Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Ասղնբերդ կոչի նաեւ Մոկաց բերդ: Է աւերակ բերդի, միով ժամաւ հեռի ՚ի Մշոյ, ՚ի զուարճալի վայրի, ուր են պարիսպք ընդ մասին քայքայեալ. ունի աղբիւր յամարայնի ցուրտ անհնարին. եւ ՚ի ձմերայնի ջերմ: Զայս ասեն լինել բերդ եւ բնակարան զրուանայ. զոր աստղիկ քոյր զրուանայ կառուցանել ետ առ ՚ի թագաւորեցուցանել զնա ՚ի վերայ երկուց եղբարց, զորմէ գրէ Խոր. ա. 5. զոր եւ յանուն քեռ իւրեանց կոչեցին ասեն Ասղնբերդ. կամ ուղղագոյն եւս Աստղբերդ:

Մոկունք. Տերգէվանք. Ալիղուռնա. Սոխգոմ. Օղունք: Են գիւղօրէք ոչ այնչափ տարակայք ՚ի միմեանց: Մշու սուրբ Առաքեալք. կոչի եւ Առաքելոց վանք. նաեւ Ղազարու վանք. Մենաստան հռչակաւոր ընդ ամենայն Հայս, կառուցել ՚ի վերայ լերին Առազու. հեռի ՚ի Մուշ քաղաքէն 2 ժամաւ. առհասարակ քարաշէն եկեղեցի եւ մենաստան եւ ամենայն շինուածք նորա. բերդանման պարսպաւ պատել, եւ երկաթի դրամբք ամրացուցեալ: Երկու եկեղեցիք են ՚ի նմա, մին փոքր սուրբ Գրիգոր կոչեցեալ, զոր նորին սրբոյ Լուսաւորչի ասեն շինել, իսկ երկրորդն մեծ եւ գմբեթաւոր, տանիք նորա քարայատակ. աստ եւ անդ ՚ի վերայ քարանց տանեաց գտանին գրուածք անծանօթք, որք թերեւս են յունական կամ ասորի գրով: Ունի խորանս 12. աւագ խորան նորա է յանուն ԺԲ Առաքելոց. ՚ի ներքոյ վիմի զետեղել ասեն զնշխար սուրբ Առաքելոյն Պետրոսի. ցուցանեն նաեւ զաջ աւետարանչացն Մարկոսի եւ Ղուկայ, եւ Թադէոսի Առաքելոյն. եւ զգագաթն սրբոյն Յակոբայ Մծբնայ. եւ ընդ ասելոյ նոցա գտանին աստէն մասունք աւելի քան զհազար սրբոց:

Արտաքոյ եկեղեցւոյն յարեւելեան կողմն նորա են կարգաւ գերեզմանք Մովսէսի Խորենացւոյ, Դաւթի Անյաղթի, Մամբրէի, Եզնկայ Կողբացւոյ, Յակոբայ Մշեցւոյ, (որ ընդ պատմելոյ էր մի ՚ի թարգմանչաց), Ղազարու, Գրիգորի Ճոն կոչեցելոյ, Ասողկայ, Եղիազարու եղբօր Գլակայ, եւ առ նովաւ Պօղոսի Տարոնացւոյ. Ճորտովելայ մակադրութեամբ կոչեցեալ ՚ի նոցունց` Հայոց արքայ: Իսկ ՚ի հիւսիսային կողմն` են գերեզմանք իշխանացն Սահակայ եւ Համազասպայ: Սոցա ամենեցուն գերեզմանք կառուցեալ կան մեծամեծ խաչաթոռովք. եւ ՚ի վերայ խաչաթոռոցն խաչքար այսինքն մեծամեծ խաչք ՚ի կակուղ քարանց, յորս երեւելի է Դաւթի Անյաղթին. եւ ՚ի վերայ ոմանց գրել կան անուանք նոցա:

Առ տապանօք Սահակայ եւ Համազասպայ է լուսաղբիւր եւ ՚ի հարաւակողմն եկեղեցւոյն է եւ այլ լուսաղբիւր բարեհամ յանուն Դաւթի Անյաղթի. առ որ յաճախեն յուխտ` սակս խնդրելոյ պերճաբանութիւն եւ իմաստութիւն: Արտաքոյ մենաստանին իբրեւ քարընկէց մի հեռի եւ այլ եկեղեցի քարաշէն գմբեթաւոր, եւ առ նովաւ լուսաղբիւր, որոյ ջուր ցուրտ անհնարին յամարայնի: Շուրջ զմենաստանաւ են մայր ծառք եւ ընկուզենիք. փարախք ոչխարաց, եւ անդաստանք: Հեռի երկու ժամաւ ունի եւ կալուածս որ կոչի Խինձ. մերձ ՚ի Բերդակ գիւղ. բերէ ցորեան ընտիր յոյժ եւ սպիտակ: ՚Ի թեմի սորա են գիւղօրայք որք անկանին ՚ի հարաւակողմն Մեղրագետոյ սկսել ՚ի Մշոյ մինչեւ ՚ի գիւղն Աւզուտ. նաեւ վիճակքն Սասուն եւ Շատախ:

Առաղ: Գիւղ ՚ի բերան Ձորագետոյ` որ յառաջն էր քաղաք. երեւին ՚ի նմա բազում աւերակք տանց, որմոց, եւն: Այս ձոր եւ գետակ կոչի յանուն սորա Առղըձոր, որ է բարեբեր, եւ գնայ մերձ ՚ի Սասուն ՚ի հարաւ կոյս ՚ի բազում ձորակս բաժանել: Աստ եւ անդ ՚ի ձորն եւ ՚ի շրջակայ լերինս երեւին բազում աւերակք գիւղօրէից եւ շինից. յորս ՚ի Մառնիկ կոչեցել տեղին` որ է ՚ի գլուխ լերին ՚ի դաշտավայրի պատել անտառօք, կայ մինչեւ ցայժմ եկեղեցի, որ կոչի Կարմիր վանք:

Կատուի քար: Բերդ աւերակ ՚ի գլուխ լերին. իբրեւ միով ժամաւ հեռի ՚ի վերոգրեալ Կարմիր վանաց յարեւելս կոյս:

Բռնաշէն: Գիւղ մեծ ՚ի վերայ լերին որ կոչի Սեւ. իբրեւ 10 ժամաւ հեռի ՚ի Մշոյ. սահմանակից Խութայ եւ Սասնոյ: Անդ է հռչակաւոր մենաստանն Սուրբ Աղբիւրիկ կոչեցեալ, շինուած բերդանման. հիմնեալ ընդ աւանդելոյ բնակչաց յաւուրս աշակերտացն Քրիստոսի. ՚ի յիշատակ հրաշագործութեանն որ եղեւ յաղբիւրն անդ ՚ի ձեռն բեւեռին Քրիստոսի` որ արկաւ յայն աղբիւր: Այս մենաստան էր պատսպարան Սասնցոց յաւուրս Ալատտին պէյին Մշոյ. որոց թշնամացել ընդ նմա, յանկարծակի ասպատակեալ յաւարի առնուին զմերձակայ գիւղօրէս Մշոյ. եւ փախուցել ամրանային յայս մենաստան իբրեւ յանքոյթ ամրոցի. յայն սակս յամին 1741 քակել ետ զայս մենաստան Ալատտին պէյն, եւ զամ հին զարդս եւ զգրեանս նորա կողոպտեաց. յորս գտաւ աւետարան գրով յունաց եւ բարբառով հայոց: Յետ ամաց ինչ իբրեւ հաշտեցաւ ընդ Սասնցիսն, հրաման ետ վերստին շինելոյ զմենաստանն:

Թեմ սորա են Խութ, եւ համօրէն Մալազկերտ. զի սքանչելիք ինչ բժշկութեան պատմի լեալ յորդի պէյին Մալազկերտի ՚ի ձեռն բեւեռին որ պահի աստէն. յայն սակս զամենայն գիւղօրէս տէրութեան իւրոյ էարկ ՚ի թեմն սուրբ Աղբերկայ: Իսկ ՚ի գիւղօրէից Մշոյ չունի ինչ թեմ, բայց միայն տուրս ողորմութեան ժողովէ ՚ի նոցանէ:

Ծռգէտ: Գիւղ իբրեւ 80 տուն առ ստորոտով լերին իբրեւ 2 ժամաւ հեռի ՚ի Բռնաշինէ յարեւելս հիւսիսոյ նորա. եւ միով ժամաւ հեռի ՚ի Մեղրագետոյ ՚ի հարաւակողմն նորա. եւ զի յայսմ վայրի Մեղրագետն հանդիպել լերին ինչ խոտորել ծռի յարեւմուտս հիւսիսոյ, յայն սակս անուն գեղջս կոչեցաւ Ծռագետ: ՚Ի վերայ լերին է հանք երկաթոյ, եւ առ նովաւ 10 եւ երբեմն 12 բովք: Զայս հանք յիշէ Խորենացին ՚ի ստորագրութեան Տուրուբերան նահանգին: Մերձ ՚ի գիւղս է կամուրջ քարաշէն ՚ի վերայ Մեղրագետոյ:

Բերդակ. Նորաշէն: ՚Ի հարաւակողմն Նորաշինոյ անկանի Ծծմակ ակն կամ լիճն փոքրիկ. զորմէ գրեցաք ՚ի վերոյ: Ալվառինճ. Շմլակ: Են գիւղօրէք ոչ այնչափ հեռի ՚ի միմեանց:

Խասգեղ: Յռջգոյն էր գիւղ մեծ` յորում էին տուն իբրեւ 400, այլ այժմ չէ այպս. հեռի ՚ի Մշոյ 6 ժամաւ. ունի երիս թաղս, եւ իւրաքանչիւր թաղք մի մի եկեղեցի ՚ի կոփածոյ քարանց. հեռի ՚ի Խասգեղէ իբրեւ 3 քառորդաւ, ՚ի հարաւակողմն առ ստորոտով լերին` է աւերակ բազում. յորում կանգուն կայ մինչեւ ցայսօր եկեղեցի քարաշէն: Էրըլտէր. Ծղակ. Երկու Խվնէր. Աւղուտ. Լոխոռ. Բաւ. Փնկօք. բնակիչք երեցունց գիւղօրէիցս են քորդք:

Ճապկիզ. Նորշէն: Սորա բնակիչքն են հայք, հեռի ՚ի Մորխայ (զոր եդաք ՚ի սկիզբն Ռահվայի), իբրեւ 2 ժամաւ. մերձ յայս Նորշէն բղխէ ակն Մեղրագետոյ զորմէ գրեցաք ՚ի վերոյ. եւ առ ակամբն է գերեզմանատուն, ուր կան երկու քարաշէն գմբեթաւոր շիրիմք:

Աղբէնիս. Վարդէնիս. Խարծ. Բարձան. Առնիստ. Ակոն. Ճոռնիոտ: Այս 7 գիւղօրէք անկանին ՚ի հիւսիսակողմն Մեղրագետոյ. եւ են շուրջանակի զՇամբիւն զորմէ գրեցաք ՚ի վերոյ. ՚ի նոյն կողմն է եւ Անդակ:

Օձ քաղաք: Է աւերակ հին քաղաքի անբնակ: Ջաղցըձոր. Դրմէրտ. Թիլ: Գիւղ հին առ որով անցանէ եւ ջուր ինչ որ խառնի ՚ի Մեղրագետս: Մահագրակ. Արագ. Արքավանք. Արագլիբոյն. Աւաղաղբիւր, ա'յլ ՚ի միւսոյն. Քրդագոմ:

Հացիկ ՚ի քրդաց կոչեցել Խասիկ: Յեկեղեցւոջ գեղջս է գերեզման սրբոյն Մեսրոպայ. յայս եկեղեցի երդնուն մինչեւ ցայսօր քուրդք եւ եէզտիք շուրջանակի բնակեալք յերդմունս իւրեանց ասելով, զիարաթէլ խասիկ. այսինքն Ուխտ Հացեկայ. կամ Տէ'րէլ խասիկ. այսինքն եկեղեցի Հացեկայ. նաեւ տանին ընծայ եւ պարգեւ: Առ սովաւ է քարհան, ուր ելանէ քար կակուղ: