Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Շիրվան ընդ Քեաթիպ չէլէպին ձգել երկայնի յեզերաց Կուր գետոյն մինչ ՚ի Տէրպէնտ որ թէպէտ ՚ի նախնումն էր անուն քաղաքի, բայց այժմ անուն գաւառի. եւ այսպէս ՚ի հիւսիսոյ` ունի իւր սահման զՏաղիսթան յարեւմտից` զայն մասն Մեծին Հայոց որ սուզ ինչ յառաջ էր ընդ տէրութեամբ Վրաց. ՚ի հարաւոյ` զմասն որ է ընդ տէրութեամբ Պարսից. իսկ յարեւելից` զծովն Կասպից որ եւ յանուն սորա ծով Շիրվանու կոչի ՚ի բազմաց: Օդ սորա բարեխառն, մինչեւ ՚ի տեղիս տեղիս բոյսք նորա դալարել մնալ ընդ ամն ողջոյն. յարեւմտից պատի Կուր գետով, որոյ ՚ի սահմանի սորա միակցել ընդ Երասխայ, զհարաւակողմամբ նորա պատելով յանգի ՚ի ծով:

Երկիրն լեռնային այլ արգասաւոր, որոյ որթք այգեաց կարի իմն աճեն, բերէ արմտիս եւ միրգ, յորս պատուական լինի խնձորն, մեղրապոպ, եւ նուռն առատ յոյժ, մերձ ՚ի Շամախի քաղաք յարեւմուտս հիւսիսոյ նորա ունի անտառ մեծ առ հասարակ նռնենեաց, յոյր սակս կոչի ՚ի տաճկաց նար մէղիլիկի, լինի անդէն նաեւ ձիթենի: Բերէ եւ բամբակ. եւ մետաքս, որոյ տուրեւառութիւն ՚ի Շէմախի քաղաք միայն լինի ասեն ամի ամի ՚ի չափ 2000 բեռին: ՚Ի հիւսիսակողմն Պաքիու քաղաքին ոչ յոյժ հեռի ՚ի նմանէ ՚ի գօտիս Պարմագ կոչեցել լերանց` ունի նաւթ սպիտակ առատ եւ պատուական քան զայլոց տեղեաց, են անդէն աստ եւ անդ բազմութիւն ականց աղբերաց, ոմանք խորք մի գրկաչափ, եւ ոմանք 10, մինչեւ 20. յորս ՚ի վերին երեսս ջրոյն տեսանի պատեալ նաւթ սպիտակ որ բղխէ ՚ի յատակէ ականց ՚ի վեր, զոր ժողովել յանօթս առաքեն ընդ ամենայն Պարսկաստան եւ ընդ այլ սահմանս մինչեւ ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի պէտս ներկարարաց, զոր կոչեն աճէմ նէֆթի. ՚ի կիր առնուն եւ ՚ի լապտերս փոխանակ իւղոյ ՚ի Շիրվան եւ ՚ի Պարսս. այնչափ առատութիւն է անդ` զի թէ եւ թզաւ չափ բրեն զհող այնր կողման ՚ի վեր բղխէ նաւթ: Ուրեք ուրեք ՚ի Շիրվան ՚ի ձորավայրս յաճախեն թիւնաւոր զեռունք, օձք, իժք, սարդք, եւն:

Շէմէխի կամ Շամախի, եւ Եղծմամբ Շումախի, Հայք եւ պարսիկք (ասէ Մառդինիէ) կոչեն սովորաբար Շամախի, իսկ մեր ճանապարհորդ Շումախի: Մայրաքաղաք Շիրվանի ՚ի դաշտավայրի 8 ժամաւ հեռի ՚ի Կասպից ծովէն, եւ իբր 16 մղոնաւ ՚ի Շիրվան քաղաքէ ՚ի հիւսիսոյ նորա. բերդաքաղաք պարսպաքաղաք վայելչաշէն, որոյ բնակիչք տունք իբր 25000, ընդ մեծի մասին պարսիկք, իսկ մնացեալքն հայք, եւ այլ զանազան ազգք: Բազմութիւն վաճառականաց եւ արուեստաւորաց է ՚ի սմա, եւ բազում տուրեւառութիւն. ունի ջուր պատուական ՚ի մերձակայ լերանց: Բաժանի այս քաղաք ՚ի հին եւ ՚ի նոր, վասն զի ՚ի յառնուլն Դահմասայ զայս քաղաք յամին 1738 ՚ի լէզկեաց, զմեծամեծս եւ զարուեստաւորս եհան եւ արտաքոյ քաղաքին բնակեցոյց. իսկ յետ մահուան նորա թողել նոցա զնորն` դարձեալ բնակեցան ՚ի հին Շամախի, բայց եւ ՚ի նորն անդ գտանին մինչեւ ցայժմ բնակութիւնք: Ունի սա եւ նաւահանգիստ պատուական յաճախել յոյժ ՚ի նաւուց Կասպից ծովուն:

Շապրան: Գիւղ ՚ի հիւսիսակողմն Շամախոյ իբր միօրեայ հեռի ՚ի նմանէ, եւ 3 ժամաւ հեռի ՚ի ծովէն, առ գետակաւ. բնակիչք սորա պարսիկք, հայք, եւ այլազգք:

Պաքիու կամ Պագու. ՚ի ռուսաց կոչեցեալ Կօրօտ պաքա. այսինքն Բերդ Պաքուայ: Քաղաք անուանի մինչեւ յանուն նորա կոչել երբեմն զծովն Կասպից, առ որոյ ծոցով է կառուցել յարեւելս հարաւոյ Շամախոյ. ունի եւ բերդ ՚ի վերայ բլրոյ: Բնակիչք սորա տունք իբր 6000, պարսիկք, եւ այլ մահմէտականք, իսկ մնացեալքն հայք, օդ սորա ջերմ: Չունի այս քաղաք ընդ իւրեւ գիւղ ինչ կամ բնակութիւն, եւ շրջակայ սահման նորա մինչեւ ՚ի 10 փարսախ է ապառաժուտ, յորում չիք ամենեւին բոյս ինչ, այլ թէ բրեսցի ՚ի խորս նորա 10 թզաչափ, ելանէ հող եւ ածուխ հանքային: Շրջապատ ծովածոցոյն Պագուայ է փոքր, եւ չէ նաւահանգիստ անքոյթ, են անդէն եւ երկու կղզիք փոքր, եւ այլ ժայռք:

Աբշէրոն: Աւան յափն ծովու ՚ի վերայ լեզուին հողոյ սորա ձեւացուցանէ զծոցն Պագուայ, հանդէպ Թէմիր անուն փոքրիկ կղզւոյն: Մերձ յայս տեղի է ուրեք հրաբուղխ ստորերկրեայ, ուստի շնչեն ծծմբայոյզ գոլորշիք հրացեալք:

Վէզիր պուռնի: Են երկու հրուանդանք Պագուայ ձգեալք ՚ի ծովն Կասպիական, որք երեւելի են քան զայլ հրուանդանս յարեւմտեան եզրն ծովու:

Մարոզա: Աւան շինել ՚ի հովտի, ուրանօր սկզբնաւորի խրամն մեծ զոր ետ բանալ Ստանդով Ռազին յամին 1700. որ ձգի մինչեւ ՚ի ծովն:

Էրէս: Աւան յեզր գետոյն շինել ՚ի Նուշրէվանայ յարեւմուտս հարաւոյ Շամախոյ, 3 օթեւանօք հեռի անտի. սակաւ են ՚ի սմա բնակութիւնք սակս սաստիկ ջերմութեան օդոյ նորին: Քեաթիպ չէլէպին վայրապար յանուն սորա կոչեցել կարծէ զգետն Էրէս կամ Երասխ որ է արազ, զի անունս Երասխ` որոյ աղաւաղութին է Էրէս, կարի յոյժ յառաջէ քան զՆուշրէվան:

Ճէվատ: Շէն կառուցեալ առ արեւելեան եզերբ Կուր գետոյն մերձ ՚ի խառնումն նորա յԵրասխ գետ, բնակիչքն պարսիկք եւ հայք, երկիրն ոչ այնչափ արգաւանդ: Մերձ ՚ի Ճէվատ է կամուրջ փայտաշէն ՚ի վերայ գետոյն Երասխայ յետ խառնելոյ ընդ Կուր գետոյն, զոր շինեաց Դահմաս գուլի խան յամին 1738, առ ՚ի տալ անցս զօրաց իւրոց ՚ի յարձակիլ ՚ի վերայ Շամախի քաղաքին` զոր առեալ էին լէզկիք ՚ի Պարսից: ՚Ի մերձակայ դաշտավայրի յափն Երասխայ ՚ի հարաւոյ` Կալիցին իշխան ռուսաց արար խաղաղութիւն ընդ Պարսից:

Շիրվան: Աւերակ քաղաք ՚ի լեռնաստանի, որ յառաջագոյն էր մայրաքաղաք համօրէն ին, քանի մի մղոնաւ հեռի ՚ի Արսու վտակէն որ յանգի ՚ի Կուր, ունի եւ բերդ հին եւ անզօր. յարեւելեան դաշտավայրի սորա օթեւանին վրանաւոր թափառական Մուղանք:

Կիւրթիստան: Բերդ ամուր բարձր եւ դժուարամատոյց, որ էր ասէ Քեաթիպ չէլէպին բնակարան արքայից Շիրվանի:

Նէվ շէհիր: Աւան յեզր Կուր գետոյն ՚ի հարաւակողմն Շամախոյ, միով օթեւանաւ հեռի անտի:

Քիւշթասէֆի: Գաւառ եւ քաղաք համանուն, զոր շինել է Քիւշթասէպ որդի Լիւհրասէպի, ուրանօր գետքն Կուր եւ Երասխ ՚ի զանազան առաջս բաժանել ասէ Քեաթիպ չէլէպին ոռոգանեն զայս գաւառ: Զբնակիչս դնէ սպիտակադէմս, որք խօսին ՚ի լեզու փէհլէվի այսինք է պահլաւի, արդիւնք երկրի նորա են արմտիք, եւ որիզ պատուական, բայց միրգ նորա սակաւ: Գիւղօրէք սորա յոլովք:

Նիյազապատ: Բերդաւան առ իւր համանուն առուիւ, յեզր Կասպից ծովուն իբր 25 մղոնաւ հեռի ՚ի Տէրպէնտէ ՚ի հարաւոյ արեւելից:

Գըպլէ: Տեղի մերձ ՚ի Տէրպէնտ շինել ՚ի Կաւատայ որդւոյ Պերոզի, օդ սորա եւ ջուր պատուական: ՚ի մերձակայ ձորամիջի անդ ելանէ ջուր ջերմ անհնարին բայց քաղցր, որոյ քանի մի քայլ յառաջ ընթացեալ ասէ Քեաթիպ չէլէպին, եւ ընդ ծերպ ինչ խոռոչաց յերկիր սուզել, ապա նէտընկէց հեռի կրկին ՚ի վեր բղխէ: Սորա մետաքս եւ արմտիք առատ:

Ֆիրուզապատ, որ է անուն կրկին թագաւորաց Պերոզայ եւ Կաւատայ: Է աւան մերձ ՚ի Տէրպէնտ, որոյ օդ պատուական:

Տէրպէնտ: Անուն պարսկական որ նշանակէ դռնակապ, եւ առ տաճիկս ՚ի գործ ամի փոխանակ կրճից եւ կապանաց. յարաբացւոց կոչի Պապիւլէպվապ, որ նշանակէ Դուռն դրանց, զի դուռն կոչի առ նոսա որպէս եւ առ մեզ կամ սկիզբն եւ կամ աւարտ կապանին, եւ քանզի Տէրպէնտ բերդ շինեալ է մերձ ՚ի սկզբան կրճից ձորոց որք են իբր դրունք, յայն սակս կոչեցաւ դուռն դրանց որպէս գրէ Քեաթիպ չէլէպին. ՚ի տաճկաց կոչի նաեւ Տէմիրգափու: ՚Ի հնումն առ մեզ Դարբանդ, որ է նոյն իսկ անունս Տէրպէնտ. իսկ առաւել ՚ի հնումն կոչէր Դուռն Ճորայ, զորմէ տե'ս ՚ի հնումն Աղուանս: Է բերդաքաղաք պարսպաքաղաք յեզր Կասպից ծովուն, հեռի ՚ի բերանոյ Երասխ գետոյ իբրեւ 21 պարսկական փարսախաւ, ՚ի հիւսիսակողմն նորա. կառուցել ՚ի յանձուկս հարթարդակ ձորամիջի, որոյ լայնութիւնն է իբրեւ կէս մղոն. իսկ երկայնութիւն յարեւելից յարեւմուտս` իբրեւ 3 մղոն, յարեւելից յանգի ՚ի ծով, իսկ յարեւմտից յանգի ՚ի ստորոտս ապառաժուտ լերանց: Պարիսպ քաղաքին բարձր յոյժ եւ թանձր 5 կամ 6 ոտնաչափ, զոր շինեալ պատմեն ՚ի կրոյ եւ ՚ի մանրուածոյ ծովային խեցեաց, որ երկարութեամբ ժամանակի կարծրացեալ յոյժ` թուի լինել վէմ միաստանի: ՚Ի վերայ դրան ինչ Դրաւակողման եգիտ Ադամ Օլէարիոս ճանապարհորդ ՚ի ԺԷ դարուն մակագրութիւն պըԷտող ՚ի գիր ասորւոց, եւ այլուր բառս ՚ի գիր արաբացւոց եւ ՚ի գիր անծանօթ:

Քեաթիպ չէլէպին յետ գնալոյ` թէ Նուշրէվան արքայ ՚ի ծովեզերէն մինչ ՚ի լեառն կանգնեաց պարիսպ գրէ, ՚Ի տափարակ վայրի ընդ երկու կողմն դրունս ունի. սակայն երկու պարիսպք են ՚ի ստորոտս բոլորակաձեւ լերին կառուցել, յորոյ ՚ի միջոցէն հոսի աղբիւր բարեհամ. երկայնութիւն պարիսպս 10500 կանգուն. իսկ լայնութիւնն 550 կանգուն, ունի բրգունս 70, բարձրութիւն սորին է ՚ի չափ բարձրութեան ցամաքակողման պարսպին Կոստանդնուպօլսոյ, եւ պարիսպն ներքոյ եւ արտաքոյ ՚ի սրբատաշ քարանց, յորս են քարինք մեծամեծք չորեքկանգնեանք յերկայն եւ ՚ի լայ … ասեն թէ պարիսպ սորա մտել է ՚ի ծով իբրեւ մղոնս երկուս: Բնակիչք սորա պարսիկք եւ այլ ազգք մահմէտականք, եւ սակաւ հրէայք, նաեւ յազգէս հայոց, այլ ստորին կողմն քաղաքին առ ծովեզերբ` որոյ շրջապատն է գրեթէ մղոն եւ կէս, անբնակ է գլխովին եւ լի պարտիզիւք եւ անդաստանօք, ուր ՚ի հնումն բնակէին ասեն յոյնք, սոյն այս կողմն է առհասարակ մի միայն ապառաժ քար, որ վտանգաւոր գործէ զնաւահանգիստ նորա: Այս ծոց Տէրպէնտի է նաւահանգիստ կողմանցն Խէզէզի, Սէրիրի, Կիւրկեանի, Դապէրիսթանի, Քէրճի, եւ Գայթագի:

Արտաքոյ քաղաքին են բազմութիւն յոյժ գերեզմանաց մեծամեծ քարամբք որոց ձեւք առհասարակ են կիսաբոլոր, եւ տապանագիրք նոցա ՚ի լեզու արաբացւոց, զորոց բնակիչք ասեն լինել գերեզմանս զօրաց զանազան թագաւորին ՚ի պատերազմին ընդդէմ թաթարաց Տաղիսթանի: Նոյնպէս եւ ՚ի կողմն ծովեզեր են եւ այլ գերեզմանք առաւել մեծամեծ քան զայլս ՚ի զորմնապատ վայրի պատուեալք ՚ի մահմետականաց. է ՚ի Տէրպէնտ եւ գերեզման ուրումն հռչակաւոր առն, զորմէ բազում ինչ առասպելեն բանաստեղծք պարսից: Բերդ Տէրպէնտայ է ՚ի գլուխ լերին, յորում նստին զօրականք պահականք, ունի եւ այլ մարտկոց առ ստորոտով լերին, երեւի անդէն ՚ի լերին եւ աւերակ երկայնաձիգ պարսպի առաւել քան զ150 մղոն. զորմէ ասեն, թէ ՚ի հնումն ՚ի ծովէն Կասպից ձգեր մինչ ՚ի Սեաւ ծով. նմին իրի գրէ Լեվէսք ՚ի պատմութեան Ռուսաց: Այս գործ որ միայն կարէ համեմատիլ ընդ մեծի պարսպին շինաց. յանդիման առնէ զարդիս զզօրութիւն եւ զճարտարութիւն նախնի բնակչաց այսոցիկ սահմանաց, եթէ ոչ կամեսցուք դնել զսա գործ նախնի թագաւորաց Պարսից: Ճանապարհորդք ոմանք զայս պարիսպ Կովկասու շփոթեցին ընդ դրանց Կասպից:

՚Ի վերայ այլոց բլրոց տեսանին աւերակք եւ այլոց բերդօրէից: Շրջակայ երկիր սորա բերէ վուշ, եւ քրքում առատ ՚ի ծովեզերեայս, զորս եւ առաքէ աստ է անդ: