Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Կէմիկ. Խազուգէղ. Գոմս. Հերկերտ. Փալաս. գիւղ քրդաց: Տոմ. Խէպիան, Մէղտի, Բաղլու, Զիարթ, որ նշանակէ Ուխտ:

Կուրկուր: Գիւղ բնակել ՚ի քրդաց, իբրեւ 2 ժամաւ հեռի ՚ի սուրբ Կարապետէն յարեւմուտս հարաւոյ նորա. առ սովաւ Եփրատ գետ անկանի ՚ի բարձանց. իբրեւ 6 դրկաչափ. եւ գործէ սահան կամ կարկաջահոսան մեծ. յորոյ ձայնէն կոչեն զնոյն սահան եւ ըզգիւղն` Կուրկուռ. անտի անցանէ Եփրատ ՚ի Ճապըղջուր:

Քօթէան գալէսի: Բերդ զոր շինեաց Ալատին պէյն:

Սուրբ Կարապէտ. ՚ի թուրքաց կոչի Չանկլի քէլիսա այսինքն Զանգակաւոր եկեղեցի: Մենաստան եւ ուխտատեղի հռչակաւոր 6 ժամակ հեռի ՚ի Մշոյ 7. ժամաւ ՚ի Կեղոյ եւ ՚ի Ճապղջրոյ. իբր 3 ժամաւ յԵփրատայ ՚ի հիւսիսոյ. կառուցեալ ստորեւ քան զպորտ հարաւկողման լերին` որ մի համարի ընդ գետոյն Պինկէօլի. գեղեցիկ եւ զուարճալի, ջուր նորա առողջարար եւ առատ բերք եւ ծաղիկ բազմատեսակք որպէս եւ այլոց լերանց Մշոյ, իսկ գիրքն սքանչելի, ամբարձել գոլով ՚ի լայնածաւալ դաշտավայրի համօրէն գաւառին Մշոյ, ուստի երեւին բազմութիւն գիւղօրէից, անդաստանաց, պարտիզաց, եւն: Արդ` այս մենաստան կառուցեալ յայսպիսի զուարճալի լեառն, պատել կայ բերդանման պարսպու, եւ երկաթի դրամբք ամրացել. որոց ամրութիւն եւ ագուցիկ կազմութիւն մանաւանդ աւագ դրանն է ճարտարագործ. մենաստանն եւ եկեղեցին առհասարակ են քարաշէն ՚ի քարանց նոյն լերին. եւ ՚ի կակուզ քարանց քարհանին Հացեկայ: Եկեղեցին կամ ժամատունն է տափարակ տանեօք կամարակապ ՚ի վերայ 16 քարաշէն սեանց հաստատել. յորում ժողովին միաբանք ՚ի ժամերգութիւն. աւագ խորանն է յանուն սուրբ Խաչի, յաջմէ աւագ խորանին է դուռն մատրան սրբոյն Ստեփաննոսի. ուստի եւ անտի այսր դրան` են երկու փոքրիկ խորանք ՚ի մէջ փոքր կամարաց, յանուն սրբոյն Պետրոսի եւ Պօղոսի եւ մերձ ՚ի խորան Պետրոսի առ որմով մատրան սրբոյն Ստեփաննոսի է այլ խորան յանուն սրբոյն Յակոբայ Տեառն եղբօր. ՚ի ձախմէ աւագ խորանին է գուռն մատրան սրբոյ Կարապետին, առընթեր դրան սորա առ որմով է խորան սրբոյ Լուսաւորչին եւ այսպէս 5 խորանք են միայն ՚ի ժամատան անդ ՚ի բաց առել զխորանն մատրանց:

Մատուռն սրբոյն Ստեփաննոսի անկանի յաջմէ աւագ խորանին. եւ է իբր տաճար համօրէն եկեղեցւոյն. ունելով ՚ի վերայ ընդ կաթուղիկէ մեծ, ՚ի սմա վճարէն ուխտաւորք մատուռն սրբոյ Կարապետին է ՚ի ձախմէ կամ ՚ի հարաւկողմն աւագ սեղանոյն փոքր զՍտեփաննոսին, նոյնպէս ունելով ՚ի վերայ կաթուղիկէ. ուր են երկու դամբարանք քարաշէնք ՚ի մուտս դրան, յաջմէ սրբոյն Աթանագինեայ է յահեկէ սրբոյն Յովհաննու զարդարել ոսկւով եւ արծաթով, քառեակ աստիճանօք բարձրացել յերկրէ. ամենայն ուխտաւորաց խոստովանեալ եւ ՚ի ծունկս իջեալ այնպէս մտանեն յայս մատուռն. իսկ ՚ի կանանց ՚ի սկզբանէ անտի ոչ ումեք թողուն մտանել ՚ի ներքո: Աստ ամփոփեալ սրբոյ Լուսաւորչին զնշխարս ոսկերաց սրբոյ Կարապետին ՚ի խորս երկրի. իսկ զաջն արտաքոյ եդեալ ՚ի ջերմեռանդութիւն ուխտաւորաց քառեակ մատամբքն, զի ճկոյթ մատն եդել կայ ՚ի Մատնէվանքն, եւ սակս այսոցիկ նշխարաց սրբոյս` կոչի տեղիս` ՚ի ժողովրդենէ Սուրբ Կարապետու գերեզման:

Գոն եւ այլ երկու մատրունք առանց գմբեթի, յորոց մին է յանուն սուրբ Աստուածածնի, առընթեր եւ յարակից Ստեփաննոսի տաճարին ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ. ուր պատարագեն ասորի քահանայք ուխտաւորք շրջակայ տեղեաց ՚ի լեզու իւրեանց, ուր եւ կայ այլ գերեզման. եւ երկրորդն ՚ի հարաւոյ կողմանէ յարակից սրբոյ Կարապետի գերեզմանին յանուն սրբոյն Գէորգեայ, յորում պահին սպասք եկեղեցւոյն եւ նշխարք սրբոց: Զանգակատուն եկեղեցւոյս 4 զանգակամբքէ ՚ի վերայ հարաւկողման դրան ժամատանս որ հայի յարեւմուտս հարաւոյ, յորոյ միջնայարկի է խորան սուրբ Հոգի կոչեցել, եւ այսպէս առհասարակ 10 լինին թիւ խորանացն: Յաւուր վարդավառի հաւաքին ՚ի սմա բազմուիք ուխտաւորաց ՚ի մօտաւոր եւ ՚ի հեռաւոր վայրաց, եւ ՚ի Ստանպօլէ. պատուել է տեղիս նաեւ առ քուրդս շրջակայս, որք զոհս մատուցանեն ընդ իւրեանց երդնուն յանուն սորա յազգի իւրեանց ասելով Տէրէլ ըսպի, որ թարգմանի Սպիտակ եկեղեցի, (սակս սպիտակութեան որմոց նորա) ելել յարաբացւոց բառէս տէյր` որով կոչեն զաղօթատեղի քրիստոնէիցս երդնուն նաեւ ասելով Տէրէլ լանկլի, սակս զանգակաց իւրոց:

Յամին 1784 եղեւ երկրաշարժութիւն ՚ի սուրբն Կարապետ եւ յԵզնկա, եւ կործանեցան բաց յայլ շինուածոց պարիսպք հարաւկողման, սենեակք, սեղանատունն զոր նորոգեալ էր անուանի Եաղուպն ակնցի որ յաւուրս սուլդան Մահմուտին) կողմն ինչ զանգակատան (զոր քարակերտ սեամբք զարդարել նորոգել էր նոյն Եաղուպն, եւ խաչ եդել ՚ի գլուխն) կաթուղիկէն սրբոյն Ստեփաննոսի, խաչն որ ՚ի վերայ կաթուղիկէ սրբոյն Յովհաննու. եւ ՚ի ներքոյ աւերակաց մնացին քանի ինչ անձինք, ընդ որս եւ երէց մի. այլ պէյն Մշոյ հրաման ետ առաջնորդին շինել զայս ամենայն զոր կատարեցին ՚ի 1788 բազում ծախիւք եւ շինելն ՚ի ներքոյ առեալ զգաւիթն ընդարձակեցին զեկեղեցին, յաւելմամբ 8 սեանց, զզանգակատունն նորոգեցին բարձրագոյն եւ վայելուչ քան զառաջինն. զսուրբ Հոգի խորանն սորա զառաջն էր ՚ի գաւթի ՚ի ներքոյ զանգակատան` փոխադրեցին ՚ի մէջն անդ զանգակատան: Առաջնորդարանն է ՚ի հիւսիսակողմն եկեղեցւոյ: Իսկ աւանդատունն ՚ի հարաւակողմն, ՚ի նոյն կողմն են սենեակք միաբանից. ՚ի ներքոյ աց սեղանատուն: Յարեւելեակողմն եկեղեցւոյն ՚ի խաչբակի անդ` որ է յետ կոյս մատրանց սրբոյն Ստեփաննոսի եւ սրբոյ Կարապետին են գերեզմանք ինչ առաջնորդաց վանաց: Ջուր մենաստանիս առատ, զի յԱղբերաց լերին. մանաւանդ որ կոչի Աւագ Ակնէր` ուղխօրէն տ հաւաքեալ մտանէ ՚ի մենաստանն եւ բաշխի յերկուս քառանկիւնս նորա եւ ՚ի տնտեստունն. ապա միացել դարձուցեանէ ջրաղաց ՚ի մէջ նոյն մենաստանին. յետ ելանելոյ արտաքս ոռոգէ զպարտէզս եւ զանգակատանս մենաստանին. այս Աւագ Ակնէր անկանի ՚ի հիւսիսակողմն մենաստանին կէս ժամաւ տարակաց ՚ի նմանէ: Իբրեւ քարընկեց մի տարակաց յորմոյ վանաց յարեւմտից կուսէ` եւ աղբիւր Լուսաւորչի, որոյ ջուր ՚ի ներքուստ երկուց կամարաց հոսի յաւալան անդր` որ է վէմ մեծ, զոր Տրդատայ թագաւորին ասեն եդեալ եւ անդր մկրտել Լուսաւորչին զբազմութիւն քրիստոնէից է եւ այլ աղբիւր կոչեցել Բարեհամ: Իսկ ՚ի գլուխ լերին մերձ առ իրեարս են եօթն աղբիւրք կամ ակունք ականակիտ ջուրց, որք ՚ի հնումն էին ինն, յորմէ եւ այս մենաստան կոչէր ստէպ Իննակնեան վանք. այլ այժմ երկուք ՚ի յականցն ցամաքեալ կան: Շուրջանակի զմենաստանաւս են պարիզակք, մայրիք, փարախք խաշանց, եւ անդաստանք:

Արտաքոյ մենաստանին հանդէպ մեծի դրանն նորա յարեւմտից կողմանէ` է մատուռն հին Սբ Յարութիւն կոչեցեալ հանդերձ կաթուղիկէիւ եւ խորանաւ սբ Աստուածածնի: Հեռի ՚ի մենաստանէն իբրեւ մի քարընկէց ՚ի հարաւոյ նորա յառաջ նոյն լերին` մատուռն ՚ի ծաղկաւէտ վայրի, յորում է եւ աղբիւր, անդ է գերեզման Անտոնի եւ Կրօնիդեայ, եւ եօթն Խոտաճարակացն. իսկ ճգնարան Խոտաճարակաց գրեթէ 3 քառորդօք տարակայի ՚ի վանաց: Մերձ ՚ի սա է եւ հասարակաց գերեզմանատեղին, ուր է եւ գերեզման ինչ կոչեցել Առջի գերեզման, իբր թէ առաջին գերեզման, որպէս ասացին տեղեկագոյնք տեղւոյն, եւ ոչ արջու գերեզման, որպէս ասեն ռմկ. իբր զի անդ թաղեալ կայ արջ որ ՚ի հին ժամանակս ծառայէր հաւատարմութեամբ մենաստանին:

Իբրեւ քառորդաւ հեռի ՚ի մենաստանէն եւ ՚ի կէսն ճանապարհի փակահին է տեղին ինչ կոչեցեալ Ջորահետիկ. ուր ՚ի վիմի ցուցանեն զհետս ոտից ջորւոյ, ուր անգելել մնաց ասեն, որ բարձել ունէր զնշխարս սրբոյ Կարապետին, բայց Ագաթ թղթ. յկդ. ոչ աստ, այլ ստորեւ Աշտիշատու դնէ զայս դիպուած. եւ ՚ի գիրս զԲ եւ Յայսմաւ. նոյեմբ 18 վասն նշխարաց սրբոյ Լուսաւորչին պատմի այսպիսի դիպուած յորժմ տանէին ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ յայնմանէ տեղին կոչեցաւ Ջորէհանգիստ:

Փակահ: Որ ՚ի բարբառս կողմանցն այնոցիկ նշանակէ իբր Ագարակ. Չիֆտլիկ. գրեթէ կէս ժամաւ հեռի է ՚ի մենաստանէն յարեւելս նորա, եւ է առ ստորոտով լերին ՚ի տափարակի. բերդանման պարսպաւ պատել ՚ի Մինասայ կաթուղիկոսէն, յորժամ էր առաջնորդ այսր մենաստանի սրբոյ Կարապետին. յորում են փարախք խաշանց, գոմք արջառուց, ախոռք դրաստուց, եւ ամենայն անասնոց մենաստանին եւ բնակութիք հողագործ մշակաց եւ սպասաւորաց նորին մենաստանի. զեկեղեցի սորա Սուրբ Սարգիս կոչեցեալ շինեաց Յունան վարդապետն Ամդեցի առաջնորդ վանանց: Լինի աստէն մեղր պատուական:

Վարդուկ: Է փարախ խաշանց ՚ի գլուխ լերին սրբոյ Կարապետին, յորում են տակաւին աւերակք մեծի գիւղաքաղաքի:

Թեմ սրբոյ Կարապետին են գիւղօրէք Մշոյ որք անկանին ՚ի հիւսիսակողմն Եփրատայ եւ Մեղրագետոյ` յարեւմտից մինչեւ ՚ի յարեւելեան ծայրն Մշոյ: Նաեւ Պուլանըգ վիճակ Մշոյ, Խնուս հանդերձ Կէօք սույիւ եւ Թէգման գաւառք Էրզիռումայ:

Բաղու: Գիւղ քրդաց իբր ժամաւ հեռի ՚ի սուրբ Կարապետէն: