Սիսական

6. ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՏԵՍՈՒԹԻՒՆ - ՊԱՏՄԱԿԱՆ. ԾԱԳՈՒՄՆ ԱԶԳԻՆ. ՍԻՍԱԿ

Սկզբնաւորութիւն բնակութեան ` որով եւ պատմութեան աշխարհին Սիւնեաց ` ըստ աւանդութեան պատմչաց մերոց, գրեաթէ աներկբայ ` ի զարմից Հայկայ է, այլ եւ յառաջնոց եկաց. եւ թէպէտ ա ' յլ եւս տոհմք խառնեալք ի նոսին եւ գրաւեալ իցեն զկողմանս կողմանս, այլ միշտ ` եւ մանաւանդ ի վերանորոգութեան իշխանութեանց ազգիս յ ' Թ եւ ի Ժ դարս, հռչակեալ է Հայկազանց տոհմ յաշխարհի աստ: Մովսէս Խորենացի ( Ա, ԺԲ ) եւ այլք ըստ նմանէ ասեն, հինգերորդ ի Հայկայ ճետ լինել զՍիսակ ` զանուանատու աշխարհիս, « զայր սէգ եւ անձնեայ, բարեգեղ, կորովաբան եւ գեղեցկաղեղն ». որոյ հայրն Գեղամ, « Սմա ` զմեծ մասն ընչից իւրոց տուեալ, եւ ծառայս ` անձինս բազումս, սահմանս հատանէ նմա ժառանգութեան ` ի Ծովէն ( Գեղամայ ) ընդ արեւելս մինչեւ ցդաշտ մի, ուր գետն Երասխ հատեալ զքարանձաւս լերանց ` անցանէ ընդ խոխոմս ձիգս եւ նեղս, ահագին դըդըչմամբ իջանէ ի դաշտն: Աստ բնակեալ Սիսակ ` լնու շինութեամբ զսահմանս բնակութեան իւրոյ. եւ զաշխարհն կոչէ իւրով անուամբն Սիւնիք. այլ Պարսք յստակագոյն եւս Սիսական կոչեն »: Արդարեւ յստակագոյն եւ բնական էր ի Սիսակայ ` կոչումն Սիսական, որպէս ոչ միայն Պարսք այլ եւ յետ նոցա Արաբացիք կոչէին էլ Սիսէճան. յորմէ անբնական եւ անյարիր է ածանցել ` զՍիւնեաց անուն. վասն որոյ հաւանելի եւ ընդունելի եւս է ինձ միւս աւանդութիւն ` այլոց պատմչաց, Սեւուկ անուն նահապետ մի լինել, յորմէ եւ Սեոորդեացն ազգ, դրակից Սիւնեաց. աստուստ թերեւս եւ անուն կղզւոյ ծովուն Գեղամայ ` Սեւան, եւ ի սմանէ Սիւնիք ` իբր Սեւունիք:

Հարկ իսկ էր ստոյգ եւ նշանաւոր լինել Սեւկոյ նահապետի, կամ որոյ եւ է առն ` յորմէ Սիւնեացդ անուն ածանցի, զի այդպէս սովորաբար կոչիցի աշխարհն այն ի համօրէն ազգայնոց մերոց ` ի սկզբանց եւ այսր, որպէս եւ յերկրորդի նորոգմանն ` նովին անուամբ ծանօթանալ եւ գրիլ եւս ի Յունաց ժամանակին ` Սիւնիս, բայց առ հին հեղինակս նոցին եւ Լատինաց ` անծանօթ են երկոքին եւս անուանքդ. եւ ոչ առ նոսա միայն, այլ եւ ոչ ի հնագոյն յիշատակս պետութեան ազգիս ` յիշին Սիւնիք, եւ գրեաթէ ոչ յառաջ քան զմուտս քրիստոնէութեան: Մի յառաջնոց անտի գրչաց մերոց ( Կորիւն )` ՍԻՒՆԱԿԱՆ աշխարհ կոչէ զերկիրս այս, որպէս յետինքն ` ՍԻՍԱԿԱՆ աշխարհ. իսկ Կաղանկատուացին ` հանդերձ բնակչօքն ` ՍԻՒՆԱՍՏԱՆԻՔ:

Յառաջնում վերանորոգութեան ազգիս յետ աշխարհակալութեան Մակեդոնացւոց ` ի ձեռն Պարթեւազանց, Նահապետն Սիսակեանց ոչ միայն կարգեցաւ կողմնակալ արեւելեան մասին Հայաստանեայց, այլ եւ ի նմին ցեղէ գտեալ ոմն « Առան ` անուանի եւ քաջ ` կարգեցաւ ի Պարթեւէն Վաղարշակայ կողմնակալ բիւրաւոր »: Այս անուն Առան քաջ ծանօթ է առ արեւելեան պատմիչս, եւ ի մերոցս ` ի Մովսիսէ Կաղանկատացւոյ եւ այսր, որք այնու իմանան եւ նշանակեն զմիջագետս Երասխայ եւ Կուրի, յաւէտ զերկոսին աշխարհս Հայոց զԱրցախ եւ զՈւտի, այլ ընդարձակօրէն եւ ի վերայ արեւելեան մասին Սիւնեաց ձգի, որում եւ ի ճահ գայր լինել կողմնակալ բիւրաւոր, որպէս եւ էր Սիւնեացն Նահապետ գլուխ արեւելեան զօրաբանակին Հայոց, գրեաթէ համակ յիւրոյին աշխարհէն հաւաքելով զմարտիկսն ` իբրեւ երկուս բիւրս արանց: Այլ թէպէտ եւ այսպէս կարգեալ ի Վաղարշակայ եւ յայլոց, չերեւի սերտ հաղորդութիւն Սիւնեաց ընդ այլոց տոհմից Հայոց եւ ընդ պետականին, մինչեւ ցաւուրս Տրդատայ. նա եւ առ սովաւ իսկ եւ յետոյ ` յաճախ առանձնութիւն իմն, կամ ապստամբութեամբ եւ ինքնակալութեամբ, կամ միաբանութեամբ ընդ այլոց դրացի ազանց. եւ առաւել միտելով եւ հպատակելով տիրապետաց Ասիոյ. իմա ' Պարսից, ի ծանօթագոյն ժամանակս պատմութեան. եւ այս ըստ նախնոյն իւրեանց Սիսակայ սէգ բարս ունելով, որով եւ կորովութիւն եւ քաջութիւն, զոր ոչ միայն լռելեացն յայտ առնէ պատմութիւն, այլ եւ յայտնաբան գրիչք մեր. յորոց երիցագոյն Կորիւն ` կոչէ իսկ գազանամիտ, վայրենագոյն, ճիւաղաբարոյ կողմանս զՍիւնեաց սահմանս, եւ ի նոցունց իսկ ի վայրենացն ` եպիսկոպոսս տեսուչս եկեղեցւոյն Սիւնեաց կարգել, որոյ անուն կոչէր Անանիաս »: - Ոչ ինչ ընդհատ յարանց ` մեծոգիք եւ վեհազունք հանդիսանան ի վէպս ` եւ կանայք Սիւնեաց, պէսպէս չքնաղ եւ վսեմական կերպարանօք, առաւել քան յայլ աշխարհս Հայոց. զոր օրինակ, ճարտարաբան աշխարհածուհիքն Սահակիա եւ Բիւրեղ. մուսայասարաս կուսանակն Սահակադուխտ ` քոյր մեծին Ստեփանոսի Սիւնեցւոյ. քոյրն Վահանայ Գողթնեցւոյ, կամ ո ոք եւ իցէ երգահան Զարմանալի շարականի նորին, հրաշագեղն  եւ հրանժոյդ Շահանդուխտ, վկայաշնորհն Շուշան ` կին Աշոտոյ, որդւոյ Փիլիպպէի, որ շքեղ յոյժ արար յուղարկաւորութիւն առն իւրոյ, իսկ ինքն, աւա ' ղ, առաքինորէն ժուժկալութեամբ մեռեալ բանտարգել ի Դունի բացընկեցիկ լինէր. - եւ պատուաստան զուգեալ ի տէրն Սիւնեաց ` Սոփիա, դուստր  Դերենկանն Արծրունւոյ, այն որ գիտաց պատշաճեցուցանել ի կապիճ մատնւոյ հրաշակերտից Վայոց ձորոյ ` զանկնն գերափայլ. եւ Մարիամ տիկին, դուստր Աշոտոյ, քաջաց եւ առքինեաց մայր. եւ դժպուհին անգամ սպանիչ մեծին այն Ստեփանոսի քերդողի, սեւաշուք նշուլիւքն եւ ինքնադատ ապաչաւանօքն ` սոսկումն ածէ, ապա եւ հիացումն: