Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Անունս Մէրտին կամ Մարտին է մերձաւորագոյն նախնի անուանս Մարտէ, որ յառաջագոյն էր մի ՚ի սանճագացն Տիարպէքիրոյ, այլ յամին իբրեւ 1730 կամ 35, ՚ի խնդրոյ բնակչաց էանց ընդ տէրութեամբ փաշային Պաղտատի: ՚Ի հիւսիսոյ կողմանէ սորա են լերինք բարձրաբերձ ապառաժուտք, որք են աւարտք լերանց կոչեցելոց Գարաճա տաղլարի. իսկ ՚ի հարաւոյ գաւառին է դաշտավայր անապատ:

Երկիր նորա բերէ զամ ազգս սովորական պտղոց, դեղձ, ծիրան, կերաս, խաղող, եւ գինի առատ, մինչեւ լիտրն կամ պաթման (որ եւ 6 օխայ) 20 փրյ, ձէթ, թութ, նուշ, եւ պուգուն, որ է տեսակ ինչ ֆըստըխի, զոր եւ առաքէ ՚ի Հալէպ եւ այլուր: Ունի եւ մասնաւոր ազնիւ տեսակ ինչ սալորոյ ինճեաս կոչեցել. ընկուզաչափ բոլորակաձեւ եւ մանուշակագոյն, յորմէ եւ չորացուցին եւ եդել ՚ի պարկս առաքեն ամի ամի ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի դուռն արքունի. երբեմն եւս զկորիզ նորա ՚ի բաց հանեալ, փոխան նորա դնեն նուշ յառաւել ազնուութիւն. որ եւ վաճառի անդ մի պաթմանն 5. 6 ղռշի. իսկ առաջինն վաճառի 2 կամ 3 ղռշի, զեփեալն սորա ՚ի գործ ածեն անդէն ՚ի դեղ ախտին սըթըլճա կոչեցեալ ՚ի տաճկաց, ունի եւ ձի Քիւհէյլան կամ նժոյգ:

Մէրտին: Քաղաք բերդաւոր կառուցել գրեթէ ՚ի պորտ անդ կամ ՚ի միջին վայրի բարձր եւ ահագին ապառաժուտ լերին, իբր եռօրեայ հեռի ՚ի յԱմթայ ընդ հարաւակողմն, պատել է ամուր պարսպաւ յապառաժ վիմաց լերին` որոյ շրջապատ իբր 5 մղոն բնակիչք նորա տունք իբր 1000. որք են տաճիկք քուրդք, արաբացիք, հայք, ասորիք կամ յակոբեանք, քէլտանիք, նաեւ Շէմիսք որ ՚ի լեզու արաբացւոց նշանակէ Արեւայինք, զորս նախնիք մեր կոչեցին Արեւորդիք: Յառաջագոյն բազմութիւն էին բնակիչքն, բայց ժանտախտն կամ փոխադրականախտն որ եղեւ բազում ամօք յառաջ, նուազեցոյց զթիւ նոցա. Քաղաքն գոլով կառուցել ընդ զառ ՚ի թափ գիրս երին` շինուածք տանց երեւին մի ՚ի վերայ միոյ, որք են քարաշէնք ՚ի վիմաց նոյն լերին, իւրաքանչիւրոց ունելով ՚ի վերայ տանիս` ուր ննջեն յամարայնի: Օդ սորա է առողջ, այլ ՚ի մարմինս բնակչաց լինի սպի նման Հալէպցոց, որ կոչի Եըլ պաշի, պատճառել որպէս թուի ՚ի ջրոյ երկրին որ է աղեհամ, եւ այն եւս նուազ, նմին իրի ընդ մեծի մասին ըմպեն ջուր անձրեւային: Հայոց եկեղեցի է եպսանիստ. իսկ ասորիք բաց ՚ի յեկեղեցւոյ քաղաքին` ունին եւ մենաստան սրբոյն անանիայի արտաքոյ քաղաքին, ուր նստի պատրիարգ նոցա, քէլտանիք եւս ունին աստ եկեղեցի: Իսկ չէմսիք թէպէտ են արեւապաշտք, բայց գնան նաեւ յեկեղեցին ասորւոց, եւ անդ մկրտին: Պատմի վասն նոցա` թէ ՚ի յօթեւանիլն գ սուլդան Միւրատին ՚ի սահմանս Մէրտինոյ ՚ի դարձին իւրում ՚ի Պաղտատայ. իրազեկ լեալ շէմսի աղանդոյն թէ են ազգ անգիր, ոչ զզուրսն ճանաչեն, եւ ո'չ զզուրսն ճանաչեն, եւ ո'չ զայլ գիրս ինչ հրամայեաց ջնջել առհասարակ, զի ընդ օրինաց իւրեանց չէ պարտ գտանիլ ազգ առանց գրոց: Յայնժամ ասորւոց պատրիարգին աղէրս մատուցել, վստահ արար զարքայ ըունել տալ զգիրս իւրեանց, եւ մուծանել յեկեղեցիս ՚ի պաշտօն ճշմարիտն Աստուծոյ, եւ այնպէս յեկեղեցիս ՚ի պաշտօն ճշմարտին Աստուծոյ. եւ այնպէս զերծոյ զնոսա: Սբ ՚ի թաղել զմեռեալս իւրեանց դնեն առընթեր գաւազան, ոսկի, ասեղ, եւ ասղանի, կամ ընդ այլոց` հաց եւ գինի. եւ ասեն յունկն մեռելոյն այսպս. զնա' ուղիղ ՚ի դուռն արքայութեան, տու'ր անդ նախ զհացն եւ զգինին, զի բացցեն քեզ. եւ եթէ նոքոք ո'չ շատանան, տուր եւ զոսկին. ապա թէ ոչ` բռնի մտցես գաւազանաւդ. գտանին ՚ի սոցանէ նաեւ ՚ի Մուսուլ եւ ՚ի տեղիս տեղիս Միջագետաց:

Են ՚ի Մէրտին ոչ սակաւ մզկիթ տաճկաց, մէսրէսէ կամ դասատուն, բաղանիք, իջեւանք այսինքն խան. արուեստաւորք որ երեւելի են ՚ի գործել գօտի կամ փաթոյթս գլխարկի մետաքսեայ բամբակախառն եւ մետաքսեայ Կլապիտանով քէսմէ, խաղա, եւ միազատէմնէ: Բերդ Մերտինոյ է ՚ի գլուխ անդ լերին, որ է քարակտուր ժայռ բարձրացել, ուր ելանեն միայն արուեստակերտ սանդխօք. զի չիք այլ ինչ ճանապարհ ելանելոյ ՚ի վեր սակս անհնարին խոժոռութեան առապարին, այլ ՚ի վերոյ գոլով ընդարձակ ունի եւ տեղի սերմանելոյ, եւ աղբիւր ջրոյ. որով ՚ի ժամանակս պաշարման ոչ կրէ կարօտութիւն. նստին անդ զինուորք ՚ի պահպանութիւն որոց թիւ երբեմն հասանէ ՚ի 500:

Երկու ճանապարհք են ՚ի ստորոտէ լերին ելանելոյ ՚ի քաղաքն Մէրտին. մին է անձուկ ձոր շրջապտոյտ հատել յառապարի, ուր սակաւուք մարթ է վանել զելս թշնամւոյն. իսկ եկդն որ իջեւանէ ՚ի կողմն Ամթայ, եւ ճանապարհ հասարակ: ՚Ի Մէրտինոյ ստէպ ելանեն կարաւանք ՚ի Հալէպ, ՚ի յՈւրֆա, եւ յԱմիթ, եւ կարաւանք այլեւայլ տեղեաց ըստ ունին անցանել գոլով ՚ի վերայ արահետ ճանապարհի: Քեաթիպ չէլէպին դնէ ՚ի Մէրտին օձս կոտորիչս, եւ ՚ի վերայ լերին նորա հանք ապակւոյ: ՚Ի սահմանին Մէրտինոյ են գիւղօրէք իբրեւ 20:

Սատիր. Գիւղաքաղաք մերձ ՚ի Մէրտին եւ ՚ի գետն Տիգրիս, հեռի ՚ի յամդայ 2 օթեւանօք ՚ի հարաւակողմն նորա, զոր եւ յերկուս անջրպետել վտակ ինչ ընդ մէջ անցանելով անկանի ՚ի Տիգրիս. ունի մզկիթ, բաղանի, եւ քանի մի կրպակս, եւ բերդ աւերակ, պարտէզք սորա լի են շլորենեօք: Յարեւելեան ստորոտս լերանց սորա է տեղին կոչեցեալ Սուլդան եայլասի: