Սիսական

21. ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ԲԱԺԻՆՔ. -

Յերկուս գաւառս տրոհեալ տեսաք ստոյգ զերկիրս Գեղամայ ` ի նախնեաց մերոց, ի ԳԵՂԱՔՈՒՆԻ եւ ի ՍՈԴՍ որ եւ ԱՐՏԻՑ գաւառ. առաջինն յարեւմտակողմն, երկրորդն յարեւելեանն, որոց անջրպետ թուին միջագետք  Կթանոցի եւ Մաքենոցի ` կոհակքն  Տիքճէ Փիլեաքան լերանց. երեւի  թէ եւ ոչ վասն ընդարձակութեան երկրին ` այլ վասն բազմութեան շինից եւ բնակութեան ` ի հնումն իսկ զատուցեալք էին յառանձնակ  վիճակս, զոր հաւաստէ մեզ յառաջաբերեալ բան Սարգսի կաթողիկոսի. զի ուրոյն ` այլ յարակից մասն Գեղաքունւոյ համարի զԳռզաբակ եւ փոխանակ Սոդից ` կարգէ մասունս, « զԵՐԻՇԱՏ ՋԱՂԱՑԱՁՈՐՆ եւ ՓՈՐԱԿՆ իսկ բոլորովին ». յետինդ ` որպէս եւ այլուր յիշեցաք, թուի լեռնափակ ճախճախուտ երկիրն սահմանակից Արցախոյ եւ Ծարայ. թէպէտ եւ այլ բան վճռագրի միոյ ի նմին ժամանակի ( յամի 1019) ընդարձակ իմն ցուցանէ զՓորակըն, մինչեւ առանձին եպիսկոպոս իսկ ունել, զոր այլովքն հանդերձ Վասակ թագաւոր դարձուցանէ յաթոռըն Տաթեւու, « զՎայոց Ձոր զԳեղարքունի , զՓորակն, զՀամբատ, զՋուղայ, զԵրնջակ »: - ԾԱՐ եւս յաճախ մասն համարի Սոդից, թէպէտ եւ ուրոյն գաւառ կոչի, եւ Աղուանից ` այսինքն Արցախոյ `  մասն համարի յայլոց. եւ է իսկ այնպէս  համարելի  ըստ աշխարհագրական  գրիցն, զի թէ եւ կից `  այլ արտաքոյ կայ տաշտին Սեւանայ, բայց ըստ քաղաքականին  երեւի  ի հնումն ` որպէս վասն նախճաւանի  վէճ  էր Սիւնեաց եւ Արծրունեաց, այսպէս եւ վասն սորա ` Սիւնեաց եւ Արցախեցեաց. յայս ակնարկեն եւ բանք Սարգսի կաթողիկոսի, զի յետ յիշելոյ զՓորակըն ` յաւելու. « Յորում բազում հակառակութիւնք լեալ էին, եւ մեծամեծ նզովիւք ամրացուցեալ էին կաթողիկոսքն  Հայոց ( զթեմ Սիւնեաց եպիսկոպոսի ). հատանէ եւ զսահմանն Աղուանից ` Ըռմբի-Խոռն, Ծար գաւառ, Աղահէճ », եւ այլն: - Ի վերջին ժամանակս Գեղաքունի ` վասն արեւմտեան դրիցն կոչեցաւ Ծմակ, որպէս եւ հանդիպակողմն ծովուն ` արեւելեայն ` ԱՐԵԳՈՒՆԻ. այս է ասելն Զաքարիայ Սարկաւագի, « Ի գաւառէն Գեղամայ Ծմակ կոչեցեալ »: Զարդիս ` կողմնս այս կոչի ԳԱՒԱՌ յանուն գլխաւոր աւանին. հարաւակողմն ` յանուն երկուց մեծ գիւղից ` ԿՈԹ, ( որ եւ ի հնումն ուրեմն Գաւառ կոչի առանձնապէս, եւ պատշաճի եւս հին Գռզաբակ վիճակի ), եւ Գարանլըգ յելից Կոթոյ, զոր լաւ եւս է հին անուամբ գիւղիցն կոչել Կզնուտ: Իսկ արեւելեան հարաւային կողմն եւ բովանդակ արեւելեանն ( Արեգունին ) մինչեւ ի հիւսիսակողմն Ծովուն ` կոչի յանուն Մէղրէ մեծի գեղջ, որ է Սոդք: Հիւսիսակողմն ծովուն համարի արդ ի բաժին Վարժնունեաց, յոր եւ մեք գրեցաք ի տեղագրութեան Այրարատայ, զարեւմտեան մասնն, զի կայ ի հովտի Զանկի առուի որ խոնարհեալ խառնի ի Հրազդան ` յերկրի Արարատեան նահանգի. այլ զբուն հիւսիսայինն փոքրիկ մասն ` որոյ գետակն ( Ճապոտիկ ) ի ծովն խառնի ` համարիմք սորին տաշտի պատշաճ, եւ մասին Արեգունոյ:

Արդ այսպէս տրոհեմք ի տեղագրութեանս Սիւնեաց ` զհին վիճակս երկրիս Գեղամայ կամ երկոցուն գաւառացն Սիւնեաց ` Գեղաքունոյ եւ Սոդից, ի չորս մասունս. Ա. Գեղաքունի = Ծմակ = Գաւառ. Բ. Գռզաբակ = Կոթ Գ. Սոդք = Մէզրէ. Դ. Արեգունի. եւ արտաքոյ սոցին ` այլ առաջնումն պատշաճագոյն ` Ե. Սեւան կղզի, եւ որ ի հանդիպոյ հուպ նմին ծովեզրն: - Ըստ քաղաքական տեսչութեան Ռուսաց ` երկիրս Գեղամայ ` արեւմտեայ սահմանակցաւն   Մազազաւ, ( որ արդարեւ ի սկզբան անորիշ տուն էր Գեղամայ  նահապետի ), մի է ի հնգեցուն վիճակաց կամ Գաւառաց Երեւանեան նահանգի, 5440 վերստ քառակուսի, եւ 36, 000 բնակչօք ըստ մարդաթուի 1878  ամին, եւ կոչի ՆՈՐ ՊԱՅԵԶԻՏ զի քաղաքաւանն Գաւառ ` յայդ անուն կոչեցին նոր բնակիչքն Հայք ` գաղթեալք ի Պայէզիտոյ Կոգովտի յամի 1828 եւ 30  ( տունք իբր 400, իսկ այժմ իբրեւ 1000). կոչի եւ Կէօք-չայ գաւառ ` յանուն ծովուն:

Ցանկ անուանց գիւղից  հարկատուաց եպիսկոպոսական  աթոռոյ,  ըստ հին սահմանին,  որ գտանի առ Օրբելեանի, ընծայէ 47 անուանս Գեղաքունեաց, 75 սոդից կամ 80  ( ըստ այլ ձեռագիր օրինակի ), միահամուռ 122 կամ 127, այլ ի նորագոյն ցանկս հասից կամ պտղոց աթոռոյն Տաթեւու ( յորոց մին արարեալ  յամի 1693 յԵրեմիայ Վարդապետէ ումեքէ ), ոչ նշանակին ընդ այլոց տասնեակ գաւառաց Սիւնեաց ( որպէս ասին )` ոչ Գեղաքունիք եւ ոչ Սոդք. վերստին ուրեմն անջատեալ էին յաթոռոյ անտի ` յետ միաբանութեան եւ նզովից տանուտերացն  Գեղամայ, եւ տրոհեալ յառանձնակ վիճակս չորից գլխաւոր վանորայիցն  յիշեցելոց  ի Սիմէոնէ կաթողիկոսէ սա միահամուռ թուէ ի նոսին հարիւր գեօղս, ( ի բաց թողլով զորս ի բաժնին Վարաժնունեաց ), թէպէտ եւ անուանքն չեն նոենք, կամ ըստ մասին միայն: Աւելի քան զ '120 գեօղք հաշուին եւ արդ յերկրի աստ, յորոց կէս բնակեալք, եւ կէս անբնակք. ի յետնոցս իբրեւ քառասնից եւ անուանք իսկ մոռացեալք  են, մանաւանդ որոց ի լեռնակողմանսն, ի ստէպ հարստահարութեանց եւ հինից երկրին ի յետին դարս. եւ բնակեալքն ` յանուանէ կարգին ի չորեսին վիճակսն, ընդ մեծ եւ ընդ փոքր վաթսունեւերկու գեօղք, յորս բնակիչք ` ըստ յետին ծանոթ վիճակագրութեանց, ոգիք աւելի քան զ '75, 000 երկու մասամբ Հայ եւ մի մահմէտական, բայց յայտ է թէ յայժմուս յաւելեալ է թիւ բնակչացն: - Տեսցին ի մուտս տեղագրութեան գաւառացն ` հին եւ հայաշունչ  անուանք գիւղորայիցդ  ըստ հին ցուցակին, զոր մի ի ցանկալի նշխարաց պատմութեան կամ աշխարհագրութեան  երկրիս Հայոց համարիմ, եւ պիտանի աւանդից պատմչին Սիւնեաց, որում հարկ իսկ է մեզ աստստին երախտապարտ լինել: Յաւելեալ ի նոսին եւ զառ յայլոց յիշեցեալս ` գտանեմք անուանս ընդ հին եւ ընդ նոր աւելի քան զ '220 շինից, ի շրջատափի աստ ծովուն Գեղամայ, որք յուշ առնեն եթէ քանիսն  բազմաշէն եւ մարդախիտ էր երկիրն յաւուրս պայազատութեան Հայկազուն տեարց Սիսականաց: Այժմեան բնակիչք բնիկ Գեղաքունւոյ ` առաւելագոյն մասամբ Հայք են, Սոդիցն ` Թաթարք. սոցա սկիզբն բնակութեան կանուխ է քան զհասարակօրէն ծանուցեալ ելս Թաթարաց Ճինկիզխանի  եւ զմուտս նոցին յաշխարհ մեր յ ' ԺԳ դարու. Թուրքք Գեղամայ լերանց կոչմամբ յիշին ի մերոցս եւ ի կէս ԺԲ դարու: