Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

՚Ի հնումն ընդ մասին կոչէր Սալնոյ ձոր. որ էր մի ՚ի գաւառաց Աղձնեաց նահանգին: Զստուգաբանութիւն անուանս Բաղէշ տե'ս ՚ի ստորագրութեան քաղաքին Բաղիշոյ, յորմէ առնու զանունն եւ համօրէն գաւառն: Այս գաւառ ընդարձակ յարեւելից սահմանակից է Խլաթայ եւ Դատունայ, յարեւմտից` Մշոյ. ՚ի հիւսիսոյ` Մալազկերտի. պատել դժուարամատոյց լերամբք:

Բնակիչք են ընդ մեծի մասին զանազան ցեղք քրդաց. յորոց ցեղ ինչ կոչի Աշոտանի, բայց յայն գիւղօրէս` ուր գտանին յազգէս հայոց, խօսին առհասարակ նաեւ հայերէն. եւ ոչ են վրանաբնակք եւ թափառականք, այլ ունին հաստատ բնակութիւն: Յառաջագոյն բազմութիւն կային հայոց յայս գաւառ, այլ սակս պէսպէս հարստահարութեանց ցրուել` այժմ սակաւ մնացին. լեզու նոցա ծանր է եւ տարբեր յոյժ յայլ գաւառական լեզուաց հայոց: Ունի բազում վտակս կարկաջասահս որք խառնին ՚ի Տիգրիս գետ. ունի եւ գետակ յանուն իւր կոչեցել Բաղիշու ջուր. ոճ Ապի Պիտլիս. որ խառնի ապա ընդ ջրոյն Էսվէտի, զորմէ տե'ս ՚ի Շատախ Վանայ: Օդ սորա քաջառողջ, մանաւանդ ՚ի սահմանս քաղաքին Բաղիշոյ. հիւանդութիւնք որք յաճախեն անդէն, են արացաւ կամ ըստ ուղիղ հնչման տիրացաւ. այսինքն է ցաւ որ դիւրաւ տիրէ մարդոյ եւ սպանանէ. այսպէս կոչեն անդ զհիւմման: Ցաւ աչաց` որ լինի ՚ի սկիզբն գարնան. բայց դիւրաւ եւ անվնաս անցանէ: Իսկ ժանտախտ հազիւ երբէք հանդիպի, բայց լինի չարաչար յոյժ, որպէս սովորութիւն է այսր ախտի սաստիկ զօրանալ ՚ի տեղիս` ուր ոչ լինի ստէպ:

Երկիր սորա լեռնային եւ ձորավայր բազում, ուր ՚ի ձմերայնի ստէպ ստէպ լինին հիւսք կամ ուսինք վտանգաւորք, եւ բուք անհնարին. ունի անտառ բազում յոյժ պտղատու եւ վայրի ծառոց, ընկուզենեաց, տանձի, կաղնոյ` այն է մէշէի, եւն: ՚Ի վերայ բարձրաբերձ անմատոյց լերանց գտանին ուրեք ուրեք ծառք ընկուզոյ մեծամեծք տնկեալք յագռաւուց. ուր չէ մարթ մարդոյ մերձենալ սակս դժուարութեան տեղւոյն. զի ագռաւ անյագ առ ընկոյզն, յետ ուտելոյն առնու նաեւ ՚ի բերանի, ամբարել կամելով առ ագահութեանն, եւ տարել յանմատոյց լերինս թագուցանէ ընդ հողով, զամպն նշան իւր եդեալ որպէս ասեն ՚ի գտանել. յետ անցման ժամանակաց` քանզի ոչ կարէ գտանել յողդյողդուն նշանաւն, բուսանի ընկոյզն եւ լինի ծառ մեծ յայնմ անմերձենալի վայրի:

Խոտք ծաղիկք եւ բոյսք Բաղիշոյ բազում են եւ դեղ օգտակար կենաց մարդկան, մինչեւ ընդ արժանւոյն ասել, թէ բժիշկ Բաղիշոյ են բոյոք իւր. է մանտակ, ՚ի պարսկահայոց կոչեցել շուշան, որ է խոտ անուշահոտ նման տերեւողն տապղինի, այն է հավուճի, եւ ՚ի գործ ածի ՚ի կերակուրս. օղին կամ ըղին խոտ առողջարար զոր ուտեն. իսկ զարմատսն նորա կամ ընդ բարբառոյ նոցա զմըղեղսն գործեն շրէզ, այն է չիրիչ ՚ի պէտս կօշկակարաց եւ կտաւագործոց. ձնծաղիկ անբաւ առատութեամբ որ ծածկէ զամ երկիրն. սպիտկուկ այսինքն սպիտակուկ, բանջար` զոր չորացուցել ՚ի գործ ածեն ՚ի կերակուրս. սունկ այսինքն մանթառ ընտիր առատ եւ մեծ յոյժ. մինչեւ չորեցունց լինել մի բեռն մարդոյ. խուրծիլ բազում յոյժ, մինչեւ 2 օգգայն մի փարայ, որոյ գոլով հիւթաւոր եւ զովացուցիչ. զհիւթ նորա յամարայնի ընդ ջուր խառնել ըմպեն. իսկ զարմատն` որ է բնիկ դեղն ռավէնտի, չունին այնչափ ինչ փոյթ ժողովելոյ անդէն. նէրկիզ կամ պէպուն, ծաղիկ գեղեցիկ եւ քաղցրահոտ, բարձրանայ յերկրէ ՚ի չափ զիւմպիւլի կամ ֆուլեայի, տերեւովք գրեթէ նման նոցա. իսկ ծաղիկն լինի մեծ եւ տափարակ. բոլորել ՚ի բազում մանր քառատերեւ ծաղկանց. պէսպէս գունովք գտանին ՚ի սոսա, սպիտակ, դեղին, կարմիր, եւն: Գտանի եւ նորանշան իմն տեսակ վարդի, որոյ ամենայն թղթիցն մի կողմն է ՚ի գոյն դեղին, եւ միւսն ՚ի գոյն կարմիր, հոտով նման դեղին վարդի: Ունի եւ մեղր առատ:

Բերէ ազգս ազգս պտղոց ընտիրս եւ առատս` մանաւանդ խնձոր, տանձ, եւ ՚ի ձորավայրս իւր հարաւայինս բերէ եւ ձիթենի. եւ գինի խանտըրնիկ կոչեցել, որ է ազնիւ. իսկ զայլ տեսակս պտղոց բերեն ՚ի հարաւային գաւառաց, ՚ի Խիզանայ, ՚ի Զըռըգանայ, ՚ի Շիրուանայ, եւ ՚ի Կիրկանայ, զթուզ, զնուռն, զկաղին, զչամիչ, զսեխ, զխաղող, զգինձ այսինքն գիշմիշ, եւ զպէքմէզ եւն: ՚Ի թռչնոց ունի կաքաւ, լոր, տատրակ, արոս, սարեակ եւ ճարեկ, հազարսն պիւլպիւլ, որ է իբրեւ լոր. գլուխն եւ ագին սեաւ, իսկ մարմինն ծիրանի դեղին, ծայն նորա քաղցր. վայրենի բադ եւ սագ. եւն: Իսկ ՚ի չորքոտանեաց եղջերու, այծեամն այսինքն ճէյրան. վայրի ոչխար, եւ այծ զոր կոչեն վերի էծ, վարազ, եզն, աղուէս, արջ` նաեւ սպիտակ. գտանին նաեւ օձք վնասակարք` այլ սակաւք:

Ունի նաեւ հանքս (կմ ըստ նոցա քեարխանս) դեղին, կարմիր, սպիտակ, եւ սեաւ մարմարիոնեայց. եւ որպէս ասեն գտանին անդէն նաեւ հանք ոսկւոյ եւ արծաթոյ. այլ սակս քաղաքական պատճառաց անգործ կան: Ունի եւ հանքս ծծմբոյ առատ. ՚ի քաղաքին Բաղիշոյ գոյ թաղ ինչ եւ ձոր, որ հանէ ՚ի Խնդրակատար Աստուածածինն. եւ կոչի այս ձոր Դստախոտիկ, վասն գարշութեան ծծմբային հոտոյն որ անդ:

Իշխանութիւն Բաղիշոյ երեւելի էր ՚ի մէջ ամենայն իշխանութեանց քրդաց, եւ մի միայն ՚ի նոսա` որ Խան անուամբ կոչի. զի այլ ամենայն իշխանք նոցա կոչին Պէկ անուամբ. եւ թէպէտ այժմ նուազեաց յոյժ իշխանութիւն նորա, բայց մեք ստորագրեսցուք որպէս էր յառաջն: Այս անուն խանի սկզբնաւորեցաւ ՚ի հիճ 937. յորժամ Ուլամէ խանն Պարսից փախուցեալ ՚ի Պարսից, եկն եւ մուտ ընդ հնազանդութեամբ ա. սուլ` Սիւլէյմանին, եւ քանզի ՚ի նմին ժամանակի Շէրիֆ պէկ Բաղիշոյ ապստամբել յՕսմանեանց` անկաւ առ պարսիկս, իշխան Բաղիշոյ կարգեցաւ Ուլամէ խան. եւ թէպտ Շէրիֆ պէկ բազում զօրօք ՚ի վերայ յարձակեցաւ, այլ պարտեալ, գլուխ նորին որպէս եւ կուսակցացն առաքեցաւ ՚ի Ստանպօլ. եւ այսպէս այս իշխանութիւն է ՚ի ձեռս տոհմի ինչ քրդաց` որ եկեալ է ՚ի Պարսից. վասնորոյ վրիպի Դավէռնիէ, եւ յետ նորա այլք յեւրոպեանց. որ զիշխան սորա պէյ անուամբ կոչեն: Սահման սորա յառաջագոյն ՚ի ժամանակս զօրաւոր խանիցն ձգէր մինչ ՚ի սահմանս Վանայ քաղաքին, եւ մինչ ՚ի սահմանս Տիարպէքիրոյ փաշային, ընդ որով կային բազում պէյութիւնք քրդաց. բայց յետ 1741 ամին օրըստօրէ նուազեաց տէրութիւն նորա. եւ եղեւ նկուն գրեթէ ընդ ձեռամբ Մշոյ պէկին. մանաւանդ յորժամ Մշոյ պէկն լինի այր զօրաւոր: ՚Ի կարգի սանճագացն ՚ի սկզբանէ անտի անուանեցաւ գաւառ փաշայութեան Վանայ. ընդ որում քաղաք սորա եւ գիւղօրէք ունին տալ տարեկան տուրս ղուլին կամ բերդապահ զինուորացն Վանայ. բայց յայլ գործս ոչինչ կարէ իշխել փաշայն Վանայ, ոչ կարէ առաքել միւպաշիր ոք, եւ ոչ միւթէսէլլիմ. եւն: Նաեւ ՚ի սկզբանէ անտի ազատ եղեւ յարքունի հարկաց եւ ՚ի տրոց. որպէս զի համարձակ լիցի երթեւեկութիւն կարաւանաց եւ ամենայն ճանապարհորդաց ՚ի սահմանի սորա եւ բնակիչքն մի' վնասեսցեն նոցա, նաեւ մի թողցեն այլոց վնասել. զի ընդ այս ունին անցանել կարաւանք Պաղտատի, Հալպայ, եւն. ՚ի Թէվրիզ եւ յայլ կողմանս. յայն սակս տէրութիւն Պարսից եւ Տաճկաց ջանան միշտ հաշտ պահել զսա:

Կրէ խանն դուղս երկուս առաջի իւր ընդ փաշայից. հանդէս սորա մեծ է քան զհասարակ փաշայից. նաեւ երբեմն հատանէ դրամս պղինձս. կարող է հանել հեծելազօրս սըվար կոչեցեալ ՚ի քրդաց, 20 կամ 25000. եւ հետեւակս բազումս, ՚ի քրդաց կոչեցեալ պայետ, որք յաջող են յոյժ ՚ի գործածութիւն հրազինաց այսինքն թիւֆէնկից. բայց որպէս ասացաք ՚ի վերոյ` այժմեան իշխանութիւն սորա չէ որպէս յառաջն: Յաջորդութիւնն ոչ է օրինօք, որ պարտ է լինել յորդւոց յորդի, այլ բռնութեամբ եւ անկարգութեամբ. որդին յառնէ ընդդէմ հօրն, եղբայր ընդդէմ եղբօր, եւ ազգականք ընդդէմ ազգականաց, ՚ի յափշտակել զխանութիւնն. յոյր սակս չի'ք ինչ դժուարութիւն բայց եթէ տալ գիր աղերսանաց առ թագաւորն. եւ ընծայ ՚ի դուռն փաշային ՚ի Ստանպօլ. որովք ընկալեալ հրովարտակ արքունի, նովին հրովարտակաւ յառնէ իւրայնովք հանդերձ ընդդէմ առաջին խանին. եւ ՚ի բաց արկել` ինքն նստի փոխանակ նորա. յետ նորա միւսն, եւ յետ նորա այլք. եւ յայսպիսի բռնութեանց անդադար լինին ՚ի քաղաքին եւ ՚ի համօրէն գաւառին կագ, խռովութիւնք. պատերազմունք ՚ի մէջ նոցա. եւ կեղեքումն եւ զրկանք մանաւանդ ՚ի վերայ հայոց ազգին. այս անընդհատ զրկանք որք յաճախեցին յոյժ յայսմ դարու` եղեն պատճառ ցրուելոյ հայոց յայլ երկիրս: Քանզի նոր խանն առ ՚ի վճարել զծախս զոր արար սակս գրաւելոյն զիշխանութիւնն, արկանէ ծանր ծանր տուրս ՚ի վերայ բնակչաց մանաւանդ ՚ի վերայ քաղաքացւոց. չարչարէ եւ ՚ի բանտ արկանէ մինչեւ յառնուլ. եւ զի բազմակին գոլով խանից. բազում են որդիք նոցա որք անուանին պէյք, բազում եւ ստէպ լինին այս կռիւք եւ զրկանք: Իւրաքանչիւրք ՚ի քրիստոնէից նաեւ այժմ յերիցանց իսկ տան զհարկ. բայց յելանելն արտաքոյ սահմանաց նորա` հարկ է անդ թողուլ զթուղթ հարկին. եւ տուել 20 կամ 30 փարայ, առնուլ այլ թուղթ ազատութեան եւ այնպէս գնալ: Օտարականք ՚ի մտանելն ՚ի քաղաքն վճարեն 60 կամ 80 փարայ ՚ի խչլա:

Բաղէշ: Զայս անուն ընկալել ասեն ՚ի դիպուածոյն որ դիպաւ ՚ի ձմերայնի, յորում ժամանակի էշ ուրուք ՚ի ճանապարհորդելն ընդ ջլիֆտա ձորն խրել ՚ի մէջ ձեանց. գտաւ անդէն սառուցել կամ պաղել. եւ յայնմանէ ասեն եդաւ անուն նորա Բաղէշ. որպէս թէ Պաղ էլ. բայց այս դիպուած թէ ճշմարիտ իցէ. պարտ է լինել գէթ ՚ի Թ դարուն. որովհետեւ յիշէ զանունս Բաղէշ Թովմաս Արծրունի պատմագիր ՚ի նմին դարու: ՚Ի տաճկաց կոչի Պիտլիս. իսկ ՚ի հնումն` յանուն ձորոյն կոչէր ասեն Սալնոյ ձոր: Է բերդաքաղաք գլխաւոր համօրէն գաւառին, եւ իշխանանիստ խանին, երկօրեայ հեռի ՚ի Մշոյ յարեւելս հարաւոյ նորա. եւ միօրեայ հեռի ՚ի Դատուանայ յարեւմուտս կոյս նորա. կառուցեալ ՚ի ձորամիջի Սալնոյ ձորոյն` զորով աստի եւ անտի պատեալ կան լերինք բարձրաբերձք: Քաղաքն է անպարիսպ, բայց ունի դրունս 5 ՚ի բերանս երեւելի փողոցաց ա. Վան դաբուսի: բ. Չիթճիլէր գաբուսի: գ. Արապ չարսու գաբուսի: դ. Ամիրայ չարսու գաբուսի կամ ընդ մերոցն` Ամիրու շուկայի դուռն: ե. Մէյվահանէ գաբուսի: Ունի եւ միւս եւս Օղրուն գաբուսի, կամ ըստ մերոց` Գաղտան դուռն, որ ոչ այնչափ ՚ի գործ ածի: Ընդ մէջ քաղաքին անցանէ եւ վտակ Տիգրիսի, եւ այլ ջուրք որք կոչին յանուն գիւղօրէիցն ուստի հոսին: Համպա ջուր: Ավէխու ջուր. Խոցէրու կամ Խոսրովու ջուր. ՚ի քրդաց կոչեցել Ամըրպօլ չայը. եւն: Յերկուց կողմանց վտակիս աստի եւ անտի են թաղք քաղաքիս. որոց բնակութիւնք եւ տունք ունին պարտէզս մեծամեծս նաեւ ուրեք ուրեք արտորայս. եւ ՚ի վերայ ջուրց են 27 կամուրջք միակամարք սակաւ ինչ հեռի ՚ի միմեանց:

՚Ի կողմն ինչ քաղաքին է սեպուհ կամ քարալեառն. զորով պար առել կան բնակութիւնք քաղաքին բաց ՚ի միոյ կողմանէ. ՚ի տափարակ գլուխ այսր լերին է բերդն ամրացուցել ռմբագործեօք, ուր նստի միայն խանն. ունի այս բերդ առաջի իւր երիս կամուրջս շարժականս. եւ ճանապարհ նորա ՚ի բերդէն մինչ ՚ի վայր` է շրջապտոյտ զլերամբ, սակս լինելոյ սաստիկ ուղղաբարձ եւ ամուր որձաքար:

Բնակիչք Բաղիշոյ յառաջ ժամանակաւ էին տունք իբրեւ 25000, այլ յանդադար խռովութեանց եւ ՚ի սաստիկ սովէ ինչ` որ եղեւ իբրեւ 60, 70 ամօք յառաջ, բազմութիւն քաղաքացեաց ցրուել աստ եւ անդ, այժմ մնացին տունք իբրեւ 5000. յորոց իբր 1500 տունք են յազգէս հայոց. եւ 200 կամ 300 տունք եագուպի ասորւոց. եւ սակաւ ինչ տունք նեստորականաց, զորս անդէն կոչեն նեստօ. որք յառաջագոյն բազումք էին: Տունք ՚ի բաց թողեալք յասորւոց եւ ՚ի հայոց, եղեն այժմ բնակարանք եւ տունք քրդաց:

Շինուածք տանց առհասարակ քարաշէնք կոփածոյք ՚ի կակուղ քարանց. գտանին եւ բազմութիւն մեծամեծ ապարանից որդւոց խանին որք կոչին պէյ: Յառաջագոյն բազում էին ՚ի սմա արուեստաւորք յազգէս հայոց, մանաւանդ կտաւագործք, զոր մերքն ՚ի լեզու արաբացւոց կոչեն խյակ. իսկ այլազգիք ՚ի լեզու պարսից կոչեն ջուլհակք. եւ կային ՚ի քաղաքին թէզկեահք իբրեւ 500. այլ այժմ սակաւ գտանին. եւ քանի մի ներկարարք, չիթճի եւ պասմաճի:

Ջուր քաղաքիս առատ. զի բաց ՚ի ջուրց վտակին, գրեթէ ամենայն տունք ունին աղբիւրս քաղցր ջուրց. ՚ի մէջ աղբերաց երեւելի է այն` որ կոչի Սէֆէր պէկէնց ակներ. որք են աղբիւրք բազումք մերձ ՚ի տուն Սէֆէր պէյին. զայլոց ջուրց գրեսցուք ստորեւ:

Չորս քարաշէն եկեղեցիք են հայոց ՚ի չորեսին կողմունս քաղաքին. ա. Կարմրակ սուրբ Նշան. բ. Սուրբ Կիրակոս գմբեթաւոր: գ. Սուրբ Սարգիս գմբեթաւոր, ուր ՚ի ներքոյ աւագ սեղանոյն բղխէ ջուր քաղցր յորդառատ, որ ընդ երկրեայ ջրանցիւք բաշխի աստ եւ անդ ՚ի քաղաքն, յորմէ ՚ի կիր առնուն քաղաքացիք ըստ մեծի մասին: դ. Հինգ խորան, եկեղեցի գմբեթաւոր. որ է յանուն սրբոյն Պօղոսի եւ Պետրոսի. ձեւով նմանի եկեղեցւոյն սրբոյն Յակոբայ որ յԵրուսաղէմ: Ունի մեծամեծ մզկիթս կոչեցել. Գըղըլ մէսճիտ. Էմիր Շէմսէտտին` որ է ՚ի կէսք մէյտանին. Շէրէֆիէ, այսպէս կոչեցաւ յանուն շինողին` որ կոչեր Շէրէֆ խան, որ է հաւն Միր Շէրէֆին բաղիշեցւոյ. ճամիի Աթիգ այսինքն հին. նաեւ Մէսճիտի Խաթուն, զոր ընդ գրելոյ Քեաթիպ չէլէպիին ՚ի Ճիհաննիւմային` շինեաց տիկին ոմն մեծագործ, ընդ նմին եւ զկամուրջ ՚ի քաղաքին. յայն սակս յանուն նորա կոչեցան Մէսճիտի Խաթուն, եւ Փի'ւլի Խաթուն, այսինքն կամուրջ տիկնոջ. երկուք ՚ի մզկթաց աստի` յորոց մի է Գըզըլ Մէսճ, յառաջագոյն էին եկեղեցիք կոչեցեալք: Սուրբ. Սիմէոն, եւ Սուրբ. Կղեմէս. որք յառման քաղաքին փոխեցան ՚ի մզկիթ. ունի մէտրէսէ կամ ուսումնարան հինգ: Խիւսրէվ փաշայն որ էր ՚ի ԺԶ դարուն, շինեաց ՚ի Բաղէշ կրկին բաղանիս արանց եւ կանանց ՚ի կոփածոյ քարանց. կրկին իջեւանս այն է խան. 100 կրպակս. եւ կրկին ձիթահանս. եւ զեկամուտս սոցա կարգեաց ՚ի պէտս շինուածոց Ռահվայի, զորմէ ստորեւ:

Արտաքոյ քաղաքին են չորք մենաստանք հայոց շինեալք առ հասարակ ՚ի կարծրակուռ քարանց եւ մենաստանքն եւ եկեղեցիք: Յորս են չորք առաջնորդք, որոց թեմ են չորք թաղք քաղաքին հանդերձ եկեղեցեօք իւրեանց. եւ ունին բազում ագարակս, այգիս եւ անդաստանս: ա. Խնդրակատար, որ է յանուն Աստուածածնի. մեծ քան զայլ երիս մենաստանսն, եւ անկանի ՚ի հարաւակողմն քաղաքին. եկեղեցի նորա (զոր շինեաց ՚ի հիմանց Աւետիք վադապետ առաջնորդ Բաղիշոյ ՚ի վերջն ԺԷ դարու), է գմբեթաւոր, ՚ի գլուխ գմբեթին է խաչ մեծ ՚ի բազմագունի քարանց, յարկ եկեղեցւոյն փոխանակ կղմնտրոյ ծածկեալ կայ քարամբք միապաղաղ ընդ միմեանս ագուցել. ՚ի սմա պահի ասեն սկաւառակն կամ գագաթն սրբոյն Ստեփաննոսի: Սրբոյն Կիրակոսի եկեղեցին որ ՚ի Բաղէշ` է ՚ի թեմի սորա:

բ. Ամրտօլու վանք, կամ Ամրտոլայ սուրբ Յովհաննէս. փոխանակ ասելոյ Ամլորդւոյն վանք, զի է յանուն սրբոյն Յովհաննու. յորոյ անուն կոչի եւ թաղ քաղաքին` որ է թեմ նորա. ՚ի թեմի սորա է Կարմրակ սուրբ Նշանի եկեղեցին Բաղիշոյ, անկանի յարեւելս հարաւոյ քաղաքին, եւ է առընթեր նորա. ՚ի ճակատ եկեղեցւոյն են չորք խորանք. եւ առ նովաւ գոն եւ այլ մատրունք. ունի եւ սառնատուն` զոր կոչեն Ձնխոր. առ սովաւ անցանէ Խոցերու կամ Խոսրովու ջուր. որ ՚ի տաճկաց կոչի Ամըրդօլ լայի: Յայս մենաստան է գերեզման Բարսեղ վդպին, եւ Վարդան վարդապետին` որ զսոյն մենաստան շինեաց կամ նորոգեաց յամի տեառն 1697. որում եւ աշակերտ եղեն Գրիգոր պատրիարգ Երուսաղէմի, եւ Յովհաննէս Կոլոտ պատրիարգ Կոստանդնուպօլսոյ. եւ այլ գերեզմանք զանազան վարդապետք:

դ. Գոմաց սուրբ Աստուածածին, կամ Տատրաբնակ Աստուածածին. քանզի լի են ՚ի տեղւոջ անդ տատրակ. յարեւելեան կողմն Բաղիշոյ, իբրեւ ժամաւ եւ կիսով հեռի ՚ի նմանէ. առ սովաւ անցանէ Խոսրովու կամ Խոցերու ջուրն. հինգ խորանք են յեկեղեցւոջ սորին. յորում պահեալ ասեն մասն ՚ի Կենաց փայտէն. աջ Բարսղի Կեսարացւոյ, բեւեռն Լուսաւորչի, եւ նշխարք ինչ սրբոյն Գէորգայ. սուրբ Սարգիս եկեղեցին Բաղիշոյ` է ՚ի թեմի սորա: Այս մենաստան է ՚ի գիւղն Գոմս կոչեցել, յայն սակս յանուն գեղջն կոչեցաւ. եւ է ՚ի դիւրին առ ստորոտով լերին. բնակիչքն` խառն ՚ի հայոց եւ ՚ի քրդաց:

դ. Ավեխու Աստուածածին: ՚Ի հիւսիսակողմն քաղաքին, իբրեւ կէս ժամաւ հեռի ՚ի նմանէ ՚ի բարձրաւանդակի, բղխէ աստէն աղբիւր բժշկարար բորոտութեանց` որ սկզբնաւորէ առու` կոչեցել Ավեխու ջուր. յորում խառնին եւ այլ ջուրք: Յայնկոյս մենաստանիս է ապառաժուտ լեառն. ուր ՚ի մէջ քարանց բուսանի ծաղիկն կոչեցել աղբրացարիւն, զոր ՚ի գործ ածեն ՚ի գեղորայս: Հինգ խորան եկեղեցին Բաղիշոյ` է ՚ի թեմի սորա: Առընթեր մենաստանիս է եւ քարաշէն վանք Եագուպեանց` որ կոչի Մար Խումայ:

Բաց ՚ի չորից մենաստանաց աստի` գտանին ՚ի շրջակայս Բաղիշոյ քարաշէն եկեղեցիք եւ մատուռք լքեալք եւ քայքայեալք: Նաեւ ուրեք ուրեք ՚ի բրելն զերկիր վէմք գերեզմանաց ՚ի սեաւ եւ յամուր քարանց ՚ի ձեւ ձիոյ որպէս ասեն եւ արջոյ եւն. զորս վսկ կոչեն ձիաքար, արջուքար, եւ սրանկիւն քար. եւ ՚ի վերայ ոմանց տեսանի գիր:

Պօռայ վանք սուրբ Յոհան: Հեռի է այս մենաստան ՚ի Բաղիշոյ իբր 1 ժամաւ. եկեղեցի սորա փոքր` այլ գմբեթաւոր:

Սալնոյ ձոր: ՚Ի սմա է կառուցել Բաղէշ քաղաք եւ շրջակայ գիւղօրէք նորա. ձգի իբրեւ երկօրեայ կամ եռօրեայ. սկսել ՚ի Մզրան գեղջէ` որ է յարեւելեան կողմն Բաղիշոյ, մինչեւ ՚ի Սղէրթ` որ է յարեւմուտս հարաւոյ Բաղիշոյ, երկօրեայ հեռի ՚ի նմանէ, եւ է ձոր կամ կապան երկայնագոգ անջատեալ ՚ի բազում ձորս. անձկագոյն լայնութիւն սորա է իբրեւ կէս ժամ, իսկ ընդարձակագոյնն` իբրեւ 2 ժամ: Փարսախաչափ հեռի ՚ի Բաղիշոյ ՚ի հարաւակողմն է կապան անձուկ յոյս հատել յապառաժի. որ ՚ի տաճկաց կոչի Տէլիքլի դայեա. ընդ սոյն ճանապարհ հարկ է անցանել կարաւանացն դ Լրիզոյ ՚ի Հալէպ, նաեւ ամցն` որք կամին ՚ի Թուրքաստանէ ՚ի Խորասանայ եւ ՚ի Պարսից ճանապարհորդել ՚ի կողմանս Արաբիոյ եւ Պաղեստինոյ: Գրէ Քեաթիպ չէլէպին ՚ի Ճիհաննիւմային, թէ յառաջագոյն այլ էր ճանապարհ կարաւանաց, առընթեր այժմեան ճանապարհին. բայց զկնի ջուր ինչ ողողել խափանել զայն ճանապարհ, տիկին ոմն ետ հատանել եւ բանալ զայս ճանապարհ. բայց ոչ դնէ զժամանակն, եւ ո'չ թէ ո' էր այն տիկին: Սակս այսր ճանապարհին տէրութիւն Օսմանեանց նաեւ Պարսից ջանան խաղաղութեամբ բերիլ ընդ խանին, զի յայնմ անձկագոյն կապանին կարօղ է մին ընդդէմ կալ հազարաց:

Զլիֆտայ: Ձոր հեռի ՚ի Բաղիշոյ իբրեւ միով ժամաւ, որ հանէ ընդ ճանապարհն Տիարպէքիրոյ, յորում անցանէ եւ ջուր. ՚ի քրդաց կոչի Սէկալան. որ նշանակէ երեք ընկոյզ. զի յառաջ ժամանակաւ սպանին աւազակք ոմանք յայս ձոր զոմն առ ՚ի կողոպտել, եւ ՚ի կողոպտեալն ոչ գտին ՚ի նմա, բայց եթէ ընկոյզս երիս. յորմէ կոչեցաւ ասեն յայս անուն:

Ծապռկոր. Գիւղ փոքր ինչ հեռի ՚ի Բաղիշոյ. որոյ եկեղեցի կոչի սուրբ Կարապետ. բղխէ անդէն աղբիւր առողջարար ՚ի ստորոտէ բարձր ապառաժ քարալերին, որ յանուն գեղջն կոչի Ծապակորուս ակն. ջուր սորա յամարայնի ցուրտ անհնարին, մինչեւ զմեղրապոպ յարկանելն ՚ի նա. ՚ի բազում մասունս հերձանել, իսկ ՚ի ձմերայնի թանձր գոլորշիս ՚ի վեր հանէ. յառաջ ժամանակաւ բազում վէճ լինէր ՚ի մէջ գիւղականաց զսմէ յոռոգումն պարտիզաց իւրեանց. բայց վէմն մեծ անկել ՚ի սմա դադարելոց զվէճն յերկուս բաժանելով զջուրն: Պատմի ՚ի ճառընտիրս այնր կողմանէ, թէ ՚ի ժամանակս կռապաշտութեան ՚ի գլուխ լերինս պաշտէին բնակիչքն զգրօշել ինչ, ուր եւ հասանել Թադէոսի Առաքելոյն նշանաւ խաչի անհետ առնէր զբունել դեւն ՚ի նմա. եւ զայն առիթ առել իւր քարոզէր նոցա զճշմարտութիւն հաւատոյ զաւուրս բազումս. իսկ հեթանոս բնակչացն նշան ինչ հաւաստի խնդրեալ յառաքելոյն ՚ի ճշմարտութիւն բանիցն, զայս ջուր պատուական ակն յանդիման բազմութեան բղխեցոյց յապառաժ վիմէ, եւ նովաւ դարձոյց զնոսա ՚ի ճշմարիտ հաւատս:

Համպա: Գիւղ ոյ այնչափ հեռի է Բաղիշոյ. մերձ ՚ի սա է մենաստան սրբոյն Յակոբայ, որոյ առաջի է աղբիւր պատուական, որ յանուն նորա կոչի:

Տոււվապ: Գիւղ իբրեւ միով աւուրբ հեռի ՚ի Բաղիշոյ, յառաջագոյն էր շէն մեծ այլ այժմ ոյ նոյնպէս գիւղք նորա զուարճալի յոյժ. կառուցել ՚ի դաշտավայրի որ պատել կայ լերամբք. յորոց բղխել զանազան աղբիւրք ջուրց գործգն պէսպէս առուս. առ որովք բուսանի այն նէրկիլ կամ պեպուն ծաղիկն` զորմէ պատմեցաք ՚ի վերայ: Յամարայնի է տեղի զբոսանաց պէյից եւ այլոց մեծամեծաց քաղաքին Բաղիշոյ:

Խմպէլ ջուր: Գիւղ աւերեալ ուր յառաջն էին բնակութիւնք. բղխէ անդէն ջուր, յորոյ անուն կոչեցաւ եւ Խմպել ջուր:

Բախշէն: Գիւղ հայոց ՚ի հիւսիսակողմն Բաղիշոյ միով ժամաւ հեռի ՚ի նմանէ. բնակիչքն` գրեթէ առհասարակ են մէհտէրք այսինքն թմբկահարք եւ փողարք: Առընթեր սորա իջեւան, այն է խան մեծ եւ քարաշէն վասն կարաւանաց եւ անցաւորաց, որ յանուն գեղջն կոչի Բաղէշու խան:

Ռուհվա: Հովիտ դաշտաձեւ իբրեւ 4 ժամաւ հեռի ՚ի Բաղիշոյ ՚ի հիսիսակողմն նորա. իսկ Մշոյ յարեւելեանկողմն, եւ դատուանայ յարեւմտեան կողմն. երկայնութիւն հովիտս ձգի ժամս իբրեւ 5. իսկ լայնութիւն յանձկագոյն տեղիս կէս ժամ. եւ յընդարձակագոյն տեղիս ժամս 4. այս դաշտ շուրջանակի պատեալ կայ լերամբք յորոց ձորատեղիս զիս են գիւղօրէք առ հասարակ քրդաց: Այս Ռահվա բնակեալ յաւազակաց` է ճանապարհ կարաւանաց եւ ճանապարհորդաց Մշոյ, Պուլանուխայ, Մալազկերտի, Խնուսայ, Վանայ, եւն եւ զի ՚ի ձմերայնի անհնարին սաստկանայ եւ բարձրանայ բուք ձեան, յայն սակս չիք գիւղս ինչ ՚ի դաշտավայրն. այլ փոխանակ գիւղօրէից աստ եւ անդ են իջեւանքց խանք քարաշէնք կամարակապք, որք ՚ի բաղիշեցւոց հայոց կոչին Փուտկայ. յորոց իւրաքանչիւրքն կարեն բովանդակել մի մի գիւղօրէս, եւ ունի աղբիւրս ջուրց. անդ ամրացել կարաւանաց եւ ճանապարհորդաց յաւուրս բրոյ ձեանց արգելեալ փակել մնան զաւուրս բազումս: ՚Ի հիճ 980 (1572) ոմն Խուսրէվ կամ Խիւորէվ Փաշաշինեաց երկուս ընդարձակ իջեւանս, եւ մի զավիէ բաանի, մզկիթ, եւ ջուր բերել ՚ի հեռաստանէ բնակեցոյց անդր տունս 30:

Մորխ: Գիւղ քրդաց ՚ի սկիզբն Ռահվայի ընդ արեւմտեան կողմն. սահմանակից Մշոյ գաւառին 6 ժամաւ հեռի ՚ի Բաղիշոյ. ՚ի ձորակի գեղջս է քարաշէն իջեւան մեծ. որ յանուն գեղջս կոչի Մորխայ խան:

Օղերով խան: Իջեւան մեծ քարաշէն, որ կարէ ընդունիլ բազմութիւն յոյժ իբրեւ 3000 անասնոց. 3 ժամաւ հեռի ՚ի Մորխայ` յարեւելս հարաւոյ նորա, եւ գրեթէ նոյնչափ հեռի ՚ի Բաբշինոյ խանէն ՚ի մէջ Ռահվայի: Իբրեւ միով ժամաւ հեռի աստի ՚ի հարաւակողմն է եւ այլ իջեւան քարաշէն, փոքր ինչ քայքայեալ:

՚Ի մէջ օղերով խանին եւ Դատուանայ ՚ի դաշտավայրի է եւ այլ իջեւան մեծ քան զվերոգրեալսն. հեռի ՚ի ծովին Վանայ իբր 5 ժամաւ. եւ է ՚ի ճանապարհին Դատուանայ, Վանայ, Խլաթայ, Պարսից Բադնոցայ, Ալաշկերտի եւն: Այս իջեւան մեծ է իբրեւ բերդաքաղաք ինչ, շինել առհասարակ ՚ի կոփածոյ քարանց. որ կարէ բովանդակել բազմութիւն իբրեւ 10000 անասնոց. քառակուսի բերդանման պարսպովք պատել. ՚ի ներքուսի կողմանէ ՚ի պարիսպն անդ են բազմութիւնք սենեկաց. կրպակաց եւ աստ եւ անդ բազմութիւն փռանց, ախոռոց երիվարաց ուղտուց եւ այլ ամենայն անասնոց. եւ մեծամեծ քարեղեն սանգք ցորենոյ եւն. եւ աղբիւր կամարակապ: Այս ամենայն են առհասարակ քարաշէնք կոփածոյ ուրեք ուրեք ՚ի պարիսպն անդ են գրուածք, ուրանոր ՚ի միումն գրեալ կայ` թէ ծախք՚ի շինութիւն սորին միայն վասն խոտորաց ՚ի պէտս գործավարաց, ծախեցան 100000 դահեկան, աստի ՚ի միտ առցես եւ զայլ ծախսն: Ունի դրունս երկուս. զմին ՚ի հիւսիսակողմն ՚ի ճանապարհն Վանայ. իսկ յմիւսն ՚ի հարաւկողմն ՚ի ճանապարհն Բաղիշոյ: Յառաջագոյն լինէր ՚ի սմա տօնավաճառ կամ բանայիր մեծ, յորում հաւաքէին ամենայն վաճառականք. իսկ այժմ կողմն ինչ սորա է բնակարան աւազակաց. կողմն ինչ դադար եւ որջք գայլոց. իսկ ճանապարհորդք երկիւղի սոցա բազմութեամբ սպառազինեալք այնպէս մտանեն եւ բնակին յայլ կողմն ինչ:

Յառաջագոյն ընդ մէջ Դատուանայ եւ Բաղիշոյ բազմութիւն իջեւանաց կային շինեալք ՚ի նախնեաց, բայց անցմամբ ժամանակաց ընդ մեծի մասին քայքայքեալ եւ կործանեալ թագաւորք օսմանեանց բազում անգամ ձեռնարկել. ՚ի նորոգութիւն եւ ՚ի շինութիւն արգելան ՚ի պէսպէս պատճառաց. եւ առ ՚ի չգոյէ պատսպարանի ճանապարհորդաց լինէր վտանգ մեծ ՚ի ձմերային ժամանակի: Ապա Խիւսրէվ փաշայն մի ՚ի վէզիրաց գ սուլդան Միւրատին, զոր եւ ՚ի վեր անդր յիշեցաք, զերկուս իջեւանս շինեաց ՚ի մէջ Ռահվայի. եւ բաղանի, եւ մզկիթ. եւ 10 կրպակս. ածել ջուր իբրեւ ՚ի 12000 կանգուն հեռաւորութենէ. եդել անդ նաեւ բնակիչս տունս իբրեւ 30, ՚ի գիւրութիւն մեծ ճանապարհորդաց. որք այժմ ոչ բնակին անդ. այլ ՚ի մօտակայ գիւղ ՚ի վերայ լերին: Զի յետ այսպիսի պատսպարանաց նաեւ բազում անգամ մահ հասանէ ճանապարհորդաց ՚ի սաստկութենէ ձմեռան եւ բքոյ Ռահվայի, որք ոչ կարեն աճապարել անկանիլ ՚ի նոսա. եւ բարձրութիւն ձեան թաղէ ասեն երբեմն զվերոգրել իջեւանս:

Գրգուռ լերինք: Այս լերինք պար առել կան զհիւսիսակողմն Ռահվայի. յորս են գիւղօրէք քրդաց: Եւ ՚ի սոսա է լեառն մի ապառաժուտ, որ անկանի յարեւելեան կողմն Ռահվայի, եւ յարեւմտեան կողմն Խլաթայ մերձ ՚ի քաղաքն Խլաթ, կոչի ՚ի քրդաց Ճիա'է Նեմրուտ. եւ յարաբացւոց Ճէպէ'լի Նեմրուտ. ընդ մեզ Լեառն Նեբրովթայ, եւ է բարձր յոյժ. մինչեւ բնակչաց երդ գնել զսա յետ Մասիս լերին. նաեւ յարմարեալ բանս իբրեւ զրոյցս նախնեաց ՚ի դիմաց տապանին Նոյի, որպէս թէ յայս լեառն պատահեալ տապանին նախ քան զգնալն ՚ի Մասիս, ասել առ լեառն Գրգուռ ա'ռ զիս. եւ լերին պատասխանեալ Գնա' ՚ի Մասիս. զի բարձր է քան զիս: Քեաթիպ չէլէպին տայ սմա բարձրութիւն յերեսաց դաշտին իբր 2000 կանգնոյ:

՚Ի գլուխ լերինս է լիճ ինչ անոյշ ջուրց, որոյ եզերք դժուարին ապառաժուտ, եւ շրջապատն իբրեւ 3 փարսախաչափ. զոր տեղեակք կարծեն լինել առաջին ակն Մեղրագետոյն որ ՚ի Մուշ. քանզի հովուի ուրուք արկել ասեն յայս լիճ զիւր գաւազան, եւ ապա ելեալ Բերկրեայ ճանապարհաւ յակն Մեղրագետոյ որ ՚ի Մուշ: Առ եզերբք լճիս աստ եւ անդ են ակունք ջերմաջուրց, եւ շրջապատք նոցա սեւացեալք. հիւսիսակողմն լերինս ՚ի վեր բղխէ հանապազ նիւթ ինչ իբրեւ կղկղանս երկաթոյ. որ դիզացեալ բարձրացեալ կայ լեռնանման, եւ օր ընդ օրէ բարձրանայ. որոյ պատճառ դնեն լինել զերկրեայ հանքն ծծմբոյ եւ նաւթի. ՚ի դէպ եկեալ բանից Խորենացւոյն, որ յԱղձնիս եւ ՚ի Տուրուբերան դնէ հանքս երկաթոյ եւ նաւթի. ուստի զայս լեառն պարտ է դնել ՚ի թիւս շիջել հրաբուղխից:

Այս լեառն Նեբրովթայ գոլով ապառաժուտ, երեք ճանապարհք են միայն ելանելոյ ՚ի վեր. մին առն հետեւակի, եւ երկուքն ձիաւորի: ՚Ի ստորոտ լերինս են իջեւանք կամ խանք քարաշէնք: Իսկ ՚ի ձորավայրի մօտ ՚ի Դատուան` որ անկանի ՚ի սահմանին Խլաթայ, երեւին 5 կամ 6 քարինք ուղտաձեւք. զորս ոմանք կոչեն գերեզման սատանայի. եւ ոմանք քարացել ուղտք Նեբրովթայ, եւն. բայց այն է Գերեզման կոչեցել տեղին կոտորման զօրացն Նեբրովթայ. ընդ գրելոյ Խոր. ա. 10. Իսկ բլուրն` ուր քաջամարակօքն անկաւ բէլ (այն է Նեբրովթ), անուանեաց Հայկ գերեզմանս. որ այժմ ասին Գերեզմանք): Ուստի զոր ինչ դնէ Քեաթիպ չէլէպին ՚ի Ճիհաննիւմային սակս ամարանոցին Նեբրովթայ յայս լեառն, սակս շինելոյն բերդս եւ իջեւանս, եւ շինուածոցն ՚ի գետին սուզանել, եւ ՚ի տեղւոջէն ջուր բղխել, այս ամենայն են յաւելել հիսուածք պատմութեան մերոյ Խորենացւոյն:

Թագաւորաց: Է տեղի լի աւերակօք ՚ի հարաւակողմն Բաղիշոյ հեռի ՚ի նմանէ իբրեւ 3 աւուրբք. յորում են պէսպէս շիրիմք քարաշէնք, սիւնազարդք, յորոց յոմանս գտանին ՚ի խաչք քանդակել ՚ի վերայ. եւ յոմանս նաեւ գիր: