Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

՚Ի հիւսիսոյ` սահմանակից է Ճանիկոյ. յարեւելից` Տիվրիկոյ եւ Շապին Գարահիսարի. ՚ի հարաւոյ` Գայսէրիոյ. իսկ յարեւմտից` ընդ մասին սահմանակից է Շանկրոյ: Սահման Սեւստոյ որ է յարեւելս հարաւոյ սահմանակից Տիվրիկոյ` ապառաժուտ է եւ անբոյս. իսկ որ է յարեւելս հիւսիսոյ` են զուարճալի հովասուն տեղիք. եւ ծառաստան մայրի (շամ) ծառոց. հիւսիսային սահմանն ըստ մեծի մասին են միագօտի աղխաղխել լերինք բարձրաբերձք որք ձգին մինչեւ ՚ի Ճանիկ, մինչ ՚ի ծովեզերայս Սեաւ ծովուն, իսկ հարաւկողմն է դաշտավայր:

Բաց ՚ի փոքր գետակաց ունի զգեան Գըզըլ ըրմագ, ՚ի հն Ալիս կոչեցել, որ շուրջ անցանէ զհարաւային եւ զարեւմտեան սահմանաւն Սեւստոյ: Մերձ յոյ ՚ի Սեւաստ քաղաք ունի ՚ի վերայ կամուրջ քառակուսի կոփածոյ վիմօք 18 կամարօք, զոր դստեր Սենեքերիմայ արքային Վասպուրականի ասեն շինել. այլ քանզի խոտորնակ գծիւ կառուցաւ ՚ի ճարտարապետէն մինչեւ ՚ի կէսն ՚ի հիւսիսոյ ՚ի հարաւ, եւ անտի անդր` սուղ ինչ խոտորեալ յարեւմուտս կոյս զի մի ընդդիմակաց գոլով բռնութեան ջուրց վնասեսցի. յայն սակս Ծուռ կամուրջ կոչի` ՚ի բնակչաց. եւ ՚ի տաճկաց Էյրի քէօֆրիւ. ՚ի սահմանի Սեւստոյ բղխէ մեծ վտակն Ամասիէ սույիին ՚ի հնումն Իրիս որ ապա անցանէ ընդ Թոխաթ եւ ընդ Ամասիա:

Օդ Սեւստոյ առողջ, այլ ցուրտ յոյժ նման օդոյն Էրզիռումայ. ծառքսակաւ. ժանտաշտ իբրեւ ՚ի 10 տարւոջ միանգամ հազիւ լինի: Բնակիչք սորա օսմանեանք, թուրքմանք, եւ հայք նաեւ ՚ի յունաց սակաւ ոմանք. հայկական լեզու նահանգիս յստակ գրեթէ քան զայլ տեղիս Մեծին Հայոց, ընդ հնչման եւ ընդ բառից:

Բերք որ են ցորեան եւ դարի ՚ի բնիկ փաշայ սանճագին զոր առաքէ ՚ի Տիվրիկի յԱրաբկէր, յակն. ՚ի Մալադիա. եւն ունի եւ այլ տրտմիս. եւ բամբակ. ունի նաեւ լիճս աղի յորոց հանեն աղ. բայց բնիկ փաշայ սանճագին Սեւստոյ ոչ բերէ պտուղս. այլ ՚ի Ճանիկոյ ՚ի Թօգաթոյ բերենն` ուր առատ լինին. որոց փոխանակ առաքէ զիւր ցորեան:

Գլխաւոր վաճառ սորա ՚ի գաւառն Սեւստայ է կտաւ առ տառի. զոր գործեն մանաւանդ յազգէմ հայոց. փոքր մի յառաջ Սեւաստ քաղաք ամի ամի առաքէր աստառ մինչեւ 500 քսակի ՚ի Թօգաթ, եւ անտի ի Գըրըմ, այլ այժմ սակաւ վաճառէ. եւ առաքէ մանաւանդ ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Իսկ ՚ի Թօգաթ գաւառին գործածք պղնձիք, զորոց ունիմք գրել յիւրեանց տեղիս. Կարաւան Կոստանդնուպօլսոյ ՚ի 20 կամ ՚ի 21 աւուրս գայ ՚ի Թօգաթ եւ ՚ի Թօգաթու յերկուս կամ յերիս աւուրս գայ ՚ի Սեւաստ, զորմէ տե'ս ՚ի Թօգաթ:

Արգելել է կացուցանել զօք փաշայ ՚ի քաղաքացւոց, սակս դիպուածոյ ինչ յառաջ ժամանակաւ դիպելոյ. այժմեան փաշայք Սեւստոյ են ՚ի տոհմէն` որք սակս գոլոյ ՚ի Զառա գեղջէն Սեւստոյ` կոչին զառացիք: Հաւ սոցա էր տիրացու Յովսէփ յեկեղեցին Զառայի, յաւուրս սուլդան Մուսդաֆային երկրորդի, որոց դարձեալ ՚ի տաճկութիւն ընկալաւ զփաշայութիւն Սեւստոյ, եւ կոչեցաւ Եուսուֆ փաշայ, զկնի նորա նստաւ որդի նորա Օսման փաշայն, ապա որդի Օսմանին Մէհէմմէտ փաշայն յաւուրս Եղիազար առաջնորդին Սեւստոյ. զորոյ զգլուխն եհատ սուլդան Մահմուտ. ապա Ֆէյզուլլահ փաշայն եղբայր Մէհէմմէտին, եւ այլք ընդ կարգի: Վասն բաժանման նահանգին Սեւստոյ այսպէս յարքունի դիւանագրին. Էյալէթ Սիվասու յորում նստի եռդուզեան վալի ՚ի Սիվաս քաղաքի, որ եւ է դատաւորութիւն. գատըլըգ (կամթեմք) որք ընդ սովին` են այսոքիկ:

ա. Սիվաս.

բ. Թօգատ.

գ. Մէճիտ էօզի. որ եւ կոչի Մէճիտապատ.

դ. Եըլտըղ էլի.

ե. Գազապատ, կամ Գազօվա.

զ. Կիւրմէղար.

է. Ջիլէ.

ը. Սունիսա.

թ. Թօղանլու

ժ. Իրագ.

ժա. Գաշապատ.

ժբ. Գարագուշ.

ժգ. Նիկոար.

ժդ. Հիւսէյինապատ.

ժե. Գարահիսա'րի պէհրամշահ.

ժզ. Իյնալլը.

ժէ. Պալլու.

ժը. Գարա էագա.

ժթ. Արթիգապատ, կամ Արթիօվա:

ի. Թուրհալ:

իա. Թիւրքման.

իբ. Եէնիէլ.

իգ. Իլպէկի.

իդ. Պուղտա փարէ.

իե. Խանի ճէտէր.

իզ. Տէրնէքապատ.

իէ. Կիւրիւն.

իը. Գանկալ.

իթ. Շարգ փարէ.

լ. Սիվաս էլի.

լա. Հաճի միւրատ Գալէսի.

Եւ իւրաքանչիւրումն ՚ի թեմից աստի նստի գատը, եւ նայիպ, այսինքն դատաւոր եւ փոխանորդ դատաւորի:

Սկսեալ ՚ի Իլպէկիէն մինչ ՚ի Գանկալ` են կցորդք Եէնիէլիին որպէս գրէ նոյն դիւանագիր, այսինքն են վիճակք ՚ի գաւառին Եէնիէլիին:

Սեւստցիք զգաւառն կոչեն Էնլիկ, իբր թէ Տարածութիւն կամ Սփիւռ: Ըստ Ճիհաննիւմային ՚ի փաշայ սանճագին Սեւստոյ են 7 եւ 10 բերդք, յորոց ոմանք քանդել են եւ ոմանք կանգուն կան, եւ հանէ զօրս իբրեւ 9000: Իսկ գիւղօրէք ՚ի համօրէն գաւառին իբր 300 ասաց լինել Յակոբ եպիսկոպոս Երեւանու առ Ճէրարտոս Վօսսին, ՚ի կենակցիլն իւրում ՚ի Հռոմ ՚ի 1601, բայց այժմ ոչ հասանեն յայն թիւ: