Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Հայաստան անկանի ընդ մէջ 52 ¹ \ ₂, եւ 68 աստիճանաց երկայնութեան, եւ 37 եւ իբրեւ 41 ¹ \ ₂ աստիճանաց լայնութեան. որով տարածութիւն համօրէն Հայաստանեայց է իբր 150 հազար քառակուսի մղոն աշխարհագրական:

Բնակիչք նորա որչափ ինչ գտանին յազգէս հայոց, գրեթէ նոյնչափ գտանին եւ ՚ի քրդաց. յետ սոցա են օսմանեանք եւ թիւրքմանք. գտանին ՚ի Մեծ Հայս նաեւ բազում եէզիտիք, եւ ՚ի տեղիս տեղիս ասորիք, եւ քելտանիք սակաւք, նաեւ վիրք ՚ի հիւսիսակողմն Մեծին Հայոց. իսկ յոյնք սակաւք` եւ այն մանաւանդ ՚ի Փոքր Հայս: Բայց Հայաստան ընդ իւրում ընդարձակ սահմանին եւ արդասաւորութեան, կարէր հնգապատիկ առաւել ժողովուրդ տանել:

Զթիւ բնակչաց Հայաստանեայց, առեալ միանգամայն եւ զՄիջագետս Հայոց եւ զԿիլիկիա, տպագրեալ տետրակն ՚ի Մատրաս քաղաք Հնդկաց, յամին 1772, ՚ի թղթահամարն 196. հասուցանէ մերձ ՚ի 28 միլիոն, զի ՚ի Հայաստան, ՚ի Կիլիկիա, եւ ՚ի Միջագետս դնէ.

Գաւառս . . . . . . . . . . . . . 258.

Յիւրաքանչիւր գաւառս` զքաղաքս եւ զգիւղօրէս ՚ի միասին հաշուել` մի ՚ի վերայ միոյ դնէ գիւղօրէս. . . 300.

Բազմապատկեալ թիւ գիւղօրէից լինի. 77400.

Յիւրաքանչիւր գիւղօրէս դնէ տունս. 60.

Բազմապատկեալ թիւ տանց լինի. . . 4, 644000.

Յիւրաքանչիւր տունս դնէ ոգիս. . . . 6.

Բազմապատկեալ թիւ ոգւոց լինի. . . . 27, 864, 000.

Այլ այս հաշիւ նախ զհին գաւառս փոխանակ նորոյն հաշուելով, ՚ի հին գաւառաց զայժմեան բնակչաց թիւ կամի ցուցանել, որ չէ ուղիղ. երկրորդ` 300 գիւղօրէս ՚ի սակաւ գաւառս է գտանել:

Մօրէր յետ դնելոյ` թէ հայք ցրուեալ կան ՚ի զանազան կողմանս ի սակս վաճառականութեան, գրէ զկնի. Եւ այսպէս կացուցանեն սոքա ժողովուրդ մեծ յոյժ. եւ ոմանք ՚ի մերոց յարգի ճանապարհորդաց հաւաստեն, թէ պատրիարգ Մեծին Հայոց (իմանայ զկաթուղիկոս Էջմիածնի) ունի առաւել քան զհնգետասան հարիւր հազար տունս (1500000), որք կախին զնմանէ, իսկ պատրիարգ Փոքուն Հայոց` (իմանայ զկաթուղիկոս Սսոյ) ունի առաւել քան զքսան հազար: Որով միանգամայն առել, լինին ընդ այսմ հաշուի տունք առաւել քան զ1520000: Բայց ամենայն հաշիւք են անստոյգ: