Սիսական

35. ՍՈԴԻՑ ԱՒԱՆ. ՋԱՂԱՑԱՁՈՐ. ՍԱԼԿՈՒՏ. ՓՈՐԱԿ

Բնիկ գեղեցիկ գետահովիտն Սոդից ` յարեւելից յարեւմուտս ձգի, ուր ի բարձանց լերանց Քիւմիւր, Գըզգալէ, Ինակ տաղ եւ Ռըմբիսար ` իջեալ վտակաց, առ քաղաքաւանաւն յիրար խառնեալ միաձոյլ ընթանան ի Մէզրէ, ի Թիլլի լիճ եւ ի ծովն. եւ են երեք գլխաւոր գետակք եւ ձորակք. յորոց հարաւագոյնն ունի ի լեռնոտին զառաջին գեօղն Պաշ-քենտ ( գլուխ գեօղից ), այլ ամայի եւ աւերակ. յորոյ Հս. Մ. կիսով փարսախաւ հեռի կայ Զար-զիպիլ գիւղ այլազգեաց իբր 45 տամբք: Առ միջնովն կամ արեւելայնով որ ի Ռըմբիսար լեռնէ իջանէ ` ( Ռումպասար ըստ այժմեայց ), ոչ նշանակի չինաբնակ տեղի, այլ ի ստորոտ լերինն հին կարաւանատուն մի. ի կոնդակի Սարգսի կաթողիկոսի գրի Ռըմբիխոռ, իբրու վիճակ միջասահման Աղուանից ( Արցախոյ ) եւ Սիւնեաց, խոռ կոչեցեալ ըստ դրիցն յանձուկ խոռոչս լերանց գոլով: - Հիւսիսային գետակն իջանէ յԻնաւ ( Կով ) լեռնէ. որ ի դաշտագետնոյ վերամբառնայ ` ոչ շատ, ունելով յարեւմտեան ստորոտին զշինատեղիս  Ինակ անուն, նոր առ հնով: - Ի սպառուած հարաւային արեւելեան ոստոյ լերինն առ գետեզերբն կայ աւերակ Զաման գեղջ, թերեւս հինն Ոզմունք: Ի կիցս գետակացն, հինգ մղոնաւ յԵլ. Մէզրէի. շինեալ է հին գլխաւոր չէն իշխանանիստ եւ անուանատու  բոլոր վիճակս եւ միոյ յերկոտասան գաւաշաց Սիւնեաց եւ հին տոհմի. Սոդք կամ Սոթից աւան, որ եւ ի յետին դարս ( յամի 1578) մայրաքաղաք կոչի եւ յիշատակագրէ. այժմ բնակեալ ըստ մասին յայլազգեաց 120 տանց, եւ Զոր կամ Զօտ կոչեցեալ ի նոցանէ, զորով շուրջ ընդարձակ աւերակք են. յորոց միջի ամբառնայ վայելչակերտ  որոցաձեւ եկեղեցի մեծ ի վերայ չորից սեանց (44 կանգուն յերկայնն, 24 ի լայն ), շինեալ յամի 1276 ըստ արձանագրութեանն ` ի զարմից Պռոշայ եւ Խաչենեցեաց:

Ի թագաւորութեան Աբաղայ խանին, ի կաթողիկոսութեան ( Աղուանից ) Տեառն Ստեփաննոսի, եւ ի պարոնութեան Հասանայ, աւագնութեամբ ամուսնոյն Մամքանայ ես անարժան Առաքելս շինեցի զեկեղեցիս ( յիշատակ կամ ի փրկութիւն հոգւոյն ) ամուսնոյն իմոյ եւ զաւակաց մերոց եւ ծնողաց մերոց:

Երկուստեք սեղանոյն են աւանդատունք. թէպէտ եւ խախտեալ են քարինք, այլ տակաւին կանգուն կայ եկեղեցին, զոր պահէ այլազգի ոմն պարսիկ, ընդունելով նուէրս ի Հայոց. եւ յարեւմտից կողմանէ ընդարձակ գերեզմանոց, ոչ սակաւ գեղաքանդակ շիրմօք եւ խաչվիմօք, յորոց երկուք ի վերայ քառակուսի պատուանդանաց կանգնեալք ` կաթողիկէս ունելով ի գագաթան, եւ այլ չորք դրուագեալ սիւնաձեւ մահարձանօք եւ գրութեամբս.

Յակոբ, Բալասան ( որդի ) Դօլվաթ բէկին, Սողխան եւ Մելքում, եւ Գրիգոր Եպիսկոպոս:

Ի վերայ այլոյ մեծի միոյ պատուանդանի հինգ խաչվէմք են գեղեցիկք, նոյնպէս եւ ի վերայ տապանի Ստեփաննոս եպիսկոպոսի, որդւոյ Մէլիք Բէկի, թոռին Մէլիք Բալասանի: Կայ ի միջի գեղեզմանացն եւ մատուռն մի կիսաւեր ի մանր քարանց հիւսեալ:

Բացագոյն յաւանէս ի ստորոտս լերանցն որ ի հարաւոյ եւ յարեւելից ` երեւին գմբեթաւոր եկեղեցիք, այլ ոչ է քննեալ ուրուք եւ ստորագրեալ, որպէս կարծեմ:

Ի Հիւսիսակողմն Սոդից եւ Մէղրէի են գետակք մանունք, աջակողմեան օժանդակք միաձոյլ գետոյն, յոր երբեմն ոչ ժամանէն ոմանք յայնցանէ, սպառեալք ի դաշտամիջին, նուազաջուրք գոլով, են ի խաղս նոցին եւ ի ստորոտս լերանց անջրպետաց Միափոր գաւառի ` գեօղք, Սուլդան-Ալի-ղըշլաղը, 40 տամբք: - Օղրուճա, իբրու փարսախաւ յԵլ. Հս. Փոքր Մէղրէի, (30 տամբք ). - Քեասաման ի հիւսիսոյ բնաւից եւ մերձագոյն ի պար լերանցն, (40 տամբք կամ աւելի ): Նշանակի եւ աւերակ գեօղ Ագճա-գուշ ( Սպիտակ հաւ ) ի հիւսիսային արեւելեան անկեան վիճակին Սոդից, ի ոհորոտս համանուն լերին ` որ կայ ի Հս. բարձու Գունկուր լերին, եւ յերկուցն միջի անցք ճանապարհի որ տանի ի Գանձակ:

Ի հիւսիսոյ արեւմտից փոքունց գետակացս ` են երկու եւս գետակք զուգընթացք որք անկանին ի հիւսիսային ափունս Թիլլի լճի, յոր եւ այլք ի գետոց Սոդից. հարաւայինն Նշխարուց գետ կոչի, հիւսիսայինն հազիւ մղոնաչափ մի տարանջատ ի միւսոյն ` Ջաղացաձոր, որ եւ Կէօքչայ. վասն որոյ եւ չիք շինանիստ յանձուկ միջոցի անդ, բայց յաջմէ երկրորդիս եւ միւսոյն եւս գետակի ` որ առանձնակի մտանէ ի ծովն, կայ Շիշգայտ կամ Շիշթէփէ գիւղ մեծ, 75  եւ աւելի տամբք այլազգեաց: Ի հնումն հանգոյն Երիշատայ կամ զոյգ նմին իբրեւ վիճակ կամ թեմ առանձնակ յիշի եւ Ջաղացափոր ի բազում անգամ յիշեալ կոնդակի կաթողիկոսին Սարգսի: - Ի ծովեզերն առ բերանով Շիշգայայ ` նշանակի յաշխարհացուցի Ագ-գիլիսէ եկեղեցին հին, թերեւս եւ վանք, այլ որպէսն անծանօթ ինձ:

Յայս վայր համարիմ զսահմանս վիճակին Սոդից, եւ այսչափ ինչ տեղիք ծանուցեալք մեզ զարդիս, մանաւանդ թէ մնացորդք եւ նշխարք տեղեաց գաւառին այնորիկ, որ եւ յանձուկ տարածութեան ձորոց իւրոց ` ունէր աւելի քան 120 գեօղս, որոց անուանք հայկականք հնչեն պայծառ ի լսելիս, այլ տխուր առ միտս, վասն բազմաց ի սպառ ամայութեան, եւ այլոց բնակութեանյանազգայնոց եւ յանքրիստոնէից, տաւաղելոց ` ոչ միայն յարձակ շէնսն ` այլ եւ յաղօթատեղիս եւ ի Կրօնաւորանոցս, յորոց զսակաւս ի բազմաց յիշեցաք:

Յիշէ Կաղանկատուացի պատմիչն կամ շարայարող նորին պատմութեան ` եւ մենաստան մի Նորավանք անուամբ, որիշ ի համանուանցն որ ի Մեծ Սիւնիս, շինեալ ի գաւառիս Սոդից յԱպրսամիկ տիկնոջէ ` դստրէ Վարազտրդատայ մեծի իշխանի Աղուանից Հայոց, մինչ երկիրս այս անկեալ էր ընդ իշխանութեամբ Սահլի ` ի նոյն զարմէ իշխանաց, եւ ամուսին նորա Փիլիպպէ որդին Սահլայ ` կայր յօտարութեան ի դրան Ամիրապետին, յառաջին կէս Թ դարու. այլ ոչ է յայտ տեղի վանացս, որպէս եւ ոչ Սալկուտ Անապատի ` զոր Սիմէոն կաթողիկոս յիշէ, եւ այլոց գիւղից ` զորոց անուանս ցանկեցաք, եւ որոց յուսալի է գէթ կիսամասնեայ ծանօթութիւն ` ի փութոյ հայրենասէր հետամտից, եւ յայտնութիւն շինանիստ տեղեաց ` ի լճաշատ լեռնափակ սահմանի անդ, ի հարաւոյ Սոդից վիճակիս եւ յարեւմտից Ծարայ, զոր համարեցաք կոչեցեալն Փորակ ի Սարգսէ կաթողիկոսէ ` յամի 1006, եւ ի Վասակայ թագաւորէ ի վճռագրին յամի 1019, որ նոյնպէս մերձակից Գեղաքունեաց ցուցանէ զնոյն, յորում ` յընդարձակ տեղացոյց տախտակս իսկ բնաւ եւ ոչ մի գիւղ կամ հանգրուան ոչ նշանակի. Դարձուցաք ասէ յաթոռն եպիսկոպոսին Սիւնեաց զբոլոր վիճակս երկոտասան գաւառացն, « զՎայոց-ձոր, զԳեղաքունի, զՓորակ, զՀամբանդ, զՋուղայ, զԵրնջակ ». որոց երեւի ի բանէդ ` առանձինն եպիսկոպոսունս կարգեալ ինքեանց, եւ ըստ այսմ ի դէպ է ընդարձակագոյն լինել վիճակի Փորակին քան զնշանակեալն առ ի մէնջ լեռնափակ սահման ճախնային:

Յայսմ վիճակի կամ մերձ ի Մաքենոց ` ակն է որոնել զԲարկոյք գիւղ հին ցուցակին, նոյն ընդ Պարկիս ` Սիմէոնի կաթողիկոսի, որպէս կոչէ եւ յիշատակարան աւետարանի գրելոյ յամի 1657, այսպէս ասելով գրչին. « Գրեցաւ սուրբ աւետարանս յերկրիս Գեղամայ, ի գեղս որ կոչի Բարկիս. եւ ես Սարգիս գրիչս եմ ի յերկրէն Ղափանայ, ի գեղջէն Գորիսայ. որ յազդմանէ չարին փախեալ եկաք բնակեցաք ի գեօղս Բարկիս … ի ղանութեան Երեվանայ Ղազախ խանի որդի Նաջափղուլուն, եւ ի մէլիքութեան երկրիս Գեղամայ ` Մէլիք Բէկին »: Գրել տուողքն են Մխիթար որդի Խեչումի եւ Խաթունճանի եւ կին իւր Մահբիթ. զատ ի սոցանէ յիշէ գրիչն մի առ մի զեղբարս եւ զորդիս եւ զթոռունս Մխնթարայ, այլ եւ զհաւ նորին Աղբերշահ եւ զհանի ` Երեսխի: