Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Այս գաւառ ձգի առ Եփրատ գետովն որ գայ ՚ի Տիատինոյ. եւ ղ դաշտավայր լեռնապատել, որ յանուն իւր կոչի` Բալուայ դաշտ. յարեւելից` ունի իւր սահմանակից զՃապղջուր, ՚ի հարաւոյ զԽարբերդ յարեւմտից զՉար սանճագ. իսկ ՚ի հիւսիսոյ` զՏուժիկ: Օդ սորա առողջարար, բերէ արմտիս առատ նաեւ պտուղս. յորս երեւելի է մանաւանդ սեաւ եւ սպիտակ խաղողն որոյ գինին ընտիր. նոյնպէս եւ ծիրանն պատուական եւ բազմատեսակ. զորս չորացուցել առաքէ ՚ի Կեղի, եւ յայլ տեղիս. յորս ընտիր է տեսակն անուանե ՚ի նոցաէ շարուկ եւ պառկուկ: Նոյնպէս եւ յայլ արդեանց իւրոց առաքէ աստ եւ անդ, բայց ՚ի մէջ բերոց սորա անուանի ընդ ամենայն տեղիս է իւր Մամուտիէ. որ նտիր է քան զայլ ամենայն տեղեաց. եւ է սա հիւթ խոտոյ, զորոյ զբունն ճեղքել եւ անօթ առ նովաւ եդեալ, ժողովեն եւ ՚ի կիր առնուն` ՚ի դեղորայս:

Գոլով հիւքիումէթ, պէյ որ ինքնագլուխ է եւ ոչ ընդ իշխանութեամբ փաշային Տիարպէքիրոյ. ունի ընդ իւրեւ բազմութիւն գիւղօրէից բնակել ՚ի քրդաց եւ ՚ի հայոց. յորոց առնու հարկս ընդ մարդաթութիւն յամենեցուն 20 փորայ: Բայց յամին 1789 ՚ի գարնան ժամանակի եղեւ յայս գաւառ երկրաշարժութիւն սաստիկ յոյժ, 21 ժամ երկայնութեամբ եւ 21 ժամ լայնութեամբ. յորմէ մեռան 51000 ոգիք, որպէս ստուգեցաւ մեզ ՚ի թղթոյն, որ եկն ՚ի դուռն արքունի ՚ի Կոստանդինուպօլիս:

Բալու: Գլխաւոր բերդաքաղաք համօրէն գաւառին ՚ի հիւսիսային կողմն Եփրատայ որ գայ ՚ի Տիատինոյ: Բնակիչք որ իբր 12000 յորոց իբր հազար տունք են հայոց. իսկ մնացեալքն քրդաց. քառեակք եկեղեցիք են ՚ի սմա` սբ Պարթեւ, յանուն սրբոյն Սահակայ Պարթեւի, ուստի կոչի նաեւ Սուրբ Սահակ. Սուրբ Գրիգոր, որ է մեծ Սուրբ Կիրակոս, Սուրբ Աստուածածին: Ունի այս քաղաք բերդ ամուր ՚ի գլուխ լերին, որոյ երկիր առատաբեր բաւական ՚ի կերակրել զբազմութիւն բերդապահից. լի են ՚ի նմա եւ աղբերակունք քաղցր ջուրց. իսկ ճանապարհն ելանելոյ` ՚ի բերդն է միմեանց անցք նեղ յոյժ: ՚Ի մէջ բերդին տեսանի վայր անձաւաձեւ, տեղի աղօթից սրբոյն Մեսրոպայ, ուր եւ ցուցանան զքար իմն պատուեալ իբր հրաշական, զյիշատակեալն ՚ի Վարդանայ:

Գիւղօրէք Բալուայ բնակել ՚ի հայոց` են յետագայքդ:

Հասաւ: Գիւղ մեծ իբր 4 ժամաւ հեռի ՚ի Բալու քաղաքէն. մերձ ՚ի սա է մենաստան յանուն սրբոյ յԱստուածածնին, կոչեցեալ Քաղցրահացէաց Աստուածածին` ՚ի վայելուչ վայրի. զայս անուն եդ Գէորգ վդպ առաջնորդ տեղւոյս իբր ՚ի նմանակցութիւն բարձրահայեաց Աստուածածնին Արղնոյ. այս մենաստան է աթոռ առաջնորդին Բալուայ. եւ սովորաբար յանուն գեղջս կոչի Հաւաւուվանք:

Խօշմատ: Որոյ եկեղեցի քարուկիր յանուն սրբոյ Աստուածածնի:

Նէխրի, Նպրշի, եւ Խալազխիար: Եկեղեցի սորա յանուն Սրբոյ Լուսաւորչի:

Սաքրաթ: Եկեղեցի Սուրբ Թէոդորոս, յորոյ յատակէն ելանէ ջուր քաղցր եւ բարեհամ:

Սըզամ: Եկեղեցի սորա ըստ կիսոյն քարաշէն յանուն Սրբոյ Խաչի:

Ձէթ: Երեւի լինել ՚ի Հանձիթ հին գաւառին գ Հայոց: Եկեղեցի ձիթայ Սուրբ Թէոդորոս. յորոյ յատակէն բղխէ ջուր բարեհամ:

Արթըխան. Խարապօրկ. Գումպաթ: Երեքին սոքա ունին մի մի եկեղեցի:

Խամպաշէխ. Արմըճան. Նոր գէղ: Են գիւղօրէք ոչ հեռի ՚ի միմեանց:

Թիլ: Գիւղ առ Եփրատաւ. առընթեր իւր ունի եւ մենաստան յանուն սրբոյ խաչին, որ յանուն նորա կոչի Թլայ վանք. ուր նստի եւ առաջնորդ ընդ իշխանութեամբ առաջնորդին Հաւաւու. ՚ի թեմի վանացս են գիւղօրէքս Թըրխի, որ ՚ի հնումն թերեւս է` Թլխմոյ խերդ. Պազին: Գիւղ հին ՚ի լեռնամիջի անդ ընդ մէջ Բալուայ եւ Արղնոյ, բնակիչք նորա քուրդք եւ հայք: Սրին Նաճարան, Խարապան, եւն: