Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Հայաստան աշխարհ գոլով ՚ի միջոց ցամաքի որպէս ասացաք ՚ի վերոյ, ՚ի ձեռն գետոց իւրոց հաղորդի ընդ ծովս. զի չորք են յաշխարհի մեծ քան զամենայն ծովս Ովկիանոս, Միջերկրական, Սեաւ ծով, եւ Կասպից ծով. արդ յերեսին ՚ի սոսա բաց ՚ի Միջերկրականէն Մեծ Հայք արձակէ գետս նաւարկելիս. իսկ Փոքր Հայք արձակէ գետս ՚ի Սեաւ ծով. մի միայն Միջերկրական ծով է` յոր ոչ իջանէ գետ բղխեալ ՚ի Հայոց: Երեւելի ՚ի մէջ գետոց իւրոց որպէս եւ համօրէն Ասիոյ` է Միւրատ, կամ Մուրատ. ՚ի հնումն` կոչէր Եփրատ. ՚ի կողմանս Հիլլէի` կոչի Շադիալ հիլլե ¹: Առաջին գետ Հայաստանեայց հոսեալ ՚ի Պարսկային ծոց Ովկիանոսի ՚ի հիւսիսոյ յարեւելս հարաւոյ. եւ երկարընթաց առաւել քան զամենայն գետս Հայաստանեայց, զորոյ զընթացս Պիւֆֆօն ², դնէ 500 փարսախ: Է մեծ գետ Ասիոյ (ասէ), եւ մի յառաւել հռչակաւորացն համօրէն երկրի, որպէս ընդ արժանւոյն գրէ եւ Մառդինիէ. վասնորոյ եւ ՚ի սուրբ գիրս կոչի Մեծ գետ:

Երկու մեծամեծ վտակք բղխեալք յայլեւայլ կողմանս Հայաստանեայց գործեն զայս գետ: Առաջին եւ մեծ վտակն է առ ստորոտով Ալա տաղիին ՚ի հնումն կոչեցել Ծաղկաց կամ Կորդուաց լեառն. որ է մօտ ՚ի Տիատին գիւղաքաղաք ՚ի սահմանս փաշայութեան Պայէզիտոյ. բղխէ անդէն յերկուց լայնաբուղխ ականց. եւ ըստ ասելոյ Քեաթիպ չէլէպիին ՚ի Ճիհաննիւմային` զայս վտակ կոչեն Չարմուր, որ եւ ՚ի յանցս ինչ ՚ի չորս բաժանի. գրէ եւ այլուր, թէ ՚ի դաշտն Պայէզիտոյ ընդ երկիր սուզեալ յետ չորեքժամեան միջոցի անդրէն ՚ի վեր յառնէ: Այս վտակ տիրապէս կոչի Միւրատ սույի, որ ընթանայ յարեւմուտս հարաւոյ ընդ Խամուր որ առ Ալաշկերտիւ, ընդ Մալազկերտ, ընդ Պուլանըգ, ընդ Մուշ. յարեւմտեան ծայր Մշոյ գաւառին իբրեւ 2 ժամաւ հեռի ՚ի սուրբ Կարապետէն ՚ի տեղւոջ սահմանակից Ճապաղջրոյ` անկանի թափով ընդ խոխոմս քարանձաւ լերինն ՚ի բարձանց` եւ գործէ քարավազ կամ ջրվէժ իբրեւ 6 գրկաչափ բարձրութեամբ բուռն կարկաջահոսմամբ, յորոյ ձայնէն կոչի տեղին ՚ի բնակչաց Կուրկուռ. յետ անկանելոյն Ճապաղի ՚ի լայնագիր ձոր Ճապաղջրոյ. ապա անցանէ ընդ Բալու. եւ ՚ի հիւսիսակողմն Կապան Մատէն գիւղաքաղաքին իբրեւ մի ժամ հեռի ՚ի նմանէ, միանայ ընդ միւս վտակին: Այս վտակ ունի ՚ի վերայ կամուրջս 4. ա, ՚ի Նահիէ Ալաշկերտոյ առաջի Իւչ քէլիսայի, կամուրջ միակամար, զի անդէն չէ ինչ լայն: բ. ՚ի Մալազկերտ` կամուրջ քարաշէն ընդ որով անցանէ Եփրատ յետ խառնելոյն ՚ի նմա ջրոյն Մալազկերտի, եւ ոչ յառաջ քան զխառնիլն որպէս ոմանք գրեցին: գ ՚ի Մուշ` քարաշէն: դ. ՚ի Բալու` փայտաշէն: Վեց երեւելի վտակս ընդունի յինքն: զՇեուեան ՚ի Խամուր, զՋուրն Մալազկերտի ՚ի համանուն գաւառի, զՋուրն Խնուսայ ՚ի Պուլանըդ, զՉարպուհուռ առ համանուն շինիւ, զՄէղրագետ ՚ի Մուշ, եւ զՋուրն Կեղոյ ՚ի Ճապղջուր:

Երկրորդ վտակն Միւրատայ` է ՚ի յԷրզիռում նահանգի. զոր գործեն փոքրիկ գետակք. առաջինն ՚ի գետակաց աստի` կոչի Սարջամու ջուր, որ բղխէ ՚ի լերինս Սպերոյ. երկրորդն` Սեւ ջուր, կամ Էրզիռումայ ջուր. ՚ի տաճկաց Գարա սու, որ բղխէ ՚ի գաւառին Էրզիռումայ, եւ մօտ յԷրզիռում լճանայ ՚ի շամբ ինչ. Սոցա ընթացել ՚ի Շողանի ձորն, յիրեարս խառնին անդէն երկոքին առ Մամախաթունիւ, իբր 16 ժամաւ հեռի յԷրզիռումայ յարեւմուտս հարաւոյ նորա. անդ ժողովել միանան եւ այլ փոքր գետակք ՚ի լեռնէն Պինկեօլայ ³: Եւ այնպէս սկզբնաւորեն զայս երկրորդ վտակ Եփրատայ, որ տիրապէս կոչի տաճկերէն Ֆրաթ, կամ Ֆիւրաթ սույի. որոյ ընթացել ՚ի հիւսիսոյ յարեւմուտս հարաւոյ, ընդ Դերջան, ընդ Կամախ, ընդ Էկին, եւ ընդ Արաբկեր, յոսկեծին լերինս Կապան Մատէնի միանայ ընդ առաջին վտակին Եփրատայ:

Ընթացք այսր երկրորդ վտակին համառօտ գոլով, սակաւ ջուրս ընդունի յինքն, զԳայլ գետակ որ անցանէ առ Եզնկայիւ, զԳուրիչայ ՚ի համանուն գաւառի, զԳուռմա ՚ի յԷկին, զՈսկեգետակ ՚ի յԱրաբկեր, եւ զայլ փոքրիկ գետակս ⁴: Ունի ՚ի վերայ կամուրջս 4. ա ՚ի մէջն անդ շամբին` այսինքն սազլըխին` քարաշէն բազմակամար, որ կոչի Դուինիկի կամուրջ: բ ստորեւ քան սաղլըխն քարաշէն. գ ՚ի յԷկին առաջի Բենկան գեղջ փայտաշէն: դ ՚ի Կամախ փայտաշէն:

Յետ միանալոյ երկուց մեծամեծ վտակացս` Եփրատ միշտ դիմէ յարեւմուտս հարաւոյ. որով ՚ի Միջերկրականն անկանէր ծով, եթէ ոչ ընդդէմ կային լերինք որ առ Սամսատաւ, ուրանօր խոտորի յարեւելս հարաւոյ. ուստի առաւել մերձ տեղին Եփրատայ ՚ի Միջերկրական ծով, է ՚ի մէջ Սամսատայ եւ Իսքէնտէրունոյ մղոնս իբր 60: Այս գետ սկսել ՚ի Կամախէ մինչ ՚ի նահանգն Մալադիա` բաժանէ զՄեծ Հայս ՚ի Փոքուն Հայոց: Բաց յայլոց վտակաց ընդունի ՚ի Հայաստան յարեւմտից զմեծ գետակն Մալադիոյ Փոքուն Հայոց զԳարա սու ⁵. իսկ ստորեւ Հայաստանեայց գրեթէ ոչինչ ջուր երեւելի ընդունի յարեւմտեան կողմանէ, այլ յարեւելեան կողմանէ ՚ի Միջագետաց ստորեւ Ուռհայի յինքն ընդունի զջուր նորա, եւ զմեծ ջուրն Խապուր, իսկ անտի ՚ի վայր ոչինչ եւ յայնմ կողմանէ:

Խոտորումն Եփրատայ ՚ի Սամսատ` ուրանօր գրեթէ ձգի տիրապէս նահանգն Միջագետաց` բերի յարեւելս հարաւոյ որպէս ասացաք. եւ միշտ ՚ի նոյն կողմն դիմելով անցանէ ընդ Հռոմկլայ, ընդ Պիրէճիկ: Մերձ ՚ի Մէնպիճ ասի ունել կամուրջ. նաեւ առաջի Հիլլէի ունի կամուրջ ՚ի վերայ նաւակաց, եւ ընդ բազմօրեայ ճանապարհ շրջան առեալ, առ որով լի են գիւղօրէք Իրադ արաբացւոց. առաջի Պաղտատայ մերձենայ յոյժ իբր միօրեայ ճանապարհաւ առ Շադ կամ Տիգրիս գետ, բայց ոչ միաւորի անդէն ընդ նմա, այլ անցել ընդ Հիլլէ եւ ընդ այլ քաղաքս, իւրովք շրջապտոյտ ընթացիւք միշտ հեռացել ՚ի Շադ գետոյն` պէսպէս կղզեակ եւ լճակս գործէ կամ բնականս եւ կամ արուեստականս: Յետ այսորիկ դարձեալ սկսանի մերձենալ ՚ի Շադ գետ յարեւելս խոտորելով, եւ ութօրեայ ստորեւ քան զՊաղտատ ցամաքային ճանապարհաւ առաջի Գուռնա քաղաքին` հեռի ՚ի ծովէն իբր 165 մղոնաւ ⁶ միանայ ընդ Շադ կամ ընդ Տիգրիս գետոյն առհասարակ մարմին Եփրատայ. զի ՚ի վերոյ Գուռնայի միայն առաջք ինչ Եփրատայ միանան ընդ Տիգրիս:

Այս առաջք ասին լինել չորս. ա Ջրանցք Իսայի: բ Ջրանցք Սարսարի: գ Նեհր իւլ մելիտ, այսինքն` գետ թագաւորական: դ Ջրանցք Քիւսիոյ, եւ ոմանք առաջք կոչին ըլ Ճէրէնտելիե կամ ըլ Մենայնե: Այս առաջք մանաւանդ թէ ջրանցք Եփրատայ յորոց որպէս ոմանք հոսին յարեւելեան կողմն ՚ի Տիգրիս գետ, նոյնպէս եւ ոմանք հոսին յարեւմտեան կողմն, ընդ մեծի մասին ձեռագործք են արաբացւոց, պարսից ⁷, եւ մեծազօր ինքնակալացն Շամիրամայ, Նաբուգոդոնոսորայ, Աղեքսանդրի, եւ Տրայիանոսի. որք կա'մ ձանձրացեալք ՚ի յառատանալոյ եւ ՚ի հեղեղելոյ Եփրատայ, կամ առ ՚ի գտանել ջուր յանջրդի յայն երկիր, եւ կամ ՚ի դիւրութիւն ճանապարհի, ընդ ժամանակս բացին. եւ այնպէս զշատաջուր եւ զերագընթացն Եփրատ նուազեցուցին յիւրմէ զօրութենէ:

Արդ` այս գետ մեծ միացել ՚ի Տիգրիսէ եւ Եփրատայ եւ ընդարձակել, կոչի Շադ իւլ Արէպի, այսինքն` Գետ արաբացւոց, անցանէ յարեւելից կուսէ Պասրայի, եւ բազում բերանօք թափի ՚ի ծովն Հիւրմիւզի կամ ՚ի Պարսկային ծոցն. յորոց մի բերանն ընդ որ ելումուտ առնեն նաւք` իբր միօրեայ կամ աւուրբ եւ կիսով ՚ի վայր կոյս անկանի Պասրայի: Լայնութիւն սորա առաջի Պասրայի` է գրեթէ մղոնաչափ, բայց ՚ի ժամանակս մակընթացութեան լայնանայ յոյժ. խորութիւն նորա չէ այնչափ ինչ:

Ընթացք Եփրատայ ՚ի վերին կողմանս է արագ, մինչեւ ՚ի յանէ կղզեակ եւ ՚ի Հիյթ աւան. ուր սաստիկ սլանայ. իսկ ստորեւ հակառակ այլոց գետոց չէ' այնչափ ինչ արագ, զի ձորոփոր նորա ՚ի վերին կողմանս է զառ ՚ի վայր, իսկ ստորեւ դաշտավայր տափարակ. եւ եւս զի բազմութիւնք ջրանցից ՚ի նախնեաց բացեալք` յորս սփռի ջուր Եփրատայ, կակղեն զբռնութիւն նորա: Սոյնպէս է մակընթացուին ոչ սակաւ խափան լինի երագութեան նորա. զի զօրութիւն մակընթացութեան եւ տեղատութեան Պարսկային ծոցոյն` ձգի ՚ի ներքս ՚ի յԵփրատ գրեթէ մինչ ՚ի յԱրճա քաղաք առաւել քան 90 մղոն հեռի ՚ի ծովէն:

՚Ի լուծանիլ ձեանց ՚ի գարնան ՚ի լերինս Հայաստանեայց` առատանայ յոյժ, եւ յերկրին Իրագ արաբացւոց որ է դաշտավայր` բազում լճակս գործէ եղեգնուտս, առ որովք են անդաստանք որիզոյ ⁸. որպէս եւ երբեմն երբեմն առ Պասրայիւ, յորում ժամանակի վնասէ յոյժ օդոյ նորա:

Ջուր վտակին Տիատինոյ է յստակ յոյժ մինչեւ երեւիլ ձկանց որք շրջին ՚ի նմա հարուստ խորութեամբ. իսկ ջուր վտակին Էրզիռումայ ՚ի վերին կողմանս միայն է պղտոր. սակս եւս ջրոյն անցանելոյ ընդ վերոգրել շամբն` զորոյ զպղտորութեան պատճառն տե'ս ՚ի ներածութեան նահանգին Էրզիռումայ. իսկ յետ միանալոյ երկուց վտակացս` ջուր Եփրատայ է յստակ, բայց ստորեւ յետ անցանելոյ ընդ անապատն` լինի պղտոր եւ դեռնագոյն, ընդ իւր բերելով անտի զաւազ եւ զտիղմ դեղնագոյն, եւ զայս դեղնութեան իւր ՚ի ժամանակս առատանալոյ ձգէ նաեւ ՚ի Շադ գետ յետ միանալոյ ընդ նմա. եւ նաեւ ՚ի ծովն անդ հարուստ տարածութեամբ:

Առողջարարութիւն եւ քաղցրութիւն ջուրց Եփրատայ համբաւել է ընդ ամենայն տեղիս ընդ որ անցանէ, մանաւանդ վտակին Տիատինոյ, եւ քաղրագոյն դասի քան զՏիգրիսի կամ Շադայ, միայն զի ջուր Տիգրիսի թեթեւագոյն կարծի լինել քան զսորայս. ամենայն գետեզերեայ բնակիչք նաեւ յայն տեղիս յորս է պղտոր, ՚ի ջուրց սորա ՚ի կիր առնուն յարբումն, նաեւ ՚ի նոյն իսկ ՚ի Պասրա քաղաք:

Այնչափ ասեն լինել արաբացիք պատուականութեան ջուրց Եփրատայ` մինչ ունել զօրութիւն փարատելոյ զամենայն ախտս. գրէ եւ Քեաթիպ չէլէպին վասն ական սորա որ յԷրզիռում. Ակն սորա որ կոչի Այնի Քիւրաթ, մօտ է յԷրզիռում, յորոյ ջուրսն թէ ոք լուացել լինի, յայնմ ամի ազատ մնայ յախտէ ցաւոց: ՚Ի տեղիս տեղիս պատմի ճարտարութեամբ իմն զտել զպղտորութիւն սորա պաղլեզիւ որ է շապ. զորմէ որպէս ցուցանէ Յակոբ լինտ` ոչ կարծի լինել ինչ վնասակար: Ոմանք եւս ՚ի Պասրա յետ դնելոյ ՚ի կարասի, երկաթ շանթացել մխեն ՚ի նմա. բայց լաւ եւս է յետ արկանելոյ ՚ի կարաս, թողուլ ժամանակ մի` մինչեւ պղտորութեան որ զնստանիլ ՚ի յատակն, եւ մանր որդանց գոյանալ ՚ի նմա յայնժամ յառնուլ անտի ջուր` որդունք փախչին ՚ի յատակն, եւ ջուրն լինի պատուական յոյժ:

՚Ի վերին կողմանս Եփրատայ նաւարկեն փոքր տափակայատակ նաւակօք. իսկ ՚ի Պիրէճիկոյ մինչ ՚ի Հիլլէ նաւարկեն լաստիւք որ կոչի Քէլլէք. զոր շինեն կապելով գերանս անջրպետեալս ՚ի միմեանց եւ կրկնակարգս մի ՚ի վերայ միոյ. այլ զմի կարգ ընդ երկայնութիւն դնելով, եւ զերկդն ընդ լայնութիւն. յիւրաքանչիւր քառակուսի միջոցս որ ՚ի մէջ գերանաց` ՚ի վերայ ջուրց կապեն ՚ի չորից թեւոց տիկս օդով ուռուցեալս. ապա ՚ի վերայ երկկանգեան գերանաց կազմեն բարձր յատակ խիտ առ խիտ ձողօք, յորոց վերայ բառնան բեռինս եւ ճանապարհորդս. իսկ ՚ի ներքոյ յատակին եդել զբեռինսն որք ոչ վնասին ՚ի ջուրց: Եւ այնպէս այս լաստ ընդ ընթացից գետոյն կարէ անքոյթ նաւել նաեւ ընդ ծանծաղ տեղիս Եփրատայ եւ ՚ի վերայ ժայռից, զի տիկք միշտ ՚ի վեր ունին զլաստն, եւ ՚ի հերձանել միոյ ՚ի նոցունց ընդ հարկանելով, դիւրաւ կարեն փոխել նոր ընդ հնոյն եդեալ: Ձող ՚ի ձեռին այնպէս կառավարեն զընթացս սորա, ունին նաեւ թիաձեւ տախտակ ՚ի ծայրն փոխանակ ղեկի: Յերեկոյէ յերեկոյ յորժամ զճանապարհորդս հանեն ՚ի ցամաք առ ՚ի օթեւանիլ, դարձեալ ուռուցանեն զտիկսն փչելով, եւ ՚ի հասանել ՚ի դիտել տեղին, քակեն զամենայն շինուածն եւ վաճառեն. զի քէլլէք ոչ կարէ հակառակ ջուրց ՚ի վեր նաւել: Ստորեւ մարթ է նաւարկել առաւել մեծ նաւակօք մինչ ՚ի Ֆէլուճէ նաւահանգիստ անուանի ամենայն նաւակաց` որք գան ՚ի վերուստ ՚ի Պիրէճիկոյ, անտի ՚ի վայր փոքրիկ նաւակօք պարտ է անցանել սակս մեծամեծ ժայռից արգել գտանելոյ. յամսեանն ապրիլի եւ հոկտեմբերի դիւրագոյն եւս է նաւել ընդ Եփրատ. վասն զի առաւել աճեցուն գտանի յայնժամ յառատութենէ անձրեւաց:

՚Ի Հիլլէէ մինչ ՚ի Պասրա նաւարկեն փոքրիկ նաւուք ⁹. վարեալք առագաստիւք յամր կամ երագ ընդ ընթացից մակընթացութեան եւ տեղատութեան ծովու. իսկ ՚ի Պասրայէ մինչ ՚ի բերան գետոյս` որ է իբր աւուր եւ կիսոյ ճանապարհ, նաւք մեծամեծք բեռնաւորեալք կարեն համարձակ մտանել եւ ելանել նաեւ յերթեւեկս ճեմելով ընդ լայնութիւն գետոյն յորժամ հակառակի հողմն ունելով միշտ զոք առաջնորդ, որք են Պուշէռցիք առ ՚ի անվտանգ անցանել ընդ խաղաղս նորա, որք հանապազ փոփոխին: Մերձ ՚ի բերանն արքունի նաւք օսմանեանք միշտ կան ՚ի պահպանութիւն յաւազակաց. զի անդէն իջանէ եւ այլ գետ ինչ` ընդ որ աւազակք ՚ի չզգուշանալն բազմութեամբ փոքր նաւակաց յարձակին ՚ի վերայ նաւորդաց: Եւ այսպէս ջուր Հայաստանեայց ոռոգէ զայսչափ մեծ սահման Իրագ Արաբացւոց զցամաքեալն ՚ի ջուրց. եւ ընդ այս գետ իւր առաքէ զիւր վաճառս մինչ ՚ի ծոցն Պարսկային եւ յՈվկիանոս: Ձկունք Եփրատայ քաղցրաճաշակ. ՚ի Հայաստան բերէ պէսպէս տեսակս ձկանց, որք կոչին Թեփուկ, Գեղիկ, Կարապետիկ, Մոխ, եւ ձուկն Ընչաւոր` որ սնանի մաքուր ջրով. եւ ՚ի պղտորիլ Եփրատայ ՚ի սկիզբն գարնան` խոյս տայ յառուս որք մաքուր են, եւ անդ արգել եդել բնակչաց դիւրութեամբ սրսան. գտանի եւ տեսակ ինչ ձկան մարդաչափ եւ աւելի եւս զոր կոչեն Կէտ. գտանի եւ Սազան եւ այլ ձկունք իսկ Կարմրախէտ կամ Ալապալըզը ոչ գտանի ՚ի յԵփրատ, այլ ՚ի վտակս նորա որք անցանեն ընդ ապառաժուտս: Նոյնպէս ՚ի ստորին կողմն իւր բերէ քան մի տեսակ ձկանց ընտիր յոյժ զորոց տե'ս ՚ի ներածութեան Պասրայի:

Շատ կոչի եւս Տիճլէ, կամ Դկլաթ նաեւ Դկզաթ ՚ի հն Տիգրիս ստորեւ քզՊաղտատ կոչի Շատ խաչ Պաղտատ: Երկրորդ գետ Մեծին Հայոց ՚ի Պարսկային ծոց Ովկիանոսի` ՚ի հիւսիսոյ յարեւելս հարաւոյ ընթացել զորոյ զընթացս մինչեւ ՚ի ծով Քեաթիպ չէլէպին ՚ի Ճիհաննիւմային դնէ փարսախ, յայտ է թէ պարսկական փարսախաւ: Ըստ Եփրատայ գրեթէ յերկուց մեծամեծ վտակաց սկզբնաւորի եւ այս գետ, որք բղխեն յայլ եւ այլ կողմանս Հայաստանեայց, զառաջին վտակն գործեն մանաւանդ երկու գետակք, յորոց մին բղխէ ՚ի հիւսիսակողմն Տիարպէքիրոյ ՚ի լերինս Էկիլ սանճագի, որք են գօտի Պինկէօլ լերին: Բղխէ անդէն առ ստորոտով աւերակ բերդի յայրէ ինչ :

Ինչ ահագին խոխոջմամբ յետ անցանելոյ առաջի Միւֆարղինի խառնի եւ երկրորդ գետակն հաւաքեալ ՚ի զանազան առուաց որ բղխեն ընդ մեծի մասին յայն լերինս Արղնոյ` յորոց ՚ի միւս կողմն է սահման Խարբերդոյ. եւ գործել երկուս մեծ առուս մին ՚ի նոցանէ անցանէ առաջի լերինն յորում շինել կայ քաղաքն Արղնոյ, եւ միւսն յետկոյս լերինն, ստորեւ Արղնոյ միացել խառնի ՚ի վերոգրեալ գետակն: Եւ այնպէս երկոքին այս գետակ Արղնոյ եւ Էկիլայ գործեն զգետն Տիգրիս. որ անցանէ առաջի Ամթաց, եւ ընդ այլ սանճագս նորա. ապա արտաքոյ Հայաստանեայց անցանէ առաջի Ճէզիրայի:

Այս վտակ առաջի Ամթայ ունի ՚ի վերայ կամուրջ քարաշէն. հինգ երեւելի վտակս ընդունի յինքն ՚ի Հայաստան որք յանուն գաւառաց կամ քաղաքաց իւրեանց անուանին. Հէնի. Սէյխիտ հասան. Թէրճիլ. յորում խառնի եւ ջուրն Պէզրի. Էրզէն, որ գայ ՚ի Խզուայ:

Երկրորդ վտակն սկզբնաւորի ՚ի Շատախ վիճակ Ճուլամերկայ ՚ի նէնգին Վանայ, որ յանուն նորա Շատախոս գետ անուանի ՚ի բնակչաց. եւ թերեւս յանուն սորա եւ համօրէն գետն Տիգրիս կոչեցաւ առ ռամիկս եւ առ օտար ազգս Շատ. այս վտակ յինքն ընդունի զջուրն Բաղիշոյ եւ զայլ ջուրս. եւ զՍէրի գետակն մեծ. ապա առ Ճէզիրայիւ խառնի ՚ի Շադ առ որով ունի եւ կամուրջ փայտակերտ շղթայակապ: Յետ միանալոյ երկուց վտակացս զօրացեալ Շագ գետոյ` անցանէ առաջի Մուսուլայ, առաջի Ալի Համմամին, Թօփրագ գալէին, Թէկրիթու, Պաղտատայ, Ճէվազիրի, Վասիգի, Ամարայի, հանդէպ սորա առաջք ինչ Շադայ արուեստիւ բացել եւ ոչ բնական որպէս ոմանք կարծեցին, գնայ խառնի ՚ի Միւրատ, եւ գործէ կղզի, բայց բնիկ մարմին Շադայ յառաջ անցեալ մինչ ՚ի Զուռնա` ութօրեայ հեռի ՚ի Պաղտատայ ընդ ճանապարհ ցամաքի, անդանօր միանայ` կամ ընդ ասնց արաբացւոց պսակի ընդ Միւրատայ. որք զՇադն ՚ի նմանութիւն հարսին առնուն եւ զՄիւրատ փեսայի, եւ այնպէս եղեալ գետ մեծ թափի ՚ի ծոցն Պարսկային, զորմէ տե'ս ՚ի ստորագրութեան Պասրայի:

Յետ Ճէզիրայի Շատ գետ արտաքոյ Հայաստանեայց եօթն երեւելի վտակս ընդունի յինքն բաց յայլոց մանունց. զջուրն Հէյզէլ եւ զՀիրմաս` որոյ եւ մասն ինչ խառնի ՚ի Խապուր. զ. Զապ առաջի Թօփրագ գալէի որ նոյնպէս գայ ՚ի Հայաստանեայց. զԱլթոն սոսայի կամ Ալթուն քէօքրի ՚ի վայր քան զԹօփրագ դալէ, զՏելեալէ ՚ի վայր կոյս Պաղտատ առաջի Գագի քիսրեայ. զառաջս ինչ Եփրատայ առաջի Ճէվազիրի. զջուրն Խիւրրէմապատի եկեալ ՚ի լեռնէն Էլվէնտի ՚ի Ճէմաս. զՍիր եկեալ ՚ի Խուղիսթանէ ՚ի յԷհվազ: Եւ այսպէս գրեթէ ամենայն վտակք Շադայ սկսել ՚ի Տիարպէքիրէ մինչեւ ՚ի վայր` են յարեւելից կողմանէ. իսկ յարեւմտից` որ է Միջագետք` սակաւ: Յետ միանալոյ երկուց վտակաց նորա, երիս փայտաշէն կամուրջս ունի կազմել ՚ի վերայ նաւակաց. ա առաջի Ճէզիրայ: բ առաջի Մուսուլայ: գ առաջի Պաղտատայ: Ընթացք Շադայ կամ Տիգրիսի ՚ի վերին կողմանս մանաւանդ ՚ի մէջ Մուսուլայ եւ Պաղտատայ` է արագ յոյժ սրընթաց եւ խոր. բայց ստորեւ մանաւանդ զկնի Պաղտատայ` չէ այնչափ արագ. վասն զի ձորոփոր նորա ՚ի ստորին կողմանս տափականայ, ուստի եւ եզերք նորա են խոնարհ. իսկ ՚ի վերին կողմանս է զառ ՚ի վայր յոյժ. եւ գետեզերք նորա ՚ի տեղիս տեղիս բարձր լերինք: Խաղխաղք եւ ծանծաղ տեղիք աւազուտք յաճախ գտանին յայս գետ, մանաւանդ ՚ի Պաղտատայ մինչ ՚ի Գուռնա. իբրեւ աւուրբ եւ կիսով ստորեւ քան զՄուսուլ ՚ի մէջ գետոյն է աւերակ հիման մեծի կամրջի, կոչեցել Տելի Ապաս քէօփրիւսի վտանգաւոր քէլլէքաց: Որպէս յԵփրատ` նոյնպէս եւ ՚ի Տիգրիս ՚ի Տիարպէքիրոյ մինչ ՚ի Պաղտատ նաւարկեն Քէլլէքաւ. իսկ ՚ի Պաղտատայ մինչ ՚ի Պասրա` նաւարկեն փոքրիկ նաւու որ կոչի Թէքնէ:

Մակընթացութիւն Պարսկային ծոցոյն ձգի ՚ի Շադ վերկոյս քան զգուռ նաեւ քան զգերեզմանն Եզրասայ: Ջուր գետոյս յստակ մանաւանդ ՚ի վերին կողմանս թեթեւ եւ պատուական յոյժ յարբումն, մինչեւ ամենայն գետեզերեայք ՚ի ջրոյ որ ըմպեն. ՚ի տեղիս տեղիս գետեզերքն են սպիտակ կիճք կապուտականիշք զոր բնագետք կոչեն Ալապասդրում. եւ ուրեք ուրեք սփռեալ կան աղ եւ բորակ. առաջի Մուսուլայ եւ ՚ի վայր կոյս քան զնա առ եզերբն գտանին ակունք նաւթի որք մնան ՚ի վերայ ջրոյ. զորս բնակիչքն ժողովեն, եւ երբեմն եւս ՚ի զուարճութիւն լուցանեն, որ հրացել բոցանայ ՚ի վերայ ջրոյն: Ունի այս գետ եւ զանազան ազգս ձկան:

Արաս, կամ Էրէս: Է աղաւաղեալն հին անուան Երասխ: Առաջին գետ Մեծին Հայոց ՚ի Կասպից ծով յարեւմտից յարեւելս. եւ մի միայն գետ որ համօրէն ընթանայ ընդ Հայաստան. յականէ սկսեալ մինչ ՚ի բերան իւր, փարսախս 150 ընդ Քեաթիպ Չէլէպիին. յայն սակս ընդ այսմ պարտ է իմանալ զայն բան նորին որ ասէ վասն գետոյս, թէ Է արեւելեան սահման Հայաստան աշխարհին. այսինքն է` վերջին արեւելեան սահման Երասխայ` է վերջին սահման Հայաստանեայց յարեւելեան կողմն. զի ուր յանգի Երասխ, անդ յանգի եւ սահման Հայաստանեայց ընդ արեւելս. եւ այլ ազգ չէ մարթ յուղիղ միտս առնուլ: Ակն որ է ՚ի Դէքման ՚ի լեառն Պինկեօլ, ուր անբաւ բազմութիւն ականակիտ առուաց սկզբնաւորեն զայս գետ. ուստի սխալի յոյժ Շարտին եւ հետեւօղք նորա` որ զակն սուրբ դնէ ՚ի լեառն ուր հանգեաւ տապանն Նոյի, այն է ՚ի լեառն Մասիս: ՚Ի Դէքմանայ անցանէ Արաս ընդ Բասեն, եւ առաջի Կարս նահանգին, ՚ի Կարսայ անցել ՚ի մասն Հայաստանեայց որ է ընդ տէրութեամբ Պարսից` ընթանայ ընդ Սահաթափոսն որ է սահման Երեւանայ. ուր որպէս գրէ Դուռնըֆոր լայնութիւն սուրբ հաւասարի լայնութեան Սիէն գետոյն առաջի Փարիզի. հոսի ընդ գաւառն Նախճուան, ընդ Խափան եւ ընդ Ղարապաղ յայնմ վայրի մոտ ՚ի Ճէվատէ միանայ ընդ Քիւր գետոյ, ապա ՚ի սահմանս Քիւշթասէֆի երեք բերանօք մտանէ ՚ի ՚ի ծովն Կասպից ¹⁰: Երասխ յետ միաւորելոյ ընդ Կուր գետոյ` բաժանէ զայն նահանգ Մեծին Հայոց ՚ի Շիրվանայ կամ յԱղուանից` որ ՚ի հնումն կոչէր Փայտակարան. եւ այժմ ՚ի բազում դարուց հետէ կոչի Ատրպէճան:

Տասն երեւելի վտակս ընդունի յինքն Երասխ նախ քան զխառնումն ՚ի Քիւր կամ ՚ի Կուր գետ. զ Հասանղալալոտ ջուար ՚ի Բասէն. զՉէնկլի գետակն (՚ի Չէնկլի լճակէն ելել) ՚ի Կարս. զԱռփայ չային նոյնպէս ՚ի Կարս. զՋանկու ՚ի յԵրեւան. կամ ՚ի Սահաթափոսին. զԳառնոյ ջուրն ՚ի նմին գաւառի. զՆախճուանու վտակ ՚ի Նախճուան. զՄրոտնայ վտակն ՚ի կողմանս Խափանու, զայսոսիկ ՚ի հիւսիսոյ: Իսկ ՚ի հարւոյ ընդունի զՋուրն Մակուայ ՚ի Նախճուան գաւառի. զԿօտալա վտակ ՚ի նմին գաւառի. զԷնտերապ կամ զԳըզըլ օղան ՚ի Խափան: Քառեակ կամուրջս ունի ՚ի վր. ա ՚ի դէքման միակամար կամուրջ զարմանալի: բ ՚ի Բասեն բազմակամար, որ կոչի Չօպան քօփրիւսի, զորմէ տե'ս անդ: դ ՚ի խափան: դ Ճէվատ յետ միանալոյ ընդ Կուր գետոյն` զոր Դահմասար ասեն շինել: Քէաթիպ չէլէպին եւ ՚ի Ջուղա դնէ կամուրջ, բայց որպէս լսեմք աւերակք հիմանց նորա երեւելի այժմ, որպէս եւ ՚ի տեղիս տեղիս երեւին եւ այլ կամարք կամրջաց զորս քակեաց Երասխ:

Ընթացք գետոյս երագ է եւ անհնարին սրընթաց յառատանալ իւրում ՚ի լուծանիլ ձեանց ՚ի վերայ լերանց առ որով բազում են յոյժ. յայսպիսի ժամանակի կամելով շարտին անցանել ընդ Երասխ առաջին հին Ջուղայի նաւակաւ որ կարէր տանել 30 ոգիս եւ 20 գրաստս, յորձանք գետոյն այնպիսի բռնութեամբ ՚ի վայր վարեաց զայն նաւակ` մինչեւ առնել գրեթէ կէս մղոն ՚ի միում վայրկենի. բայց ՚ի ժամանակս ձմերայնոյ եւ ամարայնոյ յորժամ ջուրք նորա ցածունք են, մարթ է ՚ի լայն տեղիս եւ ուղտուք անցանել. որպէս եւ նա ինքն գրէ. մարթ է եւս ոհիւք ընդ հունս նորա անցանել մանաւանդ ՚ի կողմանս: Մինչեւ ՚ի սահաթափոսն ընթացք Երասխայ չունի երեւելի ինչ խոտորումն, իսկ ՚ի Սահաթափոսն առ Խորվիրապաւ խոտորի ՚ի հարաւ. ՚ի սահմանս Խափանու խոտորի ՚ի հիւսիս մինչեւ գրեթէ ՚ի խառնումն Կուր գետոյ. եւ նովաւ հանդերձ դարձեալ իջանէ ՚ի հարաւ մինչեւ ՚ի Կասպից ծով. բայց իւր ընդհանուր խոտորումն սակաւ է քան զԵփրատայ, եւ քան զՏիգրիսին:

Պատմեցին մեզ ծերունիք ՚ի բնակչաց առ Երասխաւ, թէ ՚ի սկիզբն անցել դարու յահագին երկրաշարժութենէ որ ՚ի Բասեն, ընթացք Երասխայ արգելաւ զաւուրս ինչ ՚ի նմին գաւառի. մինչեւ առ սակաւ սակաւ այլ ճանապարհ հորդել իւր մօտ յառաջինն, այնպէս ընթանալ սկսաւ. եւ ՚ի նմին ցամաքել ճանապարհի յորում գնայր յառաջն` բազում հնութիւնք ՚ի յայտ եկին: ՚Ի կողմանս խափանու Երասխ գործէ սահան իմն ահագին անհնարին բռնութեամբ ՚ի վայր թռուցել ՚ի դաշտավայր ինչ բացատ միջոցաւ. մինչեւ ՚ի ներքոյ ջրեղէն կամարին ճանապարհ առնել մարդկան եւ ողջոյն կարաւանի: Տեղին կոչի Էրէսպար, որ թերեւս է եղծեալ անունս Երասխվար կամ Երասխավար, ընդ որում զԵրասխն կոչեն Էրէս կամ Արազ. ՚ի Թ դարու կոչէր այս տեղի Քարավազ:

Ջուր սորա պատուական եւ առողջարար յոյժ, եւ օգտակար բուսոց. զի բաց յայլոց պատճառաց բազում ջուրք թափին ՚ի սա բղխեալ կամ անցեալք ընդ անտառս մայրի այն է` չամ ծառոց, յորում պատուական լինի յոյժ ջուրն. յայն սակս գրէ Քեաթիպ չէլէպին. Այս գետ ուր եւ հանդիպի, յայն տեղիս ոռոգմամբ իւրով օգուտ գործէ հասարակաց… ջուր գետոյս բարեհամ է եւ պատուական… զոր գովել շիրազեցւոյն պարսիկ բանաստեղծին Հաֆըզայ` ասէ. Ի՞յ սապա կէր պիւկզէրի պէր սահի' լի րո'ւտի Էրէս, պուսէ' զէն պէր խա'քի ան, վատի իւ միսքին քիւն նէֆէս:

Որ թարգմանի, Յանցանել քո` Սիւգ անձկալւոյն, առ գետեզերք` Երասխ գետոյն. անդ տո'ւր համբոյր` ընդ հող ձորոյն, ընդ մուշկ զանգեա' զշունչդ հոտոյն:

Ձկունք Երասխայ համեղ առաւել քան զայլոց գետոց, որոց գլխաւորն է ՚ի կողմանս Բասենոյ ճանառ անուանել ձուկն զարմանալի երկայն եւ ստիպակ, իբրեւ ցեղ ինչ կիւմիշ ձկան. բայց մեծութիւն նորա հասանէ մինչեւ 2 կանգուն այսինքն Հալէպի, եւ ճաշակ նորա քաղցրութեամբ զանցանէ քան զայլոց ձկանց. ոչ գտանի ՚ի նմանէ յայլ գետս: Լէօգ, մեծ քան զճանառ երկայն եւ նուրբ. զոր ՚ի յԵփրատ Հայաստանեայք կոչեն կէտ վասն մեծութեանն: Դեղին պորտ, մեծ մինչեւ 1 օխայ. ՚ի յԵփրատ կոչի Դեղիկ: Մուրզ, ձուկն ընչաւոր` որ ՚ի յԵփրատ կոչի Մոխ. սկսեալ ՚ի 25 տիրհէմէն գտանի մինչեւ 1 օխայ մեծութեամբ: Կարմրախէտ այն է` Ալապալըղը. այսպէս կոչեցել վասն դունոյ մորթոյն, բայց մարմին նորա սպիտակ է յոյժ եւ միմիայն ունի փուշ. բաց ՚ի գոլոյն պատուական ՚ի կերակուր. դեղ օ օգտակար ՚ի լուծումն ջլաց կապելով ՚ի վերայ կարկամելով ՚ի վերայ կարկամել անդամոյն. ՚ի տեղիս տեղիս ՚ի գործ ածեն նաեւ ՚ի բժշկութիւն ամենայն վիրաց. գտանի այս ձուկն մանաւանդ ՚ի Դէքման. ուրանօր ձորոփոր Երասխայ եւ ապառաժուտ. զի այս ձուկն զապառաժուտ տեղիս խնդրէ: Ելանէ եւ Սազան, եւ այլ ձկունք ընտիրք. Առաջի ասպատայ ՚ի Պարսից սահմանին լինի միտիայ սպիտակ, զոր կոչեն բնակիչք Ոլանկաջ, այլ չունին սովորութիւն ուտելոյ:

Քիւր. որ է եղծեալն հին անուանս Կուր: Երկրորդ գետ Մեծին Հայոց ՚ի Կասպից ծով յարեւմտից յարեւելս ընթանալով փարսախս գրեթէ 200 ընդ Քեաթիպ չէլէպիին: Սորա մի ակն է ՚ի լերինս որք անկանին ՚ի հիւսիսակողմն Կարսայ, որոյ անցել առաջի Արտահանայ յանուն նորա կոչի. իսկ միւս ակն է ՚ի լիճն Փառավան մերձ յԱխալքէլէք. որոյ անցել առաջի Ախալքէլէքի եւ Շավշէթի, յանուն նոցա յորջյորջի. սոքա երկոքին գետակք կազմեալ գան միանան ՚ի Պիքէլէք, եւ այնպէս սկզբնաւորեն զԿուր գետ: Քեաթիպ չէլէպին զակն որ դնէ նախ ՚ի լերինս Գալիգանու, եւ ապա ասէ. Համբաւի յոմանց թէ ակն Քիւր գետոյն է ՚ի լերին` որ կայ ընդ մէջ Գարսայ եւ Կիւլէ կոչեցել լերին. իսկ ՚ի վերայ աղբերական ուստի ելանէ, յօրինեալ կայ քարաշէն գլուխ ինչ եղին եւ եդել ՚ի վերայ աղբերն. ուր ջուրն ընդ բերանն եւ ընդ ունչս դրօշուածոյն որոտմամբ իմն յարձակել բազում ուժգնութեամբ անկանի ՚ի դաշտավայրն Կիւլէի, եւ ՚ի մօտոյ Կիւլէի հոսեալ գնայ հանդիպի ՚ի կապանն Կիւլէի, ուր թէ ոչ լինէր այս կապան, նոյն դաշտավայր պատեալ շուրջանակի լերամբք գրեթէ լինէր լիճ ինչ տղմային:

Յետ միանալոյ երկուց գետակացս Արտահանայ եւ Շավշէթի, անցանէ Կուր գետ առաջի խէրթուս աղպուր եւ խաճրէք բերդիցն, եւ առաջի ազղոր բերդին անցանէ ընդ կիրճն կամ ընդ կապանն Պէրտէի ապա առաջի Կօրիի, եւ առաջի Թիֆլիսի, ուր ձորագետ նորա է անձուկ, անկեալ ընդ մէջ երկուց բնական մեծամեծ ապառաժ վիմաց: Յետ այնորիկ ընթանայ առաջի Շէմքիւրի, Քանտայի, եւ յերկուս առաջս բաժանել փոքրիկ առաջք նորա թափի ՚ի լիճն կոչեցել Զէմքիուրէ. ապա ՚ի մերձենալ ՚ի Ճէվատ` խառնի յԵրասխ. եւ ընդ նմա անկանի ՚ի ծովն Կասպից երրեակ բերանովք, յորոց երկուքն անուանին յանուն Քիւր գետոյս, որպէս եւ փոքր կղզին որ մօտ ՚ի բերանն. տան նաեւ ուրոյն ուրոյն անուանս, որք են Րէսթխալ, Քէլէախ, եւ Զէփէխալ:

Եօթն երեւելի վտակս ընդունի յինքն ՚ի հիւսիսոյ եւ ՚ի հարաւոյ. ա զվտակն որ անցանէ առաջի Ախլցխայի եւ յանուն նորա կոչի, զոր ոմանք ակն Կուր գետոյ համարել, ՚ի Վրաստան եդին զաղբիւր այսր գետոյ. բայց առաւել ջուր մատակարարօղ ՚ի Կուր գետ, եւ առաւել հեռաւոր ակն ուստի եւ առաջինն` է այն զոր եդաք ՚ի վերոյ: բ զԼեախ վտակ առ Կօռի քաղաքաւ: գ մօտ ՚ի Թիֆլիս որ գայ ՚ի Թէլաւայ: դ զվտակն Գանագ ստորեւ քան զԹիֆլիս, որ գայ ՚ի լերանց Զէկէմի: ե ստորեւ քան զՀաղբատ, որ գայ ՚ի Բամբակի ձորոյ եւ ՚ի Լօռոյ: զ ստորեւ քան զՔանտա, վտակ մեծ որ միանայ ՚ի յԻեօր, եւ յԱլազունի գետակաց: է զայն վտակ որ անցանէ ընդ Պէրտէ: Երեւելի է սորա կամուրջն որ ՚ի կողմանս Հաղբատայ: Ընթացք Կուր գետոյ ընդ մեծի մասին անցանէ ընդ Հայաստան. նախ ՚ի սկզբան անդ մինչ ՚ի յԱղզոր. ապա քերեալ առ Վրաստանաւ, փոքր ինչ ստորեւ քան զԹիֆլիս դարձեալ մտանէ ՚ի Հայաստան մինչեւ ՚ի ծով, եւ կացուցանէ զվերջին սահման Հայաստանեայց յայնմ կողմանէ: Երեւելի խոտորումն այսր գետոյ է ընդ հակառակս Երասխայ. զի յորում աստիճանի երկայնութեան Երասխ խոտորի ՚ի հարաւ, սա գրեթէ անդ խոտորի ՚ի հիւսիս. եւ յորում աստիճանի Երասխ խոտորի ՚ի հիւսիս, սա գրեթէ անդ` կամ փոքր ինչ տարբերութեամբ խոտորի ՚ի հարաւ, մինչեւ ՚ի խառնումն երկուց գետոցս ՚ի միասին: Եւ այսպէս միջոցն Հայաստանեայց որ անկանի ՚ի մէջ երկուց գետոցս, ձեւանայ ցամաք կղզի երկայնաձեւ, յորոյ ՚ի մէջն գրեթէ անկանի Սեւանու լիճն:

Ջուր այս գետոյ չունի ինչ մասնաւոր առաւել լութի, վսյ եւ գրէ Քեաթիպ չէլէպին. Այս գետ յամենայն ընթացս իւր օգուտ ինչ ուրեք ումէք ոչ գործէ: ՚Ի մէջ ձկանց նորա անուանի է Զիւրկի կոչեցեալն զոր նման Մէրսինի ապխտեն եւ առաքեն աստ եւ անդ: Չորագ. կամ Չօրոագ սոայի ՚ի թուրքաց Ճույրուխ սույի ՚ի հնումն Ծորոխ կոչի եւ Ճորոխ: Միակ գետ Մեծին Հայոց ՚ի Սեաւ ծով: Բղխի ՚ի լերանցն` որք անկանին յարեւմտեան կողմանս սահմանացն Բաբերգու. ՚ի սկզբան անդ կոչի Մասադ տէրէսի, ապա ընդունի զանունս Չօրուգ. ընթանայ ընդ Բաբերդ, ընդ Սպեր: ընդ Խոտորջուր, ընդ Բերդագրակ, ընդ Արդվին. ապա առ Պաթում եւ Կիւնեէ քաղաքօք թափի ՚ի Սեաւ ծով: Պէսպէս վտակս ընդունի յինքն ՚ի Խոտորջուր, ՚ի Բերդագրակ, որ կոչի Սալորջուր եւն. այլ յորդահոս եւ մեծ քան զամենեսին է Աճառա վտակն, որոյ յետ խառնելոյն ՚ի նմա, սաստկանայ յոյժ ընթացք Ճորոխի: Բազմութիւն կամրջաց գտանին ՚ի վերայ նորա ընդ մեծի մասին քարաշէն. ա ՚ի վերոյ քան զԲաբերդ, ուր նեղ գոլով գետոյս` է միակամար: բ երկու կամուրջք ՚ի մէջ քաղաքին Բաբերդու: գ ՚ի քաղաքն Սպեր: դ երկու ժամաւ ստորեւ քան զՍպեր: ե ՚ի Խոտորջուր, ուր ձորագետոյն գոլով նեղ ժայռ, առանց ինչ հաստատութեան ցցի` գերանս երկայնել կողմանէ ՚ի կողմն անցանեն: զ իբրեւ 4 ժամաւ ստորեւ քան զվերոգրել կամուրջ: է մերձ ՚ի Բերդագրակ. եւն:

Երեւելի խոտորումն ընթացից Ճորոխայ սկսեալ ՚ի Բաբերդայ` է երկեակ. նախ յարեւմտից յարեւելս, ապա յարեւելից յարեւմուտս, որով ընդ հանրապէս բերէ զձեւ մանգաղի: Զգետեզերքն Ճորոխայ որ ՚ի Հայաստան են բազում գիւղօրէք տաճկաց, որք ընդ մեծի մասին դարձեալ են ՚ի քրիստոնէութենէ. բարուք հիւրասէրք. ուր ընդ բազում սահմանս մարթ է ճանապարհ առնել աներկիւղ յաւազակաց: Աստ եւ անդ գտանին քարաշէն եկեղեցիք եւ մենաստանք կանգուն մնացեալք. այլ լքեալք եւ ամայիք: ՚Ի տեղիս գտանին նաեւ անտառք, զորոց զփայտ ՚ի ձեռն գետոյս առաքեն ՚ի ստորին քաղաքս:

Գըզըլ ըրմագ: Առաջին գետ Փոքուն Հայոց ՚ի Սեաւ ծով, եւ մեծագոյն քան զամ գետս Փոքուն Ասիոյ. ՚ի հնումն կոչէր Ալիս ¹¹: Կրկին վտակ սկզբնաւորեն զայս գետ, յորոց առաջինն բղխէ ՚ի լերանց որք անկանին ՚ի հարաւակողմն Ադշար օվային եւ ՚ի հիւսիսակողմն Տիվիրիկոյ, եւ անցեալ զհարաւակողմամբ Սեւստոյ եւ Գըրշէհիրին ընդ կամրջաւ Չաչնիկիր քէօփրիւսիին եւ զհիւսիսակողմամբ Գայսէրիոյ, եւ բազում առուս յինքն ընկալել, ՚ի Քէսրէ քէօփրիւն միանայ ընդ երկրորդ վտակին. որոյ բղխել յարեւելից կողմանէ Իսլամու թեմին Գայսէրիոյ, անցանէ ընդ Կիւսթէրէ ընդ Իիկտէ, ընդ պօռ, ընդ Ագսէրայ, եւ ապա խառնի ՚ի վերոգրեալ վտակն: Այս գետ միացել յերկուց վտակացս` բաժնիչ է Փոքուն Հայոց յայլոց սահմանաց փոքուն Ասիոյ մինչեւ ՚ի Չօրում, ապա անցեալ յարեւելից կողմանէ գաւառին Քանգրիոյ` մտանէ ՚ի գաւառն Չորում, անտի ՚ի նէնգն Ճանիկ, եւ ընթացեալ ընդ անձուկ ձոր ընդ մէջ երկուց ապառաժից` ուրանօր ՚ի վերայ վիմին է դղեակ անուանեալ Պօղազ գալէ, ապա առ Պաֆրա թեմիւ Ճանիկու թափի ՚ի Սեաւ ծով, առ բերանով իւրով գործեալ կղզեակ: Բայց այս գետ չէ նաւարկելի:

Երիս երեւելի վտակս ընդունի յինքն, յորոց երկոքին հոսին` ՚ի կողմանց պօղոգայ, եւ երգն կողմանց քանգրիոյ` որ կոչի Տոարիաս: Բաց ՚ի կամրջաց զորս ունին երկու վերոգրեալ վտակք` որք սկզբնաւորեն ըզԳըզըլ Ըրմադն, երիս երեւելի կամուրջս ունի ՚ի վերայ այս գետ. ա ՚ի Քէսրէ քէօփրին. բ առ լերամբք որ կոչին Էլմա տաղի. եւ դ առ Օսմանճըդ գիւղաքաղաքաւ եւ զմի այլ փայտակերտ մերձ ՚ի գիւղն Հայն մէհէլ. զկամուրջն որ ունի 14 կամարս. շինեաց Գրիգոր ճարտարապետ կեսարացի իբրեւ 120 ամօք յառաջ տե'ս վասն կամրջաց սորա եւ ՚ի Գայսէրի:

Ընթացք առաջին վտակին որ անցանէ ընդ Սեւաստ` եւ յարեւելից յարեւմուտս. իսկ երկրորդին` ընդ կիսոյն յարեւելից յարեւմուտս. եւ ընդ կիսոյն ՚ի հարաւոյ հիւսիս. ընդ նոյն գիծ շրջաբերելով ընթանայ նաեւ յետ միանալոյն մինչեւ ՚ի ծով: Զառաւել երկայնագոյն ընթացս գետոյս ՚ի հարաւոյ ՚ի հիւսիս պարտ է առնուլ ՚ի յառուէն` որ բղխել մերձ ՚ի յԷրէկլի դարամանիոյ. խառնի յերկդ վտակն ՚ի Մէջպօռայ եւ Ագսէրայի: Ընթացք երկոցունց վտակացս միաբանեն զտարաձայնութիւն նախնեաց ՚ի վերայ սկզբնաւորութեան եւ ՚ի վերայ ընթացից այսր ալիս գետոյ: Գոյն ջուրց սորա կարմրագոյն եւ պղտոր գոլով` էառ զանունս Գըզըլ ըրմագ. որ թարգմանի Կարմիր վտակ, իսկ համ նորա աղտաղտուը. զի ՚ի սահմանին Սեւստոյ անցանէ ընդ հանքային աղս, ուստի եւ անյարմար եւ անդէն յարբումն: Ըրմագ, կամ Եէշիլ ըրմագ: Այս գետ կոչի եւ Թոգաթ սոայի. Ամասիա սոայի. Չէհարշէնպիհ, կամ Չարշէնպիհ սույի, (որ է ՚ի Էրիմ, կամ Իրիմ թեմ Ճանիկու) ընդ տեղեացն ընդ որս ընթանայ: Երկրորդ գետ Փոքուն Հայոց ՚ի Սեաւ ծով, զոր գործեն երկու մեծ վտակք. յորոց մեծագոյնն բղխէ ՚ի լերինս` որք անկանին ՚ի հիւսիսակողմն Սեւստոյ, եւ անցեալ ընդ Թօգաթ. եւ ընդ Թուրհալ, ՚ի յԱմասիա միանայ ընդ երկրորդ վտակին որ բղխէ մօտ ՚ի լերինս կոչեցել Եըլտըզ տաղի. եւ անցել ընդ զիլէ գաւառ Սեւստոյ, մերձ յԱմասիա յինքն ընդունի զգետակ` զոր գործեն երկու ձորակք հոսեալք ՚ի կողմանց Հաճի քեօյիին, եւ Կիւմիշին: Ընթացք երկուց վտակացս է յարեւելից յարեւմուտս, իսկ յետ խառնելոյ նոցա ՚ի միասին, ընթանայ այս գետ ՚ի հարաւոյ ՚ի հիւսիս, եւ յինքն ընդունի զգետակն որ գայ ՚ի Հաճի Միւրատայ եւ ՚ի Նիկսարայ. ապա ընդ արեւելս հարաւոյ Սամսունա իբր 20 մղոնաւ հեռի թափի ՚ի Սեաւ ծով, բայց ոչ է գետ նաւարկելի:

՚Ի հնումն այն վտակ որ բղխէ ՚ի լերինս` որք ՚ի հիւսիսոյ Սեւոտոյ. կոչէր յունարէն Լիգոս. որ առ մեզ թարգմանի գայլ. իսկ այն` որ բղխէ մոտ ՚ի Եըլտըզ տաղին` կոչէր ՚Իրիս կամ Ռիս. եւ սա համարիւր բնիկ գետն. իսկ Լիգոս իբր վտակ սորա: Դաշտն որ թափէր ՚ի ծով կոչէր Թէմիսգիրա: Այս ամենայն յիշատակի ՚ի յառաջաբանութեան վարուց Թէոդորոսի զինուորին որ ՚ի ճառընտիր, զոր ունիս տեսանել ՚ի ստորագրութեան Ամասիա քաղաքին ¹²:

Փոքր Հայք բղխէ եւ զայլ գետս ՚ի Սեաւ ծով, որք են փոքր: Այսոքիկ են երեւելի գետք Հայաստանեայց եւ վտակք որք խառնին ՚ի նոսա ՚ի Հայաստան ՚ի բաց թողել յիշատակեալ եւ զայլ վտակսն որք խառնին ՚ի նոյն գետս. եւ զայլ փոքր գետս` որք անկանին անմիջապէս ՚ի ծով, եւ ՚ի ծովակս Վանայ եւ Որմեայ: