Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Գուռուպաշ. զոր կարծեն աղաւաղումն անուանս Կռապաշտ. զի ՚ի նախնումն կռապաշտից եւ մեհենից նոցին աւանդեն լինել տեղի: Կառուցել կայ առ ստորոտով լերին. իսկ ՚ի վերայ լերին որ անկանի ՚ի հարաւակողմն Վարագայ, է Գուռուպաշայ սբ Խաչ. որ է մենաստան քարաշէն, որոյ եկեղեցին ունի կաթուղիկէ: ՚Ի հնումն կոչեցաւ Սուրբ Խաչ յայսմ փետրվ. 26 զոր եւ դնէ ՚ի Տոսպ: Եւ հասեալ ՚ի գաւառն Տոսբայ, բնակեցան ժամանակս ինչ ՚ի վայրն վայելուչ` որ կոչեցաւ Սուրբ Խաչ, եւ այժմ ասի Ղուռուպաղ, որ է ՚ի հարաւոյ կուսէ բերդին Վանայ Շամիրամակերտին:

Վարագ: Է անուն լերին որ հեռի է ՚ի Վանայ իբրեւ 2 ժամաւ յարեւելեան կողմն նորա, ՚ի մէջ Վարագայ եւ Աղթամար ծովուն անկանի Վան քաղաք: Գլուխ լերինս վերամբարձ գոլով պատել կայ միշտ ձեամբք եւ ամպովք. վսյ բազում անգամ յամարայնի յելանել արեգական եւ ՚ի ցողել ամպոց երեւի ծիածան ՚ի գլուխ սորա: Լինի յայս լեառն մանուշակ, քենեփիւկ. որ է ծաղիկ կապուտագոյն եւ անուշահոտ յոյժ, նման ձեւոյ շուշանի, յորոց ոմանք ՚ի ներքոյ ծաղկին բերեն սպիտակ ինչ փոշի պատեալ շուրջանակի. զոր ժողովել բնակչացն ՚ի գործ ածեն ՚ի դեղ ցաւոց եւ գիճութեան աչաց: Լինի նաեւ աղբրանցարիւն, որ է ծաղիկ խոնարհ եւ կարմրագոյն յոյժ. եւ գեղեցկատեսիլ կակաչ լալէ կարմիր եւ կապույտ նաեւ ՚ի գործ խատուտիկ. թուրիշահ, եւ այլ սքանչելի ծաղկունք անհամարք: Լինին եւ խոտք զանազանք, խաւրծիլ, եւ սոսունք կամ սուսունք անուշահոտ յոյժ, ՚ի գոյն դեղին եւ խոտն եւ ծաղիկ նորա, եւն:

Լանջակողմն լերին կոչի Ստորին կամ Ներքին Վարագ. ուր է Ասագ սուրբ Նշանի վանք. որ ունի եօթն քարաշէն եկեղեցի, երեքին գմբեթունակ. իսկ չորեքին, կաթուղիկէիւ, հինգ յեկեղեցեաց աստի կից են ընդ միմեանս, իսկ երկոքին իբր երեք կանգնաւ զատուցեալք ՚ի միմեանց. անուանք եկեղեցեաց են Աստուածածին, Սուրբ Խաչ, Սուրբ Գէորգ. յորում ամփոփել կան նշխարք Պետրոսի Գետադարձին. եւ առընթեր նորին աստի եւ անտի են այլ եւս երկու գերեզմանք Սենեքերիմայ` արքային, եւ Խոշոշ խաթունի տիկնոջն Սենեքերիմայ` որ էր դուստր Գագկայ արքայի (զորս գուցէ ՚ի Սեբաստիոյ փոխադրեցին աստ): Միւս եկեղեցիք կոչին Սուրբ Սիոն, Սուրբ Նշան, Սուրբ Յովհաննէս աւետարանիչ, եւ Տաճար սրբոյն Սոփիայ:

՚Ի մին ՚ի յեկեղեցեաց աստի յեօթն` տեղիս ՚ի մէջ սեանց` են տեղիք ծածուկք, զորս արտաքուստ չէ մարթ բնաւ տեսանել. եւ գաղտնի ելանելիք ՚ի նս, յորս անգէտք ոչ կարեն մտանել. շինեալք ՚ի պահպանութիւն սպասուց եկեղեցւոյն: Իսկ ՚ի Վերին Վարագ որ է ՚ի վերկոյս լերին` հեռի ՚ի ներքին Վարագայ գրեթէ միով ժամաւ, են երեք տաճարք քարաշէնք գմբեթաւորք, այլ լքեալք եւ ամայիք. յորոց զմիոյն գմբէթ Ճամուշչի օղլու Հալիլ աղան որ էր սօլ աղասի զինուորաց Վանայ, քակեաց առ ՚ի շինել բաղանի տան իւրոյ. այլ զկնի յանկանելն յախտ մահու եւ ՚ի ծակոտիլ մարմնոյն, յանօգուտս զղջացաւ վերստին շինելոյ զեկեղեցին: Անուանք տաճարացն կոչին Սուրբ Փրկիչ. Սուրբ Հռիփսիմեանք, առ որով ցուցանեն զայրն ճգնութեան սրբոց Հռիփսիմեանց. Սուրբ Աստուածածին` ՚ի բարձրաւանդակի, ուր ցուցանեն զգետնափոր խուզն Թոդկայ ճգնաւորի:

՚Ի վերայ լերինս են եւ յետագայ տեղիք, Տաճար Լ աբէղայից: Է ընդ մէջ վերին եւ ներքին Վարագայ յանուն Պետրոսի Առաքելոյ:

Վանք Սալնապատու: Կոչեցաւ այսպէս սակս շինել գոլով մեծամեծ սալիւք այսինքն քարամբք, եւ է յանուն սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին, հեռի ՚ի վերին Վարագայ միով ժամաւ, ունի տաճարս երիս Աստուածածնի, Յովհաննու Մկրտչի, եւ Սրբոյ Լուսաւորչի, ուր աղօթեալ ասեն սրբոյն. ջուր սորա գոլով բարեհամ ընտիր, օր ընդ օրէ կրեն անտի առ փաշայն եւ առ եէնիչէր աղասին Վանայ: Այս ԺԲ եկեղեցիք են կանգնեալք ընդ աւանդելոյ բնակչաց ՚ի յիշատակ ԺԲ լուսեղէն սեանցն, որք երեւեցան ՚ի նախնումն յամին 653, ՚ի յայտնելն սրբոյ Խաչին աղօթիւք Թոդիկ ճգնաւորին:

Կարմրւոր: Գիւղ կառուցեալ յայն կողմն լերին` որ հայի ՚ի Վան քաղաք, եւ այս լեառն է հանդէպ լերին Վարագայ ՚ի կողմն Վանայ խոնարհ քան զՎարագ. առընթեր գեղջս է մենաստան կոչեցել Կարմրւորայ սուրբ Աստուածածին. որոյ եկեղեցին ունի կաթուղիկէ:

Շուշան: Գիւղ քառորդաւ ժամու հեռի ՚ի մենաստանէն Կարմրւորայ. յայն սակս Առաքել զԿարմրւորայ մենաստանն կոչէ Շուշանից վանք:

Նոր գեղ: Մերձ ՚ի Վան. թուի լինել նոյն զորմէ պատմէ Առաքել, թէ յահագին երկրաշարժութեան անդ` եկեղեցի նորա հիմնովին ՚ի բաց ոստուցել, եւ ընդ չափու արտոյ հեռացեալ ՚ի տեղւոջէն, ապա քանդեցաւ: