Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Աճմանուկ. գիւղ քրդաց: Փէթար. գիւղ քրդաց: Քարձոր. Խորօնք. ուստի էր Մովսէս Խորենացին: Փողրկով:

Սուրբ Յոհաննէս. կոչի նաեւ Եղրդուտի վանք: Մենաստան երեւելի 4 ժամաւ հեռի ՚ի Մշոյ. եւ նոյնչափ հեռի ՚ի սբ Կարապետէն յարեւելս հարաւոյ նորա, եւ ՚ի հարաւակողմն Եփրատայ գետոյ. ՚ի վերայ լերին յանտառախիտ տեղւոջ, պատեալ բերդանման պարսպաւ. ամենայն շինուածք նորա առհասարակ քարաշէն. եկեղեցի նորա կամարաշէն հանդերձ կաթուղիկէիւ. հիմնել ընդ աւանդելոյ բնակչաց ՚ի Թադէոսէ առաքելոյն. բայց զկապարն որ ծածկէր զկաթուղիկէն` էառ ՚ի պէտս իւր Ալատտին պէյն: Խորանք եկեղեցւոյս երեք, որք են յանուն սրբոյ Կարապետին, ուր է ձախ թեւ նորին, սրբոյ Աստուածածնի, եւ սրբոյն Ստեփաննոսի: Ցուցանեն աստ եւ զաջ Յովսեփայ արեմաթացւոյն, զշիշ իւղոյ նարդեան ազնութիւն, զմասն ինչ ՚ի կենաց փայտէն, եւ զայլ նշխարս: Ունի այս մենաստան եւ իւր լուսաղբիւր բարեհամ ջուրց: Թեմ մենաստանիս են գիւղօրայք Մշոյ` որք անկանին ՚ի հարաւակողմն Եփրատայ, սկսել յարեւմտից գաւառին մինչ ՚ի գիւղն խորօնք, եւ քարձոր. նաեւ վիճակքն կինճ եւ խուլփ:

Արծուաբէր: Է մատուռն փոքրիկ արտաքոյ մենաստանին, ուր պահի աւետարան հին` զոր յարծուոյ ինչ բերեալ ասեն:

Երկու գոմէր. Մնծնուտ. Շէխալան. Աւղաղբիւր, ա'յլ ՚ի միւս աւղաղբիւրէն, զոր եդաք ՚ի վերոյ: Քօթիան, Խըզըլ աղաճ:

Քարհան կամ Քարհար: Այսպէս կոչեցաւ սակս լինելոյ անդէն հանք երկանաքարի. իբրեւ 2 ժամաւ հեռի ՚ի քաղաքէն Մշոյ ՚ի հարաւակողմն: Յայս կողմն համօրէն գաւառին ոչ գոն գիւղօրէք, այլ անկանին լերինք Մշոյ, որք ՚ի հնումն կոչէին տաւրոս, կամ տօրոս: ՚Ի քարհարն անդ է բերդ աւերակ, որ առ Յոհաննու մամիկոնէի գրել կայ Գարհար:

Ծակ քար: ՚Ի տաճկաց կոչեցել Տելիքլիւ գայա: Այս տեղի անկանի յարեւմուտս հարաւոյ Մշոյ. եւ է քարաժայռ սեպուհ ինչ լայնածաւալ. նիստ նորա փորել է ՚ի ներքոյ եւ բացել ծերպ կամ ճանապարհ մեծ եւ բարձր, որ տեւէ կէս ժամ. ընդ այս ծերպ ճանապարհորդեն անցաւորք. ունելով զառապար թանձրութիւն լերին իբրեւ կամար ՚ի վերայ իւրեանց. զի չի'ք այլ ճանապարհ դիւրին յայն կողմն:

Խութ: Վիճակ ընդ տէրութեամբ պէյին Մշոյ յարեւելս նորա. յորում նստի մասնաւոր պէյ. գիւղօրէք նորա իբր 25. բնակել ՚ի քրդաց եւ ՚ի հայոց, ՚ի հն կոչէր Խոյթ, որ էր մի ՚ի գաւառաց տուրուբերանոյ:

Լիզ: Վիճակ ընդ տէրութեամբ պէյին Մշոյ. յարեւելս հիւսիսոյ նորա, ուր նստի մասնաւոր պէյ. են ՚ի նմ քանի ինչ գիւղօրէք բնակեալք ՚ի քրդաց եւ ՚ի հայոց: Ունի համանուն բերդ անառիկ, իբր 5 ժամաւ հեռի ՚ի սահմանէ Մուշ գաւառին, հանդէպ օձ քաղաքին. զոր նորոգեաց Ալատտին պէյն, եւ վանեալ զպէյ նորա էարկ ընդ տէրութեամբ իւրով:

Պուլանըգ: Թերեւս է աղաւաղութեան հին անուանս Պալունիք, որ է վիճակ ՚ի հիւսիսակողմն Մշոյ. յարեւմտեան կողմն Քղոյ եւ Մալազկերտի. եւ յարեւելեան կողմն Խնուսայ. ընդ մէջ սորա անցանէ Եփրատ գետ. առ որով աստի եւ անտի են գիւղօրէք նորա, ոմանք հայոց եւ ոմանք քրդաց: Ունի եւ լիճ ՚ի սահմանակցութեան Խնուսայ, կոչեցել Պուլանըգ կէօլ, վասն զի ջուր նորա է պղտոր կարմրագոյն. բղխէ անտի եւ գետակ. որոյ ջուրք նոյնպէս են պղտոր կարմրագոյն, զոր եւ անհնար է պատերազմել. շրջապատ լճիս իբրեւ մի փարսախ. յանուանէ լճիս թերեւս կոչեցաւ եւ համօրէն վիճակն Պուլանըգ: Այս վիճակ երբեմն անկանի ընդ տէրութեամբ պէյին Մշոյ, երբեմն Մալազկերտի, եւ երբեմն Խնուսայ. երբեմն եւս ընդ կիսոյն տիրէ այս ինչ պէյ, եւ ընդ կիսոյն այլ ինչ պէյ: Գիւղօրէք սորա բնակեալք ՚ի հայոց են յետագայքդ:

Կողակ: Գիւղ մեծ հեռի ՚ի սահմանաց Մշոյ 12 ժամաւ:

Կոխ: Առընթեր այսր գեղջ առ Եփրատաւ ՚ի սահմանակցութեան Մալազկերտի մենաստանն կոչեցել Կոբավանք, որ այժմ աւերել է եւ գիւղն եւ մենաստանն:

Առնջիկ. Կանտալբըղ: Օնճալու եւն: Են գիւղօրէք մերձ միմեանց:

Խուշփ: Վիճակ լեռնային` ուր նստի առանձին պէյ որ իբր ՚ի բազումս է ինքնագլուխ. յարեւմուտս Մշոյ եւ Սասնայ եւ ՚ի հիւսիսոյ Տիարպէքիրոյ: Են ՚ի սմա գիւղօրէք ինչ, ոմանք հայոց եւ ոմանք քրդաց:

Կինճ: Վիճակ լեռնային. ուր նոյնպէս նստի պէյ իբր ՚ի բազումս ինքնագլուխ սահմանակից խուլփայ յարեւմուտս Մշոյ եւ Սասնոյ, եւ ՚ի հիւսիսոյ տնրպէքիրոյ յորում են գիւղօրէք հայոց եւ քրդաց:

Շատախ: Վիճակ բարեբեր. ունի անտառ եւ ջուր բազում. ՚ի հարաւոյ Մշոյ, իբր 6 ժամաւ հեռի ՚ի նմանէ, եւ ՚ի հիւսիսոյ Սասնոյ. ՚ի վերայ բարձրագագաթ լերանց որք կոչին Սեւ սար. երբեմն անկանի պէյին Սասնոյ. բնակիչք նորա քուրդք եւ հայք առհասարակ իբր 8 գիւղօրայք, յորոց մի է եւ Շէն անուանեալ գիւղն: