Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Այս գաւառ եւ իշխանուի, որում իշխէ Մատէն Էմինին, ձգի գրեթէ ութօրեայ. յերկուց կողմանց Եփրատ գետոյն յարեւելից եւ յարեւմտից. եւ անկանի յարեւմուտս հիւսիսոյ Տիարպէքիրոյ:

Այն մասն որ է յարեւելից Եփրատայ անկանի ՚ի Մեծն Հայս. եւ ունի յինքն զչորս գաւառս ՚ի գաւառացն փաշային Տիարպէքիրոյ, որք են Խարբերդ. Ջերմուկ. Արզնի. Շնքուշ: Իսկ այն մասն որ է յարեւմտից Եփրատայ` անկանի ՚ի Փոքր Հայս, եւ ունի յինքն զԱրաբկեր, զԱկն, հանդերձ վիճակաւ նորին որ կոչի Փշատի: Ընդ իշխանութեամբ Մատէն Էմինիին են եւ երեք գաւառք փաշայութեան Դրապզունի, որք կոչին Կիւմիւշխանէ, Կիրէսուն, եւ Մաչուդա, զորոց տեսցես այլուց: Բայց բազում անգամ երից հանքացս այսոցիկ երեք Մատէն Էմինիք իշխեն. ա ՚ի Կապան եւ յԱրղնի մատէն. բ ՚ի յԱրաբկեր. եւ գ ՚ի Կիւմիւշխանէ: Մատէն էմինին սովորաբար նստի ՚ի Կապան գիւղ Խարբերդի:

Ձորք գաւառք իշխանութեան սորա` այսինքն Խարբերդ, (կամ մանաւանդ լերինք Կապանոյ որ ՚ի Խարբերդ). Արզնի. Արաբկեր եւ Կիւմիւշխանէ բերեն հանքս. յայն սակս այս իշխան կոչի Մատէն Էմինի. զի իշխանութիւն նորա է տիրապէս ՚ի վերայ հանքաց: Զայս իշխանութիւն բազմութեամբ քսակաց գնոյ առնուն ՚ի դրանէ Կոստանդնուպօլսոյ, որոյ գին օր ընդ օրէ առ աւելաւ, մինչեւ յաւուրս սուլ Համիտի եհաս ՚ի 600 կամ ՚ի 700 քսակ: Կապանն է հարստագոյն հանքն ՚ի մէջ ամենայն հանքաց օսմանեան տէրութեան. բայց բերէ արծաթ, իսկ ոսկի սակաւ, Արղնի նուազ է քան զԿապանն, բայց ոսկի սորա առատ է քան զԿապանին, ուստի այս հանք (միանգամայն առել զԿապանին, զԱրղնոյն, եւ զԱրաբկերոյն) է մի ՚ի յընտիր հանքաց: Յայտնի է գիտակացն այն խնդիր գերմանացւոյն Ռէնէք կոչեցեալ, ճարտար ՚ի յարուեստ հանքաց, որոյ ծանուցել զպատուականութիւն տեղեացս յաւուրս սուլ Համիտի` խնդրեաց յօսմանեան տէրութեան գեթ ամենայն մի միայն ինքնին ՚ի գործ ածել զայսոսիկ կրկին հանքս, նաեւ զԿիւմիւշխանէին. զամ ծախս յիւրմէ վճարել, եւ զամենայն ելեալ արծաթ եւ ոսկի տալ տէրութեան. իսկ անձին ոչ այլ ինչ առնուլ, եթէ ոչ զմին ՚ի տասանց, որում ոչ թոյլ ետ տէրութեան: Մի միայն պակասութիւն երկուց հանքացս է այն, զի առաջին անտառք որք լի էին յայսմ սահմանի, սպառել յանհոգութենէ հատանողաց` առ ՚ի նոր անկեալ հետզհետէ, հարկ է այժմ զփայտն եւ զածուխն բերել ՚ի հեռաստանէ:

Հաշիւ արծաթոյն որ ՚ի հանքացս աստի մտանէ ամի ամի ՚ի գանձն արքունի, ոչ է միշտ միօրինակ. յառաջագոյն բազում բերէին, զի փայտ եւ ամենայն ինչ էին դիւրագին: Եւ եւս նուազ եւ առատ բերել հանքաց կախել կայ զկռվարութենէ Մատէն Էմինիին. եթէ Մատէն Էմինին է արդարակորով եւ զօրաւոր, բազմացուցանել տալ զբովսն այսինքն զօճախսն. էր ըՍպանագճի օղլուն ՚ի ժամանակս գ սուլդան Մուսդաֆային. որ մինչեւ 60 օճախս ետ բազմացուցել ՚ի Կկապանն որպէս ասեն. ուստի յաւուրս նորա օր ընդ օրէ 25 օգգա արծաթ ելանէին ՚ի հանքաց աստի: Իսկ թէ Մատէն Էմինին առ ՚ի հատուցանել զիւր պարտս զոր արար այլոց, (՚ի վճարումն 700 քսակաց) եւ ՚ի հատուցանել զշահն 700 քսակին, որ օր ընդ օրէ առաւելու, եւ առ ՚ի գանձել եւ շահիլ նաեւ վասն անձին, եթէ վասն այսր ամի ագահել սկսանիցի, եւ ոչ բերցի հաւատարմութեամբ, բազումս աշխատ առնէ զգործավարս մանաւանդ զվերակացուս, եւ սակաւս վճարէ. բազումս առնու արծաթ եւ ոսկի, եւ ո'չ ընդ առնելոյն հասուցանէ ՚ի ձեռս տէրութեան որպէս է որոշել. զոսկին գրաւէ, եւ զարծաթ ընդ այնր փոխանակէ, կամ թէ այլոց առաւել մեծագին վաճառէ. եւ այսպէս սակաւ մտանէ յայնժամ ՚ի գանձն արքունի: Ըստ սովորական հաշուի Կապան եւ Արղնի ամի ամի բերեն տէրութեան 606610 շէքի ¹: Իւրաքանչիւր ոք որ կամի, կարէ անդ բանալ պեղել զերկիր ՚ի գիւտ հանքի. միայն պարտաւորի այնպիսի տալ օր ընդ օրէ որոշել ինչ չափ արծաթոյ. իսկ զառաւել ելեալն քան զայնչափ` կարէ վաճառել, բայց տէրութեան եւ ոչ արտաքնոց որոշել ինչ գնով. զոր առել Մատէն Էմինիին առաքէ ՚ի Կոստանդնուպօլիս: Ուստի բանան անդ գուբս գուբս կամ այրս. եւ զզանգուած հանքին հանել ՚ի գրոյն արկանեն ՚ի փոսս, եւ ՚ի ձմեռն մեծի հրատի լուծել արծաթոյ, հոսի ինքնին յայլ փոսս, որք կան պատրաստել արտաքոյ: Այլ որպէս պատմեցին մեզ ականատեսք յեւրոպեանց ճարտարք ՚ի գիւտս հանքաց, չի'ք անդ կատարեալ արուեստ բրելոյ, եւ ոչ յարմար զգեստ բրողաց: Մեք յայսմ վայրի ստորագրեսցուք միայն զերեսին գաւառս Մատէն էմինիին` որ անկանին ՚ի Մեծն Հայս. եւ են ա. Խարփերդ: բ. Ջերմուկ` որոյ վիճակ` է այժմ Շնքուշ: գ. Արղնի: Իսկ զԱրաբկեր եւ զԱկն ստորագրեսցուք ՚ի Փոքր Հայս: