատմութիւն համաձայնի ճառադրութեանցն Վիրգիլեայ. նախ զցասումն Երասխայ ընդդէմ կամրջացն յիշելով. եւ ապա զընդունել նորա, զշինութիւն կամրջաց. զորմէ տե'ս ՚ի Հայաստան:

՚Ի վերին Բասեն են եւ յետագայ գիւղօրէքս, որոց անուանք եւ հեռաւորուիք ՚ի Հասանղալայէ են` Կուլլու. հեռի ՚ի Հասանղալայէ միով ժամու: Ալվար, 2 ժամաւ: Կընտէղի, իբրեւ ժամաւ եւ կիսով: Հերդեւ, իբր 2 ժամաւ: Պլղասոն, իբր 3 քառորդաւ հեռի ՚ի հերդեւայ. բնակիչք նորա հայ եւ յոյն: Ալիպազիրկեան. Թորդան. Գիւղ ՚ի դաշտավայրի բնակեալ իբր ՚ի 100 տանց հայոց: Բլուր. եւն: