Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Է անուն միայն գաւառի, եւ է աղաւաղեալն հին անուանս Վաղարշակերտ, որ էր քաղաք ՚ի հին Բագրեւանդ գաւառին Այրարատայ, եւ այսպէս որ ՚ի հնում էր անուն քաղաքի եւ ո'չ գաւառի, այժմ ընդ հակառակն եղեւ անուն գաւառի եւ ոչ քաղաքի: Անկանի յարեւմտից Նահինոյ, յարեւելից Խալի եազիին. եւ է դաշտավայր լերամբք պատել բաց ՚ի կողմանէ արեւելից, ընդ որ անցանէ Շէռեան կոչեցել վտակ Եփրատայ. երկայնութիւն դաշտավայրիս (առել միանգամայն եւ զնահիին) ձգի յարեւմտից յարեւելս իբր եռօրեայ, իսկ լայնութին իբր միօրեայ, որ լի է գիւղօրէիւք իբր 500, բնակեալ ՚ի հայոց եւ ՚ի քրդաց` որոց ցեղ կոչի սըլիվան: Ոմանց ընդարձակ առեալ զանունս Ալաշկերտ, զբովանդակ դաշտավայրն նահինոյ Տիատինոյ նաեւ Պայէզիտոյ միով անուամբ կոչեն Ալաշկերտ: Երկիր սորա զուարճալի խոտաւէտ եւ արգաւանդ, բերէ ցորեան, գարի, եւ արմտիս, բայց ՚ի մրգաց սակաւ յոյժ:

Թօփրագ գալէ: Գլխաւոր քաղաք Ալաշկերտ գաւառի, ուր նստի եւ պէյ. առ ստորոտով լերին եւ առ արեւմտեան կողմամբ վտակին որ անցանէ առ նովաւ: Բնակիչք նորա տունք իբր 1300, որք ընդ մեծի մասին են քուրդք, իսկ յազգէս հայոց սակաւք: ՚Ի գլուխ լերին ունի բերդ պատել պարսպաւ, ուր են պահնակք եւ բերդակալ. եւ կոչեցաւ թօփրագ գալէ, իբր զի շինել է ՚ի վերայ լերին որ է հողային, եւ ոչ ապառաժուտ: ՚Ի քաղաքէն հազիւ ընդ կէս ժամ մա'րթ է գնալ ՚ի բերդն միշտ ուղիղ ՚ի վեր ելանելով, ընդ անձուկ եւ ընդ դժուարին ճանապարհ: ՚Ի հնումն կարծի լինել Վաղարշակերտ:

Մօլլա Սիւլէյման: Գիւղ մեծ հայոց առ արեւելեան ստորոտով լերանց որք կցել են ընդ Քէօսէ կամ Սուկաւ լերին. իբրեւ 2 ժամաւ հեռի ՚ի Թօփրագ գալէէն. անցանէ առ հիւսիսային կողմամբ նորա եւ ջուր Խօփուս կոչեցել, որ խառնի ՚ի Շեռեան:

Քէօսէ տաղը. ՚ի հնում կոչեցել Սուկաւ, կամ Սուկաւէտ: Լեառն ապառաժ եւ անբեր, եւ սակս անբեր գոլոյն կոչեցաւ ասեն ՚ի տաճկաց Քէօսէ. բայց առաւել թուի թէ մականուամբ Սուքիասանց քօշից կոչեցաւ այսպէս. եւ անունս Քօշի փոխարկեցաւ ՚ի Քէօսէ: Ամբարձեալ կայ այս լեառն ՚ի վերայ այլոց լերանց` որք են գօտի լերանց Խալի եազիին, Բասենոյ, եւ Կաղզուանոյ. եւ է վերջին սահման Ալաշկերտի ՚ի կողմն Բասենոյ: Բնիկ լեառն Քէօսէ` հեռի է յԵրասխայ իբրեւ ժամս 5 ՚ի հարաւակողմն: Առ ստորոտով Քէօսէ լերինս է բլուր` յորում է տեղի կատարման սրբոց Սուքիասեանց, ուր ամի ամի յաւուրս վերափոխման Աստուածածնի եւ խաչվերացին յաճախեն բազմութիւնք ուխտաւորաց յազգէս հայոց: Է անդ մինչեւ ցայսօր վէմ, եւ ՚ի վիմին նիշք կարմիրք, ուր ընդ աւանդելոյ հատան գլուխք սրբոց Սուքիասանց. եւ մնացին նիշք արեան նոցա: Առ ոտս սոյն այս լերին է եւ լուսաղբիւր նորա:

Գիւղօրէք հայոց ՚ի սմին գաւառի են, Կարըսան: Խաստուր որ է գիւղ մեծ իբրեւ 300 տուն: Ջըլկահնի:

Պօշէկ. գիւղ մեծ: Այս չորեքին գիւղօրէք են առ լերամբք` որք պատել ունին զդաշտավայրիւ Ալաշկերտի. մօտ ՚ի Շէռեան վտակ ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ նորա:

Սեւ իրիցու գեղ: Է ՚ի մէջն անդ դաշտավայրն Ալաշկերտի:

Խաչլու: Մօտ ՚ի Թօփրագ գալէ ընդ արեւելս նորա:

Ամատ: Գիւղ մեծ: Կավրեներ. ՚ի լեզու քրդաց նշանակէ Որձաքար: Է լեառն երկայնանիստ յարեւելեան ծայր լերանցն` որք պատել ունին ՚ի հիւսիսոյ զդաշտավայրիւ Ալաշկերտի, երկայնութիւն լերինս ձգի մի ժամ, եւ ՚ի յարեւելեան ծայր իւր ՚ի գլուխն ամբարձեալ կայ առապար մեծ հակել ընդ արեւելս, հող լերինս է կարմրագոյն, եւ փայտէ ՚ի գոյն արծաթոյ եւ ոսկւոյ. ուր եւ բազում ուրեք երեւին երակ եւ զանգուած արծաթոյ եւ ոսկւոյ. շրջակայ բնակիչք (քանզի անգործ թողել կայ) ՚ի հողոյ լերինս շինեն պէսպէս անօթս ՚ի պէտս իւրեանց:

Մրկէզար. քրդերէն նշանակէ Դեղին մարգ այսինքն Չայից. զի Մէրկ նշանակէ Մարգ, եւ Ջար նշանակէ Դեղին: Է փոքրիկ իմն վիճակ ՚ի հիւսիսակողմն Կավրէնէրու. եւ ՚ի հարաւակողմն Կաղզուանոյ, լերամբք պատեալ շուրջանակի բաց ՚ի յարեւելեան կողմանէ: Են ՚ի նմա քանի մի գիւղօրէք քրդաց:

Խալի եազի: Վիճակ ՚ի գաւառին Ալաշկերտի, որ առ հասարակ դաշտավայր է խոտաւէտ եւ ծաղկաւէտ. եւ երկիր յուռթի եւ ջրարբի, ուր են գիւղօրէք քրդաց: Ընդ մէջ սորա եւ Բասենոյ են երկու կարգ գեղեցիկ լերանց լուսնաձեւ, որք եւ միանան ընդ գօտւոյ լերանցն Կաղզուանու, եւ պատեն յարեւմտից ՚ի հիւսիսոյ եւ ՚ի հարաւոյ զսկիզբն դաշտավայրին Ալաշկերտի: ՚Ի վերայ միոյ ՚ի լերանց Խալի եազիին` յարեւմտեան կողմն առ ստորոտով քարալերին գտանի գիր գրեալ որ կոչի Եաղըլը դաղ. յորում ցուցանի սահման երկուց գաւառաց Բասենոյ եւ Ալաշկերտի: ՚Ի ստորոտէ Խալի եազի լերանցս շուրջանակի բղխեն ջուրք, որք ՚ի մի հաւաքեն գործեն զվտակն անուանել Շէռեան, զոր բազում ուրեք յիշատակեցաք. որոյ անցել ընդ սահման Ջըլկահնի եւ Պօշէկ գիւղօրէից Ալաշկերտաց առ հարաւակողմն լերամբք գնայ անկանի յԵփրատ: Բազմութիւն վայրի ոչխարաց եւ այծից յամարայնի գան ժողովին ՚ի լերինս յայսոսիկ վասն խոտոցն պատուականութեան եւ ջուրցն առատութեան:

Խամուր: Բերդաքաղաք փոքր ՚ի համանուն իւրում վիճակի ՚ի հարաւային սահմանս Ալաշկերտի գաւառին: Բնակիչք քաղաքիս իբր 1000 տունք ընդ մեծի մասին ՚ի քրդաց, եւ ըստ սաւակուց ՚ի հայոց: Շեռեան վտակ ՚ի վիճակին Խամուրայ խառնի ՚ի գետն Եփրատ բղխել ՚ի լեռնէն Խօփուսայ` որ է գօտի Քէօսէ տաղիին.

Պորճի մասուր: Գիւղ ՚ի վիճակին Խամուրայ բնակել ՚ի հայոց մերձ ՚ի Խամուր. է անդ եւ մենաստան առ Եփրատաւ, սահմանակից Ալաշկերտի եւ Մանազկերտի:

Բադնոց: Վիճակ որ յառաջն էր գաւառ ընդ տէրութեամբ Մալազկերտի. եւ այժմ գրեթէ համօրէն անկանի ընդ իշխանութեամբ փաշային Պայէզիտոյ: Անկանի սա ՚ի հիւսիսակողմն Խլաթայ եւ Սարու սույայ. յարեւելս Մանազկերտի. ՚ի հարաւկողմն Ալաշկերտի: Ընդ մէջ իւր անցանէ վտակ` որ ապա գնացել ՚ի Մալազկերտ յանուն նորա անուանի եւ խառնի յԵփրատ: Են ՚ի սմա գիւղօրէք իբր 20 կամ 30. ոմանք քրդաց եւ ոմանք հայոց: Ունի Աւան համանուն հեռի ՚ի Պայէզիտոյ եւ ՚ի Տիատինոյ եռօրեայ ճանապարհաւ, իսկ ՚ի Մանազկերտոյ 6 ժամաւ. բաժանի յերիս թաղս` յորում են տունք իբր 500 առհասարակ հայք, հանդերձ եկեղեցեաւ, եւ քանի մի տունք քրդաց: