Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Ունի բերդաքաղաք փաշայանիստ, ընդ որ անցանէ գետն սէհյան կամ չագըտ որ ՚ի բնակչաց կոչի Ըրմագ. 68 ժամաւ հեռի ՚ի ծովէ, եւ 90 մղոնաւ յԱնդաքեայէ: Բնակիչք քաղաքիս տաճիկք, եւ յազգէս հայոց իբրեւ 1000 տունք. գտանի եւ ՚ի յունաց 4 կամ 5 տունք. բազմութիւն վաճառականաց ժողովին ՚ի սմա աստի եւ անտի մւնդ ՚ի Գայսէրիոյ, որք ՚ի զանազան գաւառս սփռեն զբամբակ նորա. իւրաքանչիւր տունք ունին տանիս, են ընդ մեծի մասին քաղաքք Անատօլից: Ունի իջեւանս այսինքն խանս, բաղաննիս եւ վաճառանոցս. երկու եկեղեցիս հայոց շինեալ ՚ի թրծել աղիւսով (ոպ եւ այլ շինուածք Ատանոյ), որք կոչին վերին եւ վարի: Վերինն է յանուն սրբոյ Աստուածածնին, իսկ վարինն յանուն սրբոյն Ստեփաննոսի, նորոգել ՚ի թուականիս ՌՂԸ, խորանքն միայն են քարաշէն, բայց ոչ նստի յայս քաղաք առաջնորդ:

՚Ի մէջ մզկթաց սորա երեւելի է այն մզկիթ հանդերձ մէտրէսէիւն որ է առ Չագըտ գետով, շինել ՚ի փաշայէ ումեմնէ Ռամատանեան զարմին, որք նախ քան զառնուլ օսմանականց տիրէին կողմանցս այսորիկ. Էսկի ճամի, որ յառաջն էր եկեղեցի յանուն սրբոյն Յակոբայ: Առ Չագըտ գետով է եւ ապարանք փաշային, նաեւ փոքրիկ բերդ քաղաքին` որոյ շրջապատն է իբրեւ 300 քայլ. կառուցել ՚ի վերայ կարծրակուռ վիմի, պարիսպ նորա զարդարել բրդօք, եւ ՚ի մէջ բերդին բազում ամբարանոցք, եւ բանտ զարհուրելի, սորա է գուբ բոլորակաձեւ, իբրեւ 60 ոտնաչափ շրջապատ նորա. եւ իբրեւ 40 խորութիւն նորա. ՚ի բերդին են տունք պահնակաց: Գետն առաջի քաղաքիս է ընդարձակ յոյժ, յորոյ վերայ շինել կայ մեծագործ կամուրջ քարաշէն, բազմակամար, ջուր սորա գոլով բարեհամ եւ յստակ յոյժ, քաղաքացիք աստի ըմպեն, եւ ջրկիրք անդադար կրեն ՚ի քաղաքն, արտաքոյ քաղաքին են նաեւ ջրանցք մեծամեծք:

Յամարայնի ծանր գոլով օդ Ատանայի, փաշայն յամարանոցն ելանէ այսինքն ՚ի եայլագն, եւ ընդ նմ ամենայն քաղաքացիք, իւրաքանչիւրոց սփռել ՚ի տունս ամարանոցաց իւրեանց. եւ յայնժմ դատարականայ ՚ի բնակչաց այս քաղաք, միայն կրպակաւորաց ոմանց մնացել անդ ՚ի պէտս անցաւորաց, եւ սակաւուց պահապանաց որք մասնաւոր տրովք պահ ունին իւրաքչիւր թաղից:

Կէավուռ քէօյի: Գիւղ կէս ժամաւ հեռի յատանոյ, որոյ բնակիչք գոլով առ հասարակ յազգէս հայոց իբրեւ 30 կամ 40 տանց պարապեալք յերկրագործութե, յայն սակս կոչեցաւ ՚ի տաճկաց Կէտվուռ քէօյի:

Կիւլէք, կամ Կիւկլէք: Բերդ անմատոյց կառուցեալ ՚ի գլուխ լերին յանձուկ կապանին իբրեւ միօրեայ հեռի յԱտանայէ որ կոչի Կիւլէք պէլի, կամ Կիւկլէք պօղազի: Այս կապան ձգի առաւել քան զմիօրեայ ՚ի մէջ երկկարգեան քարաժեռ դժուարակռիւ լերանց լի անտառովք փիճի կամ չամ ծառոց. է անդէն իջեւան կամ խան շինել ՚ի փիրի փաշայէն. Զոր նախ շինել էր (ասէ Քեաթիպ չէլէպին) մէհէմէտ փաշայն վէզիր օսմանական տէրութեան ՚ի թուականի հիճրէթին 928. մերձ ՚ի սա շինեալ ունէր նաեւ երիս իջեւանս եւ մզկիթ. բայց քանզի յայսմ թուականի չիք ոք Մէհէմմէտ անուն վէզիրի ազէմին, այլ վասն այլոց փաշայից: Նշանակէ անդէն եւ զանուանս երից խանից. Չիֆթէ խան. Չագըտ խան, եւ Պայրամ փաշայի խան:

Յայսմ կապանի առնուն պաճ կամ տուրս յամենայն անցաւորաց, իսկ յեկեղեցականաց ՚ի ճանաչելն բազմապատիկ առաւել քան զականս: Առ Չիֆթէխանիւ որ միով օթեւանաւ հեռի է Յուլու դըշլայէն` է ջուր առողջարար եւ ջերմուկ: Շրջակայ լերինք են առ հասարակ անտառ կաղնի ծառոց. եւ ՚ի ծործորոց լերանցս սկզբնաւորի գըրդ կէլիտ գետակն: Մերձ է աստ եւ Ռամատան օղլի էայլագին. ՚ի վերայ լերին որ է պատուական ամարանոց քաղաքացւոցն Ատանայ. հեռի ՚ի նմանէ իբր 2 օթեւանօք:

Թէքիր: Գիւղ իբրեւ նետընկէց մի հեռի ՚ի կիւլէք բերդէն, կառուցել ՚ի տափարակի որ ՚ի վերայ բարձր լերին Տորոսի, առ արքունական ճանապարհւ. ոչ պակասին յայլս լեառն ձիւնք` յորմէ է կրեն յԱտանա. ունի եւ ջուր քաղցր եւ պատուական: Աստանոր եւս են այգեստանեայք տունք ամարանոցաց քաղաքացւոց Ատանայ:

Գըզըլ տաղ: Է նոյնպ ամարանոց քաղաքացւոց Ատանայ. ուստի ՚ի վերայ լերինս եւ ՚ի վերայ բլրոց աստ եւ անդ սփռել կան տունք նոցա եւ բարեբեր այգեստանեայք:

Մսիս։ է ՚ի հնումն Մամէստիա. եւ Մօպուսէտիա: Քաղաք փոքր պարսպաւոր, ունի եւ բերդ ՚ի բարձրաւանդակի, հեռի յատանոյ 18 մղւ յարեւելեան կողմն նորա. կառուցել առ ստորոտով լերին եւ առ ճիհան գետով, որ յերկուս բաժանէ զքաղաքն, յորոց մին տիրապէս կոչի Մսիսէ, իսկ միւսն Քէֆէրպինա ՚ի վերայ գետոյն է կամուրջ քարաշէն` յորոց ՚ի ծայրն է իջեւան շինել ՚ի վաճառականաց ոմանց ՚ի 949 հիճրէթին յամին 1542. անցաւորք ընդ այս կամուրջ ունին տալ պաճ այսինքն տուրս: Դաշտավայր սահման Մսիսոյ բերէ ազգի ազգի պտուղս եւ զայլ բերս եւ է բեղմնաւոր յոյժ, որպ է վկայէ նաեւ Քեաթիպ չէլէպին:

Մերձ յայս քաղաք է լեառն կոչեցել Ճէպէլիաննուր որ թարգմանի լեառն Լուսոյ, որ գօտի ձգել տարածի մինչեւ մերձ ՚ի ծով. լինի ՚ի սմա զիւնպիւլ ծաղիկք գեղեցիկ եւ պէսպէս խոտք օգտակարք յորս նաեւ էէպրուհիւսանէմ այսինքն լոշթակ: