Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Գաւառ ՚ի հիւսիսակողմն սեւերեկի հանդէպ անցիցն Եփրատայ որ Նէվլար կոչի, ձգել ՚ի մէջ երկուց լերանց. եւ է Օճագլըգ գաւառ Տիարպէքիրոյ, որ կարէ տալ ոչ սակաւ զորս հզօրս. բայց է ընդ իշխանութեամբ Մատէն Էմինիին, որում տայ ամի ամի 60 կամ 70 քսակ: Երկիր որ գոլով բարեբեր յոյժ, առհասարակ է այգեստան եւ լի պարտիզօք. բերէ պէսպէս տեսակս պտղոց ընտիրս եւ մեծամեծս քան զայլոց տեղեաց. յորս առաւել անուանի է տանձն քաղցրաճաշակ եւ քնքուշ յորոց մին կշռէ կէս օդդա, որ եւ յանուն իւր կոչի ջերմուկի տանձ: Առատ գտանին ՚ի սմա նաեւ քաղցուեղէնք ՚ի Շռայէ. քանզի խաղող եւ նուռն է առատ. եւ իբր գլխաւոր կերակուր բնակչաց ուստի տանին անդադար ՚ի յամիթ: Ունի ընդ իւրեւ գիւղօրէս բազումս:

Ջերմուկ: Գլխաւոր գիւղաքաղաք գաւառին կառուցել առ ստորոտով լերին, 2 աւուրբք հեռի ՚ի յԱմթայ` յարեւմտեան կողմն նորա. անցանէ առ սովաւ գետակ քաղցրաջուր եւ բազմաձուկն: Բնակիչք սորա իբրեւ 1000 տունք յորոց իբր 150 տունք են յազգէս հայոց, իսկ մնացեալքն տաճիկք առհասարակ գրեալք ՚ի զինուորի: Նստի աստ միւֆթի, եւ ունի մզկիթ, ՚ի գլուխ լերին է բերդ հին աւերակ, ստորեւ քան զբերդն ՚ի լանջակողմն լերին են երկու եկեղեցիք հայոց. յորոց երբեմն զմին եւ երբեմն զմիւսն ՚ի գործ ածեն: Կէս ժամաւ հեռի ՚ի գիւղաքաղաքէն է բաղանի կամ Գուտրէթ ջերմ ջուրց. յորմէ ընկալաւ քաղաքն զանունս ջերմուկ. ունի աւազան աստիճանաբար վասն արանց. ջուր սորա ծծմբահոտ յոյժ այլ օգտակար. բերէ քաղց սաստիկ: ՚Ի յուլիսի բազմութիւն ՚ի շրջակայ կողմանց ժողովին. խորան հարեալ անդէն վասն ջերմուկին. որոյ եւ ճանապարհ ՚ի գիւղաքաղաքէ մինչեւ ցայս վայր է զուարճալի, զարդարել առհասարակ պտղատու ծառովք:

Շնքուշ. ՚ի տճ Չիանքիազ. կամ Չնքուշ: Յառաջագոյն էր գաւառ Տիարպէքիրոյ, այլ այժմ գրեթէ է վիճակ ՚ի սահմանս Ջերմուկի, թէպէտ ունի պէյ մասնաւոր: Աւանն Չնքուշ կառուցեալ կայ ընդ զառ ՚ի վայր ապառաժուտ լերին. հեռի ՚ի Ջերմուկայ 6 ժամաւ ՚ի հիւսիսակողմն նորա. իսկ ՚ի յԱրղնոյ իբր 15 ժամաւ` մօտ ՚ի կարմունջ գիւղ Ուրհայոց: Բնակիչք նորա ընդ մեծի մասին յազգէս հայոց, որք են իբր 400 տունք. իսկ ՚ի տաճկաց իբր 250 տունք. եկեղեցի սորա յանուն սրբոյ Կարապետին, ոչ յոյժ հեռի յաւանէն ՚ի փոքրիկ դաշտավայրի անդ. գոյ եւ մենաստան յանուն սրբոյ Աստուածածնին. կայր ՚ի յաւանն այլ եկեղեցի որ էանց ՚ի ձեռս տաճկաց:

՚Ի վերայ լերին ուր կառուցեալ կայ քնքուշ` են պարտէզք զուարճալիք եւ այգեստանայք բարեբերք՚ի պտուղս. յորս գտանի խաղող զարմանալի` մեծ որպէս հատ ընկուզոյ եւ կանաչագոյն: Ունի ՚ի սահմանի իւրում է բավս երկաթոյ, ուստի բնակիչք աւանի յազգէս հայոց` ընդ մեծի մասին դարբին են արուեստիւ: ՚Ի մէջ Չնքուշ եւ Ջերմուկայ եւ ջուր որ ընդ գուբ ինչ սուզել յերկիր, ապա որպէս ասեն ելանէ եւ խառնի ՚ի գետակն Ջերմուկայ: ՚Ի Չնքուշ աւանէ էր Գաբուգըրան անուանի փաշայն Քիւթահիոյ. որ էր որդի ժամակոչի սորին եկեղեցւոյ: