Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Յոմանց կոչի եւ Գարաամիտ սակս սեւութեան քարանց` յորոց շինեալ են տունք քաղաքին. կոչի ռմկ եւ Տիարպէքիր յանուն նահանգին. յոր անուն կոչէ եւ թոմաս մեծոփեցին Դիարպէկ. ՚ի հն եւս կոչէր Ամիդ նաեւ Տիգրանակերտ: Քաղաք բերդաւոր պարսպապատ եւ փաշայանիստ. կառուցել ՚ի ձախմէ Տիգրիս գետոյն` իբրեւ քառորդաւ ժամու հեռի ՚ի նմանէ. տեղէ քաղաքին է բարձրաւանդակ քարակտուր նաւակաձեւ լայնանիստ, բարձր քան զՏիգրիս. եւ է նիւթ շիջեալ հրաբուխի կոչեցել ՚ի բնաբանից լավա. զորով անցանէ Տիգրիս ՚ի հեռաստանէ աղեղնաձեւ ընթանալով. արեւելեան կողմն քաղաքին հիմնել կայ ՚ի գահ զառ ՚ի թափ դարու. որ գործեալ է ՚ի հին հրաբուխէն միաստանի հատել վերուստ ՚ի վայր ահագին բարձրութեամբ: Շրջապատ քաղաքին տեւէ իբր ժամս երկուս. վէնէտիկեան ճանապարհորդն ՚ի բ հատ. Ռումուսիոսի, որ երկիցս շուրջ եկն զԱմթաւ իբր ՚ի 1507 ձգել ասէ զայս քաղաք 10 12 մղոն:

Պարիսպ նորա է ՚ի սեաւ մեծամեծ վիմաց, որ թուի հատեալ ՚ի նոյն լեռնէն. եւ ուրեք ուրեք հատորք սեանց խառն ընդ քարինս. լայնութիւն պարսպին կարէ տանիլ զերկուս կառս վարելս առ միմեամբք. ունի 72 բարձրաբերձ եւ մեծամեծ աշտարակս ելանեն արտաքոյ գծի բուն պարսպին շուրջանակի զնովաւ. բայց ՚ի կողմանէ որ հայի ՚ի դարն. 12 աշտարակք են առաւել մեծ քան զայլս ՚ի խհդ ժբ առաքելոց. իւրաքանչիւր աշտարակք են երկնայարկք. իւրաքանչիւր յարկ` ունելով ՚ի վերայ կամար քարաշէն զարմանալի շինուածով. ստորին յարկք են մթերանոցք ցորենոյ. որք կարեն տանիլբիւրաւոր քիլէ ցորենոյ. իսկ վերին յարկք են ՚ի պէտս բնակութեան զօրաց, ՚ի ժամանակս պատերազմի, եւ այսպէս արտաքին տեսիլ այսր քաղաքի երեւի ահաւոր: Ուրեք ուրեք ՚ի վերայ պարսպին երեւին արծուիք քանդակեալք թագ ՚ի գլուխ եւ ուրեք մակարդութիւնք. յառաջագոյն բազում մակագրութիւնք կային ՚ի վերայ քարանց պարսպին` մանաւանդ յունական գրով. զորս յիշխէ վերոգրել ճանապարհորդն վենէական, որպէս եւ զարծուիս երկգլխեանս եւ երկպսակս, զորս ետես ՚ի բազում տեղիս աշտարակաց այլ զոմանս ՚ի նոցանէ բարձին. եւ փոխանակ ոմանց եդին այլ մակագրութիւնս Քէուֆի գրով:

Ունի դրունս չորս ա. ՚ի հարաւկողմն` Մէրտին դաբուսի: բ. յարեւմտեան կողմն` Ռում գաբուսի դ. ՚ի հիւսիսակողմն` Տառ գաբուսի. զոր Ճիհաննիւմայն երեւի կոչել Էրզիռում գաբուսի. ընդ որում այն է դուռն ճանապարհի նորա: դ. յարեւելեան կողմն` Եէնի գաբու. զոր ճիհան կոչէ Շադ գաբուսի. այս չորեքին գրունք աւանդին շինել ՚ի խորհուրդ չորից աւետարանչաց. նմին իրի ՚ի վերայ դրան Ռում գաբուսի մինչեւ ցայժմ երեւի քանդակել ՚ի վիմի գլուխ եդին: Բայց Եէնի գաբուն այսինքն նոր դուռն ոչ գոյր, ՚ի ԺԷ դարու, զերիս միայն դրունս դնէ Տիարպէքիրոյ: Յարեւելս հիւսիսոյ քաղաքին կից ընդ նմ ՚ի մէջ Եէնի գաբուին եւ Տաղ գաբուին է բերդն պատել նոյնպէս պարսպաւ որոյ են դրունք չորք. երկուքն առ արտաքս եւ երկուքն ՚ի ներքո ՚ի քաղաքն. գրունքն արտաքին կոչին. ա. Օղբուն կամ Օղրին գաբուսի, որ հանէ՚ի կողմն գերեզմանատան հայոց. եւ բ. Ֆէթահ գաբուսի որ հանէ ՚ի կողմն ջրաղացից, սոքա փակել կան հանապազ եւ միայն ՚ի լինել հարկի` հրաման առել ՚ի փաշայէն, առնուն զբանիլն ֆէթահ դրան ՚ի ջրաղացպանից` որք են պահապանք բանալւոյն յազգէս հայոց: Իսկ ներքին դրունք բերդին որք հանեն ՚ի քաղաք, կոչին Աշաղքի գալէ գաբուսին: եւ Եօրքարըքի գալէ գաբուսի: Է եւ այլ գուռն երկաթի որ մանաւանդ է ծերպ ինչ ՚ի ներքոյ պալատի ընտանեաց փաշային, կնքել ներքոյ եւ արտաքոյ, զոր եբաց ոմն ՚ի փաշայից ՚ի ժամանակս խռովութեան հռչակաւոր Տէլի վօյվօտային, յորժամ պաշարել կային գրունք բերդին. եւ ընդ այն փախեաւ:

՚Ի գիշերի զիւրաքանչիւր դրունս հանապազ պահեն կրկին պահնակք, որք կոչին Հիսարէլի. ձայն տալով միմեանց բանիւ որ ձգի ընդդէմ պարսից: Իսկ յաւուր ուրբաթու նաեւ ՚ի տունջեան ՚ի ժամանակս նամազին փակեն զամենայն գրունս քաղաքին. զի աւանդութիւն է առ նոսա. թէ թշնամիք եթէ առցեն զքաղաքն, ՚ի ժամանակս նամազին ունին առնուլ:

՚Ի բերդին են` ա. հրապարակական ապարանք փաշային, որ կոչի Ալթուն սէրայի. այսինքն է Ոսկերպալատ. զի է անդ առ շատրուանաւ հովանոց կամ քէօշք վանդակապատ, որ ուրեք ուրեք է ոսկեզօծիլ. յայսմ վայրի յատեան նստել փաշային յառաջին ուրբաթու գալստեան իւրոյ. յետ աւարտելոյ նամազին ընթեռնու առաջի մեծամեծաց քաղաքին զարքունի հրովարտակն փաշայութեան իւրոյ. յայս ապարանս հրապարակաւ նստել զորն ողջոյն, ընդունի զեկելս եւ խորհրդակցի եւն: բ: Սուլդան սէրայի, որ է բնակարան ընտանեաց փաշային, կառուցել ՚ի վերայ փակել փակել երկաթի փոքրիկ դրան` զոր նշանակեցաք ՚ի վերայ. յայսմ վայրի բնակել աւանդեն ոմանք զմեր տիգրանուհին. եւ յայսմանէ մինչեւ ցայժմ կոչեցել Սուլդան սէրայի: գ. Է պալատն ՚ի վերջին ծագ բերդին, ուր է բնիկ տուն փաշային, գ. տեղին կոչի Վէրաի գալեսի. որ է բլուր` ուստի արձակէն ռումբս ՚ի հանդէսս քաղաքին, սա է հին բերդն քաղաքին քայքայել զոր յառման քաղաքին քակեցին սակս ամրութեն. զի կարէ հարկանել զթշնամին յամենայն կողմանց երեւին ՚ի մնացեալ աւերակս սբ տեղիք խորանաց եկեղեցւոյն` որ կայր ՚ի հնումն. կաց սմին է պալատն փաշային: Են ՚ի բերդին եւ բնակութիք տաճկաց եւ հայոց, եւ մզկիթ` որոյ մինարէն է քառակուսի ընդ շինուածոց զանգակատան, հրապարակք եւ բաղանիք եւն: ՚Ի վերայ դրան ապարանից փաշային գոյ մակագրութիւն քեուֆի գրով, այլ` ՚ի վաղուց անտի բարձին զվէմն` որ կայր առ նովաւ յունական մակագրութեամբ:

Բնակիչք քաղաքիս գրեթէ ընդ կիսոյ մասին տաճիկք. եւ ընդ կիսոյ մասին քրիստոնեայք ՚ի մէջ քրիստոնէից բազմութիւն են ազգիս հայոց` կրկնապատիկ առաւել քան զայլ ամենայն ազգս քրիստոնէից. զկնի հայոց են ասորիք կամ Յակոբեանք. յորոց բազումք գիտեն հայերէն. քէլատինք եւ յոյնք ուղղափառք իբրեւ 50 տունք. որք առ ժամանակօք սուլդան համիտի միահամուռ դարձան յուղղափառուի. հրէայք` որք են իբր 70 80 տունք աղքատք. զորս զամնին միանգամայն առել, բովանդակ տունք քաղաքին են իբր 50000: Յորժմ ՚ի 1771 զօրացաւ ժանտախտն, թիւ մեռելոցն միայն ՚ի մէջ երից ամսոց գտաւ, 82 հազար, որ ոչ սակաւ նուազեցոյց զբազմամարդութեան քաղաքիս. եւ ՚ի յետագայ ժանտախտին որ յաւուրս սուլ սէլիմի` մեռել ասեն իբր 40 հազար յազգէս հայոց: Ուսումնատեղի է համարել այս քաղաք առ տաճիկս. յորս ոչ սակաւ ուսումնասէրք գտանին ՚ի սմ: Յոլով անգամ եւս եղեւ ձմերոց թագաւորացն տաճկաց եւ զօրապետաց: Ջուր ջրհորաց Ամթայ ոչ այնչափ յարմար է յըմպել ուստի նախնիք արտաքուստ բերին զայլ ջուրս պատուականս: Առաջին եւ քան զամսին երեւելի է համրավաթ կամ Համըրվաթ սույի, որ է արագահոս եւ պատուական որ գայ յԱլիբունար գեղջէ կէս ժամաւ հեռի Տիարպէքիրէ. եւ բաշխի ՚ի մզկիթս եւ ՚ի բաղանիս քաղաքին: գ. Գալէ սույի. այսպէս կոչի սակս լինելոյ ՚ի բերդին, որ գայ ընդ ճանապարհ անյայտ. եւ ելեալ արտաքս ընդ օղբուն գաբուսին, դարձուցանէ ջրաղացս 12. գ. Պալուգլի. որոյ ճանապարհ նոյնպէս անյայտ. ջուր սորա ժողովի յաւազանս յորմէ ՚ի գործ ածեն ներկարարք եւ լուացօղք հանդերձից եւ յայլպէս մաքրութիս. եւ առու կազմել անցանէ ընդ սալախանան եւ ընդ թապախանէ, եւ դարձուցանէ զջրաղացս` զորս ՚ի քաղաքին, եւ զօրս արտաքոյ: Այս ջուր է մալիքեանէ ցեղին` որ կոչի իսքէնտէր փաշայ օղլու, որոյ եւ պալատ է առ սովին ջրով ՚ի քաղաքին, եւ առնու տասանորդս յամենայն արտօրէից բանջարեղինաց որք առաւել են քան զ12000 առ քաղաքւն, եւ ոռոգին ջրով սորին: Հաւ այսր ցեղին գոլով նաստուրի իբր 170 ամօք յառաջ` ՚ի բնիկ Տիարպէքիր քաղաքէ. դարձաւ ՚ի կրօնս տաճկաց հանդերձ տամբ իւրով, եւ ընկալաւ զփաշայութիւն քաղաքին` որում ցանկայր բայց սակս անհնարին անկարգութեան նորին նզով եդաւ չառնել այնուհետեւ զոր միւսանգամ փաշայ` ՚ի ցեղէ նորին: Վճռաւ հաստատել է ՚ի դատաստանարանի քաղաքին այսինքն գայտ եղել ՚ի մէհքէմէին. ստէպ մաքրել ըզճանապարհ համըրվաթ ջրոյն. յայն սակս փաշայն յամսեան յունիսի կամ ՚ի թէմուզին որոշէ օր. յորում աւուր ինքն մօնլայն եւ այլ ամենայն դահերէցք մեծաւ հանդիսիւ ելանեն արտաքոյ` կարգեալ պահապանս ՚ի քաղաքին: Ընդ նոսին հարկ է ելանել ամենայն արուեստաւորաց. կամ առաքել զոմն իւրեանց ծախիւք. զի արուեստաւորաց է գործ մաքրել զճանապարհն. անդ վրան հարել բազում ուրախուիս կատարելով զաւուրս երիս զտիւ եւ զգիշեր թմբկօք երգօք, մաքրեն ըզճանապարհ ջրոյն ՚ի տղմոյ` զոր գարնանային առատութիջուրց լնուն ՚ի նմ եւ զվարձս աշխատողացն ժողովեն արուեստապետք կամ ընդ նոցա շէյխիք յիւրաքանչիւր արուեստաւորաց: Այս գործ տարեկան, է համարել մեծ հանդէս քաղաքին թէպէտ յամս ինչ զանց առնեն: ՚Ի մէջ այսչափ ջուրց` ջուր Տիգրիս գետոյ պատուակագոյն է քան զամսին եւ բարեհամ. ուստի բազումք ՚ի մեծամեծաց քաղաքին ՚ի գետոյն բերել տան ջուր ՚ի պէտս իւրեանց:

Շինուածք տանց քաղաքիս առհասարակ կիսով չափ քարաշէն են ՚ի լավաքարէն. այսինքն ՚ի ստորէ մինչեւ ցկէսն` եւ անտի մինչեւ ցառաստաղն յաղիւսոյ. արտաքուստ եւ ՚ի ներքուստ ծեփել կաւով որ խառնել է ընդ յարդի. իսկ մեծատանց ՚ի ներքուստ ծեփել սպիտակ կրով, սոյնօրինակ տանիք տանց յարդախառն կաւով շինել, զոր ամի նորոգեն` զի մի ՚ի ներքո հոսեսցին ՚ի ձմերային անձրեւաց եւ ՚ի ձեանց: Այս քարաշէն շինուածք անհնարին սաստկացուցանեն յամարայնի զտապ արեգական ՚ի բնակարանս:

Երեւելի հրապարակք են Փալանճըլար, Պուղտայ պազարի, մօտ ՚ի սա է եւ Սիփահի պազարի, որ է վաճառանոց զինուց. այլ մեծ քան զամ հրապարակս է Եէնի չոսրու, ուր են կրպակք կօշկավաճառաց նաեւ կտաւագործաց. եւ է մօտ ՚ի եէնի գաբուն: ՚Ի պուղտայ պազարին առ ջիֆտէ խանաւ է բերան ընդ երկրեայ ճանապարհին, ընդ որ գնալով նուազ քան զքառորդ ժամաւ, հանէ արտաքոյ քաղաքին` մինչ ՚ի տեղին կոչեցել Կոռներու գլուխ, մոտ ՚ի գիւղն Թաքէտ կոչեցել. զայս ճանապարհ քանզի աւազակք մտին ընդ այն ՚ի քաղաքն` փակեցին յառաջ ժամանակաւ. բայց ապա դարձեալ բացին որպէս էր յառաջն. յորժամ զդիակունս մահապարտաց արկանեն ՚ի Գուպպէ կոչեցել տեղին, որ է ՚ի կոռներու գլուխն, կացուցանեն անդէն պահապանս քանի մի օր. զի մի դաշտ եկել ՚ի քաղաքն ընդ այս ստորեկրեայ ճանապարհ գողասցին. Սա է թերեւս նոյ իսկ ճանապարհն կամ ականն` զոր քաղաքացիք բրեցին ՚ի ժամանակս պաշարման կաւատոյ պարսից արքային ՚ի սկիզբն զ դարուն, քանզի մերձ է ՚ի քաղաքն:

Ունի եւ այլ վաճառանոցս պէսպէս արուեստաւորաց. զբ Պէզազլար ՚ի մերոց կոչեցել Պըզըզզնոց. եւ վաճառանոց ոսկերչաց` որ է ՚ի խանն հասան փաշայի: Բայց մեծ մասն բնակչաց տաճկաց եւ Յակոբեանց են խաղաղորդք այսինքն Թապախք. նաեւ ներկարարք անուանիք. որք ունին հնարս գեղեցիկ ներկելոյ քան զայլ ամենայն տեղեաց` զմորթ զկտաւ, եւ զմանած` ՚ի զանազան գոյն. ՚ի գեղին, ՚ի կապոյտ, եւ մանաւանդ ՚ի կարմիր. եւ առաքեն ՚ի Հալէպ, եւ յայլ տեղիս, նորումս հնարեցին ՚ի քաղաքիս եւ զարուեստ ալճայի աւելի քան զ2000 թէզկէահ: ՚Ի շուկայս` ՚ի տեղիս տեղիս են դրունք ընդ Ստանպօլու, որք ՚ի գիշերի փակին, եւ պահապանք շրջին ՚ի նոսա: ՚Ի մէջ իջեւանաց քաղաքին երեւելի են վերոգրել Հասան փաշայ խանի Ջիֆտէ խանի, եւ Սէօկիւալիւ խանի. եռայարկք եւ մեծաշէնք:

Երկու եկեղեցիք են հայոց ա. Սբ Սարգիս հին քարաշէն 5 խորանօք. յորում ցուցանեն զբեւեռն քսի վկայականօք թագաւորաց. ունի առ իւր եւ երկու առաջ նորդարան: բ. Սբ կիրակոս 7 խորանօք. առաստաղ սորա փայտակերտ եւ է աթոռ առաջնորդի Տիարպէքիրոյ, որ յառաջագոյն նախ քան զբաժանիլն յարզնոյ` ձմերայնի միայն նստէր աստ, իսկ յամարայնի յարզնի. ՚ի ճակատ եկեղեցւոյս` առ դրամբն որ անկանի ՚ի կողմն ջրհորոյն` ՚ի վերայ եսաւ վիմի գրել կայ, թէ մատնեցաւ սբն թէոդորոս ՚ի ձեռս այլազգեաց ՚ի ջկդ թուականին. այս եկեղեցի անդրէն շինեցան մեծ քան զառաջինն ՚ի ձեռն Պետրոս վդպի առաջնորդի տեղւոյս ՚ի ռճհա թուականին. որպէս է գրել կայ ՚ի տեղիս տեղիս եկեղեցւոյն. յորում ժամանակի բազմութիւն մեծատանց հայոց գոլով ՚ի քաղաքս, բազում զարդս եւ սպասս արծաթիս պարգեւեցին եկեղեցւոյն. բայց ՚ի ժամանակս մեծի սովուն զորմէ ՚ի վեր անդր պատմեցաք, ՚ի պատճառս եողութեան անօթոց ինչ եկեղեցւոյ, ընդ տուգանօք անկաւ այս եկեղեցի յընչաքաղց դատաւորաց. եւ առ ՚ի վճարել ՚ի վաճառ էարկ զբազմութիւն մեծագին արծաթի անօթոց իւրոց. յորում ժամանակի արծաթ գոլով անարգ իմն, մի օդդա նորա վաճառէր 4 փարայ. եւ այնպէս զրկել մերկացաւ ՚ի գանձուց իւրոց, որ անուանի էր առ ամսին: Ասորւոց կամ Յակոբեանց է մի եկեղեցի, հին եւ գմբեթաւոր, խորանօք: Սբ Աստուածածնի կոչեցել, ուր նստի առաջ նորդ նոցա: Քէլտանցոց եւս է մի եկեղեցի Մար փթիւն կոչեցել. այսինքն է` Սբ իբաս. անդ նստի պատրիարգ նոցա: Նոյնպէս յունաց մի եկեղեցի անուանե Մար խըզմա, որ է յանուն սրբոյն կողմասայ եւ դամիանոսի:

Են ՚ի սմա եւ 24 մէնարէլի մզկիթ ընդ ոմանց ասելոյ. որոց գլխաւորն է եւ մեծագործ Ուլու ճամին, որ յառաջն էր եկեղեցի յանուն սբ Աստուածածնի. հրապարակ նորա սիւնազարդ մարմարիոնեայ սեամբք: ՚Ի ժամանակս վերոգրել վէնէտիկեան վճռկանին. որ ճանապարհորդեաց յայսոսիկ կողմանս ՚ի 1507, միայն հարաւկողմանք եկեղեցւոյս փոխեալ էին ՚ի մզկիթ յորում էին ասէ 60 խորանք եւ կամարքն կանգնեալք ՚ի վերայ սեանց, որք էին առաւել քան 300. եւ ՚ի վերայ կամարացս էին այլ կամարք նոյնպէս կանգնեալք ՚ի վերայ սեանց. զորս եւ նմանեցուցանէ պալատան սրբոյն մարկոսի որ ՚ի վէնէտրկ, էր անդէն եւ զանգակատուն հանդերձ զանգակամբք, որպէս եւ յայլ բազում եկեղեցիս զանգակատունք առանց զանգակայ. իսկ ՚ի մէջն անդ եկեղեցւոյն էր աւազան մկրտութեան յազնիւ կճոյ, զոր մանրամասն ստորագրէ: Նոյնպէս երեւելի է եւ Գուրչունլու ճամին, որ յառաջագոյն էր կաթուղիկէ եկեղեցի հայոց. եւ ապա փոխեցաւ ՚ի մզկիթ կամ ջկդ թուականին, եւ կամ ՚ի ջկէ. որպէս գրել կայ ՚ի պատմագրութեան առաքելի. ՚ի թղթ. 548: ՚Ի ջրէ թուին (քսի 1518) առին այլազգիքն ՚ի յամիթ զմեծ կաթուղիկէն զսբն թէոդորոս ՚ի հայոց. եւ արարին իւրեանց աղօթանոց: Առ եկեղեցեաւս կայր եւ մենաստան շինեալ առընթեր պարսպի պալատան փաշային. ՚ի հիւանդանալ փաշայի յաւուրս բարեկենդանի նեղել ՚ի ձայնէ խրախութեց աբեղայից ընդ բազում աւուրս, իբրեւ եգիտ յառողջուի, հրապուրեաց զդատին եւ զայլ բազմութիւն տաճկին, պատճառս բերելով զանյարմարութիւն եկեղեցւոյն առ պալատամբ փաշային. յայնմանէ յուզել բազմութիւն այլազգեաց: հորդան տուել եւ հանել արտաքս զաբեղայս, ձայն տան անդէն ընդ գինի իւրեանց, եւ այնպէս գրաւեն զեկեղեցին եւ փոխեն ՚ի մզկիթ:

Գերեզմանատուն այսր եկեղեցւոյ էր ՚ի մէջ քաղաքին. իսկ սրբոյն Սարգսի արտաքոյ քաղաքին յետ ժամանակաց ինչ մուրհակ ետուն հայք` թէ սուրբ Սարգսի եկեղեցին գոլով ՚ի միւս կողմն քաղաքին, դժուարին է հայոց բնակելոց ՚ի թաղն սրբոյն Թէոդորոսի` գնալ յեկեղեցին սրբոյն Սարգսի. եւ այնպէս հրաման առել շինութեան նոր եկեղեցւոյ ՚ի գերեզմանատան անդ սրբոյն Թէոդորոսի շինեն անդանոր զսբն կիրակոս. որ ապա նորոգեցաւ ՚ի ռճհա որպէս գրեցաք ՚ի վերայ: ՚ի մէջ դրան այսր դուրշունլու ճամիին է սեաւ մեծ քար գերեզմանաձեւ ընդ որ խղճեն քրիստոնէայք կոխել. աւանդութեամբ համարել թէ ընդ նովաւ է մարմին սրբոյ. կամ ընդ այլոց` աւազան մկրտութեան. որ թերեւս է գերեզման Տէսբինագադօնայ դստեր Գալօեանի կոչեցեալ արքային Դրապզունի. զորմէ գրէ առ Ռամուսիոսի նախայիշատակել վէնէտիկեան ճանապարհորն, թէ թաղել կայ առ դրամբ եկեղեցւոյն. յորոյ վերայ շինել է ՚ի ձեւ տապանի 1 կանգնաչափ բարձր եւ լայն եւ իբր 3 կանգնաչափ երկայն. այլ թուի թէզպատկեր սրբոյն Թէոդորոսի շփոթելով ընդ սրբոյն Գէորգեայ զեկեղեցին անուանի յանուն սրբոյն Գէորգեայ:

Են եւ այլ երկու կամ երեք մզկիթք, զորս գիտեն մինչեւ ցայժմ բնակիչքն յեկեղեցւոյ փոխել ՚ի մզկիթ զեկեղեցի սրբոյն Երրորդութեան, եւ սրբոյն Յովհաննու, յոր եւ յիշէ նախագրել ճանապարհորդն ՚ի թիւս վայելչակերտ եկեղեցեաց քաղաքիս: Են եւ այլ եւս մզկիթ շինել ՚ի փաշայից զր են: Մուսդաֆա փաշա ճամիսի որոց մէտրէսէ կամ ուսումնարանն է հռչակաւոր: Իպրահիմ փաշայ ճամիսի եւն:

Զանազան տարեկան ծախք քաղաքիս են Իմտատի հազէրիէ, որ է իբրեւ 40 քսակ: Իմտատի սէֆէրին, 80 քսակ: Մէնզիլն` սահմանել վասն Պաղտատու եւ ըՍտանպօլու. է 40 քսակ: Մասարըֆն` դատաստանաւ որոշել ցուցանեն փաշային, եւ նա արկանէ ՚ի վերայ արուեստաւորաց այսինքն էսնաֆից: Խշլա` իւրաքանչիւրոք տայ 93 փարայ եւ 1 փող. իսկ բնիկ քաղաքցիք Ամթայ տան 66 փարայ եւ 2 փող. ուստի բովանդակ արոցս աստի երբեմն երբեմն արկանէ փաշայն ՚ի վերայ ժողովրդեան տուգանս կամ ճէրէմէ: Զայս ամենայն տուրս տաճիկք եւ քրիստոնեայք միօրինակ հատուցանենօտարականաց չիք այս տուրք. բայց իսպէնճ նոցա իբր 20 փարայիւ առաւելու քան զքաղաքայնոց:

Իսկ յառաջ ժամանակաւ քրիստոնեայք բաց ՚ի վերոգրեալ տրոցս` բազում այլ եւս տուրս տարեկանս ունէին հատուցանել: ա. Գալէ թամիրի, 60 քսակ, որ է նորոգութիւն բերդին եւ ապարանից փաշային: բ. Քիրա. իբրեւ 10 քսակ. որ է ծախք վասն բնակարանին զօրաց: դ. Հասըր ահճէսի, իբրեւ 4 քսակ, որ է տուրք վասն սիրայից ՚ի պէտս փաշային եւ զօրաց նորա. վասն այսր կարգել կայր նաեւ գլխաւոր ոք կոչեցեալ Հասըր քեախեասի: դ. Պուլղուր ահճէսի, 150 ղռշ. զի փաշայն ամի ամի տայր ժողովրդեան ցորեան առ ՚ի գործել պուլղուր ՚ի պաշար զօրաց իւրոց. յայն սակս ժղվդք կարգել ունէին զոմն ՚ի հոգալ զայս գործ, որ կոչէր Պուլղուր քեախեասի: Բայց ՚ի ժամանակս կիւլ ահմէտ փաշային Տիարպէքիրոյ, յառաջին աւուրս սուլդան համիտին, բնակիչք միաբան գիր աղերսանաց ՚ի դուռն տուեալ, թէ առ անհնարին առաւելութեան տրոց` ոչ մնաց ՚ի քրիստոէայս զօրութիւն ինչ. եւ քսակս իբրեւ 15 առ միջնորդս ծախել, վճիռ կամ խադդի հիւմայուն ընկալան ՚ի սուլդան Համիտէն ազատ լինել ՚ի տրոց աստի. ուստի այժմ միայն զառաջին հինգ տուրս ունին տալ քրիստոնեայք ամի ամի, բաց ՚ի հարկաց իւրեանց եւ ՚ի տուգանաց: Այլ բարձումն այսորիկ տրոց պատճառ եղեւ յաճախութեան տուգանաց` զոր ստէպ ստէպ արկանեն ՚ի վերայ քրիստոնէից: Ամի ամի առաքէ ամիթ ՚ի գանձն արքունի գրեթէ 400 կամ 500 քսակ ժողովեալ ՚ի հարկաց ՚ի մաքսից, յավարըզէն, (որ է կապալ տանց). եւ ՚ի տամղայէն, զի ՚ի վերայ իւրաքանչիւր դօփի` դնեն յարքունուստ նշան կոչեցեալ տամղա. եւ յիւրաքանչիւրոցն առնուն 18 փարայ. նոյնպէս եւ այլ տուրս առնուն ՚ի մանածոյն, ՚ի ներկելոյն եւն: Շուրջանակի զքաղաքաւս ՚ի բացուստ է խրամ հնդրձ ցածուն իմն պարսպաւ, որ է աւերել, զոր շինեցին բնակիչքն առ ահի գալստեան դահմասին:

Քավս: ՚Ի լեզու արաբացւոց նշանակէ Աղեղն. զի գետն աղեղնաձեւ բերի յայսմ վայրի: Է տեղի շրջակայ պարտիզաց քաղաքին Տիարպէքիրոյ կամ Ամդայ, եւ է ամարանոց մեծամեծաց. ուր են ապարանք մեծակառոյցք եւ բազմածախք իբրեւ 1000 քսակաց:

Շիլպէ: Գիւղ ՚ի դաշտավայրի` իբրեւ 1 ժամաւ հեռի յԱմդայ կամ ՚ի Տիարպէքիրոյ, ՚ի կողմանէ Տաղ գաբուսիին: Բնակիչք նորա տաճիկք, եւ քանի մի տունք հայոց: Բերէ բամբակ, ցորեան, եւն: 4 ժամաւ հեռի աստի անցանէ գետակն կոչեցել Տէվի կելիքի:

Ալիբուղար: Արապերէն կոչի Այն թաննօռ. որ նշանակէ Ակն եռացել. զի ունի ակն ինչ պատուական ջրոյ, որ դարձուցանէ ջրաղացս երկուս: Գիւղ առ արքունի ճանապարհաւ իբրեւ միով ժամաւ հեռի ՚ի յԱմթայ, ՚ի նոյն արեւմտեան կողմն Տիգրիսի. բնակիչք նորա առհասարակ տունք իբրեւ 2000, տաճիկք եւ հայք, որք են իբրեւ 250 տուն. եւ սակաւ ոմանք քէլտանցիք. երկու եկեղեցիք են աստէն. մին հայոց յանուն Աստուածածնի, եւ միւսն քէլտանցոց` Մար Քըրիաքոս, որ է սուրբ Կիրակոս: Յայս գիւղ հաւաքի կարաւան Ամթայ առ ՚ի գնալ ՚ի Հալէպ:

Հիւսէնիկ: Գիւղ ՚ի մեծ եւ ՚ի լայնածաւալ դաշտի. 2 ժամաւ հեռի ՚ի յԱմթայ. եւ 1 ժամաւ հեռի ՚ի Տիգրիսէ յարեւմտեան կողմն նորա: Բնակիչք սորա տաճիկք եւ քանի մի տունք հայոց: Պտուղ սորա առատ յոյժ, ուստի տանին ՚ի յԱմիթ. եւ ջուրք աղբերաց անբաւ, որք բղխեն ընդ մէջ ապառաժուտ վիմաց, ցուրտ անհնարին, մինչեւ դժուարանան ձեռք մերձենալ ՚ի նոսա:

Հայեղիկ: Գիւղ 2 ժամաւ հեռի ՚ի յԱմթայ. եւ քառորդաւ հեռի ՚ի Հիւսէնիկէն` յարեւմտեան կողմն Տիգրիսի: Բնակիչք նորա քուրդք եւ յազգէս հայոց, որք եւ ունին եկեղեցի: Խաղող սորա առատ: Փոքր ինչ հեռի ՚ի գեղջէն` են երկու աղբիւրք, որք կոչին: Քաթըր փուղար, եւ Սօղուք փուղար` վասն ցրտութեան սոքա ոռոգեն զանգակատանս բամբակի, եւ զայգիս գեղջն, որոց այգիք պատել են վարդենեօք:

Չարօխի: Գիւղ քէլտանցոց: Ժամաւ հեռի ՚ի յԱմթայ յարեւմտեան կողմն Տիգրիսի:

Քէապիքէօյի: Գիւղ հեռի ՚ի յԱմթայ ՚ի Մէրտին գաբուսիէն 2 ժամաւ եւ կիսով: Բնակիչք նորա ասորիք տունք իբր 450 եւ հայք տունք իբր 150. եկեղեցիք երկուց ազգացս միայն որմով եւեթ բաժանին որ այժմ է քայքաել: Բնակիչքն առհասարակ են գերի մեծի իշխանի ումեմն ՚ի ցեղէ տէրվիշաց. որ կոչի ազիզ օղլու. եւ բնակի ՚ի տիրապէքիր քաղաքին. սոքա կոչին Գարա ռայա այսր ցեղին. զի ուր եւ փոխեսցին առնու ՚ի նոցաէ տուրս եւ տուգանս, որոց տարեկան տուրք եւ տուգանք հասանէ գրեթէ ՚ի թիւ 30 քսակաց. եւ իշխանութիւն ունի որպէս ասեն մինչեւ վաճառելոց զնս: Բերէ այս գիւղ դեղին վարդ հոտաւոր անբաւ առատութեամբ. եւ մածուն թանձր յոյժ: Լի են յայս գիւղ պօռան աղաւնիք. եւ պօռանխանայք կամ աղաւնոցք, որք են շինուածք մեծամեծք յորոց ՚ի միումն ապհին հազարաւոր աղաւնիք. որոց ՚ի գնալն ՚ի ցերեկի աստ եւ անդ, եւ ՚ի ժողովիլն յերեկոյի միաբան միախուռն բազմութեամբ, արգելուլ երեւին զլոյս տուն ջեան: Ամի ամի շահի այս գիւղ քսակս իբրեւ 80 ՚ի վաճառէ աւելորդաց սոցա, որ պիտանի է յանդստանս սեխենեաց, որպէս պատմեցաք ՚ի վերոյ:

Խըթըրպըլ: ՚ի քրիստոնէից կոչի Սուրբ Թոմաս յանուն եկեղեցւոյն: Գիւղ կառուցել ՚ի բարձրավանդակ դաշտավայրի` որ անմիջապէս իջանէ` ՚ի գետն Տիգրիս յարեւելից կուսէ նորա. (զոր է յետագայ գիւղօրէք մինչեւ ՚ի Քէօսէլի, են յարեւելեան կողմն Տիգրիսի): Հեռի ՚ի յամենայն յԱմթայ քառորդաւ ժամու: Բնակիչք սորա ասորիք այսինքն Յակոբեանք կամ եագուպիք. ունին մի միայն եկեղեցի Սուրբ Թովմաս. որոյ մի խորանն է ՚ի ձեռս հայոց: Ըստ մեծի մասին աստի տանին զսեխս ՚ի յԱմիթ քաղաք:

Տաճիկ խըթըրպըլ կամ Միասլիման խըթըրպըլ: Գիւղ իբրեւ կէս ժամաւ հեռի ՚ի յԱմթայ եւ ՚ի Խըթըրպըլէն: Բնակիչք սորա վասն զի առհասարակ են տաճիկ յայն սակս յայս անուն կոչեն զսա ՚ի զանազանութիւն միւսոյն:

Սատի: Գիւղ տաճկաց ՚ի վերայ լերին, միով ժամաւ հեռի ՚ի յԱմթայ:

Հաճիիզ. որպէս թէ` Հաճի իսսա: Գիւղ հեռի ՚ի յԱմթայ իբրեւ 2 ժամանակ. առ արեւելեան գետեզերս Տիգրիսի. բնակիչք նորա տաճիկք, եւ սակաւ ոմանք յասորւոց կամ ՚ի Յակոբեանց, որք գնան յեկեղեցին քէլսանցոց Չարօխի գեղջն` որ է կառուցել հանդէպ սորա:

Գարապաշ: Գիւղ 3 ժամաւ հեռի ՚ի յԱմթայ. բնակիչք նորա տաճիկք եւ ասորիք. բերէ սեաւ խաղող ընտիր, ուստի շինեն գինի ազնիւ. եւ դեղին վարդ հոտաւէտ առատ յոյժ. ունի եւ պօռանխանայս կամ աղաւնոցս բազում յոյժ. զոր եւ օրըօրէ բազմացուցանեն:

Ասլան օղլի: Գիւղ 3 ժամաւ հեռի ՚ի յԱմթայ: Բնակիչք նորա առհասարակ են չայ իւսլի, կամ չրաղ սէօնտիւրէն. բերէ խաղող առատ:

Սադու գեղ: Այս գիւղ այսպէս կոչեցաւ թերեւս յանուն Սագդուն հռչակաւոր իշխանին, որ ՚ի ժդ դարուն էր առ հուլաւուն խանին թաթարաց: Կոչի եւ Թուխ մանուկ խաչ, յանուն եկեղեցւոյն իւրոյ: Գիւղ հայոց իբրեւ 300 տուն. 4 ժամաւ հեռի ՚ի յԱմթայ. եկեղեցի սորա կոչի Սբ խաչ, կամ Թուխ մանուկ սուրբ Խաչ. որ յաճախել է յոյժ յուխտաւորաց: Լի էին յայս գիւղ պօռանխանայք, եւ պօռան աղաւնիք. այլ յամին 1782, եղբայր անուանի Թամուր կամ Թիմուր պէյին յանկարծակի գիշերոյն ՚ի վերայ յարձակել, զտունս ընդ մեծի մասին կործանեաց, զարջառս եւ զանասունս որք էին բազում յոյժ` կողոպտեաց. եւ յանբաւ աղաւնեացն որչափ ինչ կարաց առել տարաւ. իսկ բնակչացն հազիւ ուրեմն միահամուռ ժողովել, թէպտ յարձակեցան ՚ի վերայ նորա, այլ կոտորել ՚ի բազմուէ զօրաց նորա դարձան յետս: Յայնմ խռովութենէ փախուցել ՚ի գեղջէն աղաւնեացն, անհնարին եղեւ յայնմհետէ բնակեցուցանել անդէն որպէս զառաջինն. ուստի եւ ամենայն պօռանխանայք լքեալ մնացին եւ քանդել: ՚Ի շրջակայ սահմանի գեղջս բղխեն աստ եւ անդ բազմութիւն ջուրց աղբերաց, որոց միացել գործեն գետակ. յորում շինել կան եւ ջրաղացք:

Քատի քէօյ: Գիւղ իբրեւ 4 ժամաւ հեռի ՚ի յԱմթայ. որ է արբալըղ կամ կալուած գատըյի կամ դատաւորին Ամթայ: Բնակիչքն առհասարակ էին ասորիք կամ Յակոբեանք, բայց իբրեւ 80 ամօք յառաջ առհասարակ միաբան դարձան ՚ի տաճկութիւն: Բերէ պտուղ բազում յորս եւ սեաւ խաղող ընտիր. ուստի յորինէն գինի պատուական:

Թլուլի: Գիւղ իբրեւ կէս ժամաւ հեռի ՚ի Ղատի քէօյէն, որոյ բնակիչք նոյնպէս էին ասորիք, այլ առհասարակ դարձան ապա ՚ի տաճկութիւն. որք եւ մինչեւ ցայժմ ոչ կարեն համարձակ խօսիլ տաճկերէն այլ հասարակ ժողովուրդք նաեւ մօնլայք նոցա խօսին ասորերէն.

Քէօսէլի: Գիւղ իբրեւ միօրեայ հեռի ՚ի յԱմթայ: Բնակիչքն` չայիւսլի. կամ չրաղքիւշ: