Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Հայաստանեայց անկանի ՚ի բարեխառն գօտւոջ ըե, եւ ըզ, հիւսիսային բաժնիւք. գիրք նորա գոլով բարձր` օդ նորա նուրբ է քաղցր եւ առողջ յոյժ. եւ յեւրոպացւոց վկայէ Սօռի ¹. Առ հասարակ խօսելով ասէ քան բարձրագիրք ունին օդ առողջ եւ վճիտ. փորձել եղեւ ՚ի Հայաստան: Բայց ունի երկուս յատկութիւնս. յորոց առաջինն է ցրտութիւն զի առ հասարակ առել Հայաստան առաւել ցուրտ է քան զայլ որք անկանին ընդ նովին բաժնիւ, սակս բարձրութեան գրից իւրոց. նմին իրի ՚ի սակաւ տեղիս նորա միայն լինին ձիթենիք եւ թուզք: ՚Ի կողմանս Մշոյ ՚ի հոկտեմբերի սկսանի ցուրտն, յայնմ ժամանակի ջուրք ինչ սառին գիշերայն. իսկ ձիւնն ՚ի նոյեմբերի. յ փետրվարի 15 սկսանի լուծանիլ. եւ յապրիլի սառի առհասարակ, երբեմն եւս նաեւ ՚ի մարտի: ՚Ի յԷրզիռում գիրք նորա բարձր գոլով, ՚ի մէջ օգոստոսի սկսանի ցուրտն, մինչեւ ՚ի գիշերի սառիլ ջուրց. իսկ ձիւնն սովորաբար սկսանի ՚ի սկիզբն հոկտեմբերի բազում անգամ ՚ի սեպտեմբերի, եւ երբեմն նաեւ յօգոստոսի 15. յետ ապրիլի 15 կամ 20 լուծանի առհասարակ, այլ երբեմն ՚ի մայիսի: Նոյնպէս ՚ի Խոտրջուր բարձրաբերձ գոլով լերանց նորա կանխէ ձիւնն յԷրզիռում. բայց ձորավայր նորա առաւել ջերմ է քան զԷրզիռում, ուստի եւ բերէ խաղող: ՚Ի Փոքր Հայս սաստիկ է ցրտութին ՚ի Սեւաստ, գրեթէ հաւասար Էրզիռումայ:

Ընդհանրապէս առել ցրտագոյն կողմն Հայաստանեայց` են սահմանք փաշայութեան Էրզիռումայ, Պայէզիտոյ, Վանայ, հանդերձ սահմանօք պէյից որք անկանին ընդ մէջ սոցա, եւ սահման Սեւստոյ: Իսկ ջերմագոյն կողմն Հայաստանեայց` են հարաւային նաեւ արեւելեան սահմանք. յայն սակս ՚ի Խոյ. ՚ի Պէրտէ, ՚ի Կէնճէ, որք են արեւելեանք եւն, լինին այնք պտուղք որք խնդրեն գաւառ ջերմ: Ուրեք ուրեք ՚ի ձորավայրս Հայաստանեայց այնչափ բարձրանայ ձիւնն, մինչեւ ՚ի ներքոյ ձեան համարձակ երթեւեկս առնել բնակչաց ընդ ձիւնեղէն կամարաւ. զայս ճանապարհ բանան ջուրք գետակաց. զի ՚ի ձմռան սառին գետակք, եւ ձիւնն ՚ի ձորավայրս ընդ որ անցանեն գետակք` յայն բարձրութիւն ժամանէ, մինչեւ ՚ի տեղիս տեղիս հաւասարիլ լերանց: Իսկ ՚ի սկիզբն գարնան ՚ի լուծանիլ գետակաց` զառաջին ճանապարհ իւրեանց խնդրելով, բրեն զձիւն ՚ի ներքուստ եւ կամար ՚ի վերայ գործեն լայն եւ բարձր, մինչեւ առ եզերբք նորա համարձակ ճանապարհ առնել մարդկան, մինչդեռ ջերմութիւն գարնան չէ տակաւին տիրել. եւ ջերմ գոլորշիք շնչեալք ՚ի ջուրց գետակին` այտուցանեն զհամօրէն զանգուած ձեան որ ՚ի վերայ:

Սօռի յետ Դուռընֆօր ճանապարհորդին զաղէհանքս կարծէ լինել պատճառ ցրտութեան Հայաստանեայց. զի ՚ի խօսելն զՄասիս կամ զԱրարատ լեռնէն ասէ. Այս (լեառն) ծածկեալ գտանի միշտ ձեամբք եւ սառուցիւք, որք տեւեն յառաւել խորին ամառան ՚ի վերայ բլրոց այնր ին (Հայաստանեայց), որք չեն ինչ յաւէտ բարձր քան զվալէրիան լեառն մերձ ՚ի փարէզ. պատճառ այսմ մարթ է դնել զբազմութիւն աղի սփռեալ ընդ համօրէն երկիր այնր աշխարհին, մինչեւ յետ անձրեւաց` ծովային աղին պնդացել կարծրացեալ երեւիլ ՚ի դաշտորայս, եւ դղրդիւն արձակել ընդ ոտիւք: Ձիւնն ՚ի լայնութեան տեւէ զամն ողջոյն. եւ նախայիշատակել հեղինակ (Դուռնըֆօր) ՚ի 14 օգոստոսի ետես անդէն իջանել ձեան այնչափ յորդութեամբ, մինչեւ ստորին մասին վերոգրեալ լերին` որ կոչի փոքր գագաթ` համակ սպիտականալ: Յետ սակաւուց դարձեալ կրկնէ. Ցրտութիւնն զոր աղք սփռեն յաշխարհն Հայաստանեայց, պահէ զձիւնն ընդ տասն ամիսս տարւոյն ՚ի վերայ բլրոց` որք չեն ինչ առաւել բարձր քան զՎալէրեան լեառն, այլ ՚ի վերայ այսր ամի բարեխառնութիւն օդոյ համօրէն այնր աշխարհին` է առողջ յոյժ, եւ հազիւ երբէք ժանտախտ գործէ անդ զիւր կոտորած:

Բայց ընդհանուր պատճառ ցրտութեան համօրէն Հայաստանեայց ոչ զաղն, այլ զբարձր գիրս նորա դնել ՚ի դէպ համարիմք որպէս ասացաք ՚ի վերոյ. զի ոչ միայն լերինք նորա` այլ ՚ի տեղիս տեղիս նաեւ նոյն իսկ դաշտավայրք բարձր են յերեսաց ծովս, ուստի եւ բլուրք յայնպիսի դաշտավայրս համեմատին բարձր լերանց: Երկրորդ յատկութիւն օդոյ Հայաստանեայց է չորութիւն մի ՚ի գլխաւոր նշանաց այսր է այն` զի ՚ի կողմանս ինչ չէ մարթ մանել վուշ. զի փշրի եւ ՚ի փոշի դառնայ, է տեսանել ՚ի յԷրզիռում, ՚ի Մուշ են. մինչեւ նոյն իսկ թեալք վշեղէնք այլուստ տարեալք անդր` բուսելս յայն կողմանս ՚ի գործ ածեն միայն ՚ի շինութիւն չուանաց, իսկ զկտաւս վշեղէնս ՚ի Տրապզինոյ բերեն յԷրզիռում, ՚ի Մուշ, ՚ի Տիարպէքիր, ՚ի Սեւաստ. եւն. որ ոչ վնասի:

Այս ցրտութիւն եւ չորութիւն օդոյ բարեխառնել չափաւոր իմն խոնաւութեամբ գոլորշեաց իւրոց գետոյ. նաեւ այլովք հարկաւոր թէութեամբք, պատճառէ ՚ի բնակիչս կորովութիւն եւ առուգութիւն մարմնոյ զարմանալի. զի հակառակ այս ջերմութիւն եւ խոնաւութիւն օդոյ ՚ի ծովեզերեայ բնակիչս մողոլաց` պատճառէ մողոլաց` պատճառէ թուլութիւն: Յայն սակս արք զօրաւորք եւ երկայնակեացք մինչեւ ՚ի 112 եւ ՚ի 120 ամենայն ոչ սակաւ գտանին ՚ի Հայաստան, մանաւանդ զի հեռի գոլով ՚ի մեծամեծ ծովուց` ոչ ընդունի ստէպ ստէպ փոփոխութիւն օդոյ, այլ ցուրան եւ տօթն ունին անդ զհաստատուն եւ զմիօրինակ ազդեցութիւն ՚ի գարնան առ սակաւ սակաւ յառաջելով առ ջերմութիւն. իսկ յաշնան առ սակաւ սակաւ առ ցրտութիւն: