Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ Ա

Զառ ի Հօրն լուսոյ շնորհաց ընդունակի` եւ զՄիածնի Բանի նորա բնակարանի` եւ զհամագոյակցի Հոգւոյն ընդունողի` զՏեառն իմոյ պատուականի եւ զՀօրն հոգեւորի ընկալայ զգրեալսս կատարելապէս օրհնութեամբ, եւ բազում գթով` եւ հոգեւոր ողջունիւ. զոր լի սիրով սակս խնդրոյն եկեալ առ մեզ` զոր ի սուրբ սրտէ եւ ի մտաց բարեաց բղխեալ բանի շրթանց քոց եւ մեծարանք ի քումմէ մեծանձնութենէդ առ իմն կրտսերութիւն, զոր բերաւ ի ձեռն սիրելի եւ հաւատարիմ եղբօր մերոյ Փիլիպպոսի քահանայի: Այլ որ ընդդէմ դարձայ հրամանի քում` զտկարութիւնս իմ առաջի արկեալ, որպէս մի ոմն ի հնումն զնրբութիւն ձայնին եւ զծանրութիւն լեզուին առաջի արկանելով Տեառն, եւ այլ ոմն յետոյ քան զնա` զմանկութիւն տիոյն պատճառելով. վասնզի բարի է եւ տեղի տալ Աստուծոյ փոքր ինչ` գրեալ է. հայցեմ անմեղադիր լինել, զի ո'չայն միայն էր պատճառ, այլ եւ այլ իմն, զի զհաւատարմութիւն խնդրէի տեսանել ո'չ միայն ի գրոյ... ի ատի առաքեցաւ ի քէն, այլ եւ յերկուց եւ յերից վկայից հաստատելոյ միանգամայն. եւ լուեալ իսկ էր իմ զգալն քո միւսանգամ առ մեզ, եւ այնմ անսայի տեսանել զքեզ` եւ բերան ի բերան խօսել, եւ ստուգիւ ի շրթանցքոց եւ ապա հաւատարմացուցանել զյառաջագոյն գրեալսն առ ի քէն, որպէս եւ եղեւ իսկ, զոր եւ յետոյ ասացից զժամանակ գալոյ քո` եւ զպատճառն` վասնորոյ եկիր, նաեւ զտեղին իսկ յայտ արարից, յորում սկիզբն եղեւ բանից իսկզբան պատմութեանս` հարցանելով զպատճառն. թէպէտեւ յառաջագոյն սակաւ ինչ հասու էիր լեալ ի գրոյ անտի իմոյ` որ բերաւ քեզ ի ձեռն Սիմէօն քահանայի, եւ ապա ի ձեռն բառուտ զբաւանդակն (բովանդակ) ծանուցեալ: Բայց արդ լինիմ քեզ Ահարօն եւ Եսայիաս. թէպէտեւ յանդգնութիւն է զայս ասել, եւ ընթանամ պատրաստաբար առ հարցումն խնդրոյն որ ի քէն, եւ փութամ մտադրութեամբ հատուցանել զոր խոստացայ` վստահացեալ յաղօթս քո: Քանզի կարօտ եմ օգնականութեան աղօթից քոց` ո'վ վսեմականդ ի հարս` Հայր սուրբ. թէպէտեւ Հոգին սուրբ ի թիկունս հասանէ տկարութեան իմոյ, զի թերեւս կարացից կացուցանել առաջի քո զխնդրելին ի քէն ի մատենի աստ փոքր պատմութեանս զամենայն կարգ ըստ կարգի, եւ մի ըստ միոջէ, զի գիտասցես ստուգիւ: Բայց նախ Տեառն իմոյ պատուականի Հօր եւ պատկառեցուցչի զաղերս իմոյ բանից առաջի արկանեմք քում պատուասիրութեանդ, եւ աղաչեմ զի մի' եւ եթէ կամօք կամ յօժարութեամբ որ յիմս խոնարհեցար տգիտութիւն, այլեւ անդադար աղօթս առնել առ Աստուած, զի թերեւս կարացից իմովս տկարութեամբ ըստ կամաց քոց կատարեալ զկամս քո յայսմիկ յօժարութեամբ, որ զգլուխդ թողլով` յոտս հպեցար. զի զայսոսիկ հրամայեալս ի քէն` քեզ պարտ էր կատարել առ իմս խնդիր, որպէս յառաջագոյն գրեցի առ քեզ սակաւ ինչ զպատճառն յայտ արարեալ պատմութեանս. զի յայսմ ամենայնի բնաւ իսկ ոչ ունէի թէ լինիցի, այլ սակաւուք յայտարարութեամբ յիշատակել ի ձեռն գրոյն իմոյ` որ բերաւ առ քեզ: Արդ քանզի խնդրեցեր ի սկզբան ի ձեռն խնդրոյ, եւ ապա բերան ի բերան խօսելով զիմս յորդորեցեր զմիտս, որ կրսերս եմ ուսմամբ` եւ յետին քան զամենեսեան, իսկ ժամանակաւ քան զբազում արբանեկակիցս իմ, եւ գիտեմասէ, սիրոյ եւ խոնարհութեան եղեւ այս ինձ առ ի քէն: Արդ սկսայց այսուհետեւ` սկիզբն դնելով զսէր եւ զխոնարհութիւն` որպէս վայելէ քում սրբութեանդ եւպարկեշտ վարուցդ` ո'վ պատուական գլուխ եւպատկառելի. զի իբրեւ ընդ հայելի հայելով ի քեզ տեսանեմք զամենայն բարեկարգութեան ձեւ եւնմանութիւն եւ իր եւ օրինակ: Նախ Առաջնորդական պետութեամբդ բարգաւաճեալ, եւ ապա խորհրդով յաւելեալ լաւագունիւ: Իսկ աստուածայնօքն առաւել եւս պայծառացեալ փառօք եւ մեծագոյն պատուով պանծացեալ ի պարծանս մեզ` եւ ի փառս Քրիստոսի:

Արդ ամենայն գիրք աստուածաշունչք եւ օգտակարք զօգուտն մեզ ուսուցանեն պատուիրան, նախ սիրել զՏէրԱստուած յամենայն սրտէ եւ յանձնէ եւ ի զօրութենէ եւի մտաց` որպէս ուսուցանէ օրինադիրն Մովսէս, եւ որ սորին լծակից` սիրել զընկերն իբրեւ զանձն, եւ որ այլն եւս. եւ յայլում վայրի այլ եւս` որ ի սոյն յարմարին խրատք եւ խօսք յաստուածային օրինացն, եւ երանելի լինել, որ խորհի յօրէնս Տեառն ի տուէ եւ ի գիշերի` ըստ մարգարէական ձայնին: Եւ դարձեալ, երանի' որ խորհի յաղքատն եւ ի տնանկն. եւ զայն եւս իւր համարի Աստուած: Եւ դարձեալ այլ երանէ մարգարէն զգնացեալսն ամբծութեան ճանապարհաւ, զվայելչութիւնս նորա բոլորով սրտիւ, եւ առնել զոր յամենայնի գիրս գրեալ է վասն նորա, եւ այնուհետեւ երանելի լինել ամենայնիւ: Եւ այսոքիկ իմաստնոց եւ աստուածասիրաց է գործ, որ կարիցէ ճանաչել իմաստութեամբ զխրատ` ըստ իմաստնոցն բանի. զի սիրել զՏէր Աստուած` բարի է յամենայն սրտէ` որպէս վերագոյն ասացաք, եւ կարի կարգաւոր եւ կատարելագոյն քան զամենայն սէր. եւ ո'չ երբէք յացի անձն աստուածային սէր առ ի սիրել զԱստուած գրեալ է. եւ որ սիրէ զԱստուած, նա է տեղեկացեալ ի նմանէ. եւ յիշել զնա յամենայն ժամ, ուրախութիւն է ըստ մարգարէին: Քանզի սիրելն զաստուած, հոգեխառն եւ աստուածախօս լինի սիրողին իւրում. եւ կոչել զԱստուած զօրութիւն իւր ըստ Դաւթայ ձայնին, նաեւ ամենեցուն առիթ փրկութեան լինի. որք կոչեն զաստուած զօրութիւն` եւ ա'յն ի վերին իմաստութենէն լինի տուեալ, որ է սուրբ, խաղաղարար, լի բարօք եւ պտղօք արդարութեան. վասնզի աղբիւր է Աստուած ամենայն բարեաց, եւ արբուցանէ զպասքեալ ոգիս` ըստ իւրաքաչիւր ցանկութեանց` ի բարի եւ ի սուրբ շնորհաց. քանզի տուիչ եւ լցուցիչ ամենայն բարեաց, եւ ինքն է բարի եւ աղբիւր բարութեանց, եւ ի նմանէ բղխէ ամենայն բարիք. եւ որք սիրենն զնա, լինի պարգեւատու. նաեւ որք սիրեն զնա, սիրին ի նմանէ. որ սիրեն զիս` ասէ, սիրեսցի ի Հօրէ իմմէ, եւ ես սիրեցից զնա` այլովքն հանդերձ. զի ո'չ ոք այնչափ սիրէ զնա, որչափ նա զմեզ սիրեաց. ա'յնչափ` ասէ` սիրեաց աստուած զմարդիկ, մինչեւ զորդին իւր Միածին ետ` լուաք յԱւետարանէն: Եւ դարձեալ, թէ` յայսմ երեւեցաւ սէր նորա ի մեզ, զի զանձն իւր դիցէ (եդ) վասն մեր. եւայսպիսի' սէր ո'չ ոք կալցի` թէ զանձն իւր դիցէ ի վերայ բարեկամաց իւրոց. եւ դարձեալ, դուք բարեկամք իմ էք` եթէ սիրէք զմիմեանս` ի Տեառնէ իսկ հրամանատրեցաւ. եւ դարձեալ, թէ յայսմ ծանիցեն ամենեքեան` թէ իմ աշակերտք էք` թէ սիրիցէք զմիմեանս. զի որ սիրէ զընկերն` զօրէնս կատարէ. եւ կատարումն օրինաց` սէր է, եւ սէր կատարեալ ի բաց մերժէ զերկիւղն. զի երկիւղ ո'չ գոյ ի սէր. վասնզի երկիւղ ընդ տանջանօք է: Արդ լիցո'ւք եղբայրասէրք` մանաւանդ քան անձնասէրք. զի որ սիրէ զեղբայրն, զաստուած սիրէ. եւ սիրելն զաստուած, ներումն տանջանացն` որ անդն, նաեւ աստ ներէ մեզ բազում անգամ. եւ ա'յն սիրոյ է պատճառ, զի զդարձն մեր խնդրէ առ ինքն. դարձարո'ւք`ասէ` առիս, եւ ես դառնամ առ ձեզ. արդ ետ զանձն իւր ի մահ վասն մեր, եւ ա'յն կամաւ Հօր, զի զորդին իւր Միածին ետ: Եւ այսմ Առաքեալ վկայէ, թէ որ յիւր որդին ո'չ խնայեաց, այլ վասն մեր ամենեցուն մատնեաց զնա. եւ յայլում տեղւոջ, եթէ ետ զանձն իւր վասն մեր ի չարչարանս խաչի եւ մահու, զի զմեզ փրկեսցէ ի մահուանէ: Եւ դարձեալ այլուր, թէ` ետ զանձն իւր փրկանս փոխանակ բազմաց: Արդ ա'յս է սէրն նորա ի մեզ. իսկ մերն առ նա` սիրել զնա ի բոլոր սրտէ եւ ի բովանդակ մտաց եւ ի զօրութենէ, եւ առնել զհաճոյսն նորա առաջի նորա յամենայն ժամ. եւ չարչարակից լինել նմա եւ նմանող ամենայնիւ, յամենայնի, որպէս եւՊօղոս, թէ` նմանողք ինձ եղերո'ւք` որպէս եւ ես Քրիստոսի. եւ այն` կամօք եւ յօժարութեամբ: Այլեւ արդ մեք իսկ սպանանելով զանդամս երկրաւորս ըստ իւրում բանին. եւ եթէ ես աստուածոց... կեցից եւ ընդ Քրիստոսիի խաչ ելից: Եւ դարձեալ. թէ ո'չ եմ ես կենդանի, այլ կենդանի է յիս Քրիստոս. եւ որ մեռանի մարմնով, ըստ Աստուծոյ կենդանանայ հոգւով. սպանէ'ք` ասէ` զանդամս ձեր զերկրաւորս, ի բաց ընկենլով զամենայն կիրս` որըստ աշխարհի գործի հակառակ ճշմարտութեանն, եւ ի խաչ ելանել յաշխարհի` որպէս եւ գրեալ է. նաեւ, եթէ մեռանել իսկ հասանէ, եւ զա'յն եւս կրել, որպէս եւառաջին սուրբքն կամօք եւ յօժարութեամբ մտանէին ի կապանս եւ ի բանտս, եւ մատնէին զանձինս իւրեանց ի չարչարանս եւ ի մահ. եւ եթէ փախչել ումեք հասանէր, վասն աստուծոյ հնարիւք գողանայր զինքն առ ժամանակ մի, եւ դարձեալ ի մահ մատնէր. եւ դարձեալ այլ ոմանք յաղագս աստուծոյ եւ աստուածայնւոյն ջատագով լեալ նախ քան զըմբեռնելն զնոսա թշնամեացն, զանձինս իւրեանց ի վազից ի վայր մղէին. թէպէտ եւ ո'չ էր իրացն իրաւունք առնել, այլ նոքա զմահ յափշտակութեան լաւ համարէին իւրեանց` առաւել քան զչարութիւն ամբարշտաց: Քանզի յառաջագոյն ուսեալ էին յօրինաց անտի եւ ի մարգարէից` սիրել զՏէր Աստուած` եւ մի' երկիր պագանել Աստուծոյ օտարի. Տեառն Աստուծոյ քում երկիր պագցես` ասէ, եւ զնա միայն պաշտեսցես: Եւդարձեալ, թէ` մի' եղիցին քեզ այլ աստուածք բայց յինէն. եւ դարձեալ, թէ` որ զոհէ օտարոտի աստուծոյ`կորիցէ:

Արդ մեք ունիմք այսպիսի' բազում յիշատակ ի գրոց սրբոց, սիրել զՏէր Աստուած եւ զընկերն իբրեւ զանձն, եւ պարտ է կատարել յամենայն ժամ. ունիս` ասէ` բազումպատուիրանաց յիշատակ, զբարեգործութեամբ մի' զանցառներ. արդ պարտ է զհետ ընթանալ, եւ բուռն հարկանելզբարի գործոց, եւ գնալ ի ճանապարհս Տեառն` անխեթեւ անխոտոր, եւ պահել զպատուիրանս նորա, եւ առնելզիրաւունս, եւ գործել զարդարութիւն յամենայն ժամմինչեւ ի կէտ սահմանեալ կոչմանն Քրիստոսի. վասնզիաշակերտք եմք օրինացն Աստուծոյ եւ մարգարէից, նաեւառաքելոց իսկ, եւ ամենայն սուրբ հարցն եւվարդապետացն` որք խօսեցան մեզ զԲանն կենաց, մանաւանդ թէ քաղաքակիցք սրբոց եւ ընտանիքԱստուծոյ, շնորհօք (եւ) որդեգրութեամբ ետուն եւտաճար բնակութեան Բանին Աստուծոյ, շինեալ ի վերայ հիման հաւատոյ առաքելոց եւ մարգարէից: Արդգնասցո'ւք այսուհետեւ հաւատով` յուսով եւ սիրով, եւսիրեսցո'ւք զմիմեանս. որպէս եւ Աստուած զմեզ սիրեաց, եւ մեք սիրեսցուք զնա, եւ զպատուիրանս նորա պահեսցո'ւք. վասն զի ինքն իսկ ասաց, եթէ սիրէք զիս, եւ զպատուիրանս իմ պահեսջիք: Արդ աստուած սէր է, եւսէր` զթիւ, եւ զանուն, եւ զխորհուրդ Երրորդութեանն բերէ համար եւ օրինակ: Հայր է` Որդի` Հոգի, եւ այսու Երրորդութիւն սուրբ խոստովանեալ լինի ի մէնջ, եւ երկրպագեալ անձնաւորութեամբ, եւ անուամբ բաժանեալ, իսկ բնութեամբ եւ Աստուածութեամբ միաւորեալ եւ երկրպագեալ. եւ սոքա մնան մեզ, եւ են մեր բաժին եւ ժառանգութիւն. Տէր է բաժին ժառանգութեան իմոյ` ասէ մարգարէն: Արդ մնան մեզ հաւատք, յոյս, սէր. հաւատն` ի Հայր, յոյսն` յՈրդի, սէրն` ի սուրբ Հոգի: Քանզի այսոքիկ մնան մեզ, եւ սոքօք գործին ամենայն արդարութիւնք: Հաւատաց` ասէ` Աբրահամ յաստուած, եւ համարեցաւ նմա յարդարութիւն. եւ բազումք յուսով ապրեցան. եւ սէր` որ է զարդ կատարման, եւ սէր` ընկերի իւրում չար ոչ առնէ. եւ լրումն օրինաց` սէր է: Արդ զայս փոքր ի շատէ գրեցաք առ քեզ յաղագս սիրոյ`վստահացեալ ի քոյին հեզութիւնդ` ո' հայր հոգեւոր. քանզի գիտեմք զքեզ ճշմարիտ աշակերտ գոլ Քրիստոսի հեզոյն եւ մարդասիրին, եւ ուսեալ ի նմանէ հեզութիւն եւ արդարութիւն եւ խոնարհութիւն. զոր սկսաւ ինքն առնել եւ ուսուցանել. ուսարո'ւք յինէն, զի հեզ եմ եւ խոնարհ սրտիւ. եւ ես յո՞ բնակեցայց, եթէ ո'չ ի հեզսեւ ի խոնարհս. արդարեւ բնակարան են այսպիսիքն սրբոյ Երրորդութեան. ես եւ Հայր իմ ի նմա եկեսցո'ւք` ասէ, եւ օթեւանս առ նա արասցուք. զի ուր Հայր եւ Որդի բնակին, եւ Հոգին սուրբ անմեկնելի իսկ լինի. քանզի որ խոնարհեցուցանէ զանձն իւր, բարձրասցի նոքօք. զոր սիրէ զԱստուած, Աստուած ի նա բնակէ, եւ նա յԱստուած: Եւ պարտ եւ արժան է սուրբ սրտիւ եւ հաստատուն հաւատով սիրել եւ պաշտել զսուրբ եւ զանբաժանելի եւ զերկրպագելի Երրորդութիւնն: Այլ վասն եղբայրսիրութեան չէր ինչ պիտոյ գրել առ քեզ` ըստ առաքելոյ բանին. զի դու ինքն Աստուածուսոյդ ես, կարող ես եւ զայդոսիկ զգրեալսդ ուսուցանել հասարակաց: Վասնզի ուսեալ յաստուծոյ` եւ ուսուցեալ զբազումս բազում անգամ, եւ ի մանկութենէ առեալ զլուծ խոնարհութեան, եւ նմա սնեալ եւ ուսեալ.... զամենայն գործս առաքինութեան, եւ Աստուածային բարեպաշտութեամբ դայեակեալ եւ դաստիարակեալ զմանկունս հաւատոյ նոր սիովնի:

Արդ զայսոսիկ գրեալս ի քեզ տեսանեմք կատարեալ, եւԱստուածային շնորհիւ պայծառացեալ, եւ ձրիւք սուրբ Հոգւոյն առլցեալ գիտութեամբ, եւ հոգեւորական երգով գեղգեղմամբ գեր ի վերոյ քան զամենեսեան, եւ ամենայն պատուիրանաց Աստուծոյ հասեալ եւ հաստատեալ քան զբազումս` ո'վ Աստուածազարդ եւ Վսեմական Տէր իմ Տէր` եւ տիեզերական Վարդապետ, իբր ծառ իմն բազմապտուղ` եւ բարձր ի մէջ վայելուչ եւ աստուածատունկ դրախտիդ Նարեկայ կոչեցեալ ուխտի` սաղարթ առեալ եւ վարսաւորեալ վարուք առաքինութեամբ, եւ ապա ծաղկեալի տան Տեառն եւ ի գաւիթս Աստուծոյ, եւ բերեալ պտուղ արդարութեան` եւ ընդ միոյ հարիւր, եւ ընդ միոյվաթսուն, եւ ընդ միոյ երեսուն, եւ բազում ճգնութեամբ եւ առաքինութեամբ գեր ի վերոյ ելեալ ի մէջ բազմաց, եւ կանխաւ առաջնորդեալ զքեզ ինքն յանդաստանս հոգեւորս ընդ արթնեալ եւ ընդ զգուշացեալ մշակս սպասես գալստեան Տեառն, բեղմնաւորեալ զմնասս շնորհաց քոց` արկանել ի սեղանաւորս տաղանդ անշահութեամբ ի ներքին մարդն բնաւորեալ, զի ի գալստեան Տեառն արցես զանարատ եւ զանապակ արբոյց զեղումն պարգեւաց բարեաց ի Հօրէն լուսոյ, եւ լսել զաւետաւոր զայն ձայն` եթէ եկա'յք առիս ամենայն աշխատեալք եւ բեռնաւորք, եւ ես հանգուցից զձեզ. եւ դարձեալ, եթէ եկա'յք օրհնեալք Հօր իմոյ` ժառանգեցէ'ք զխոստացեալ ձեզ զարքայութիւն. եւ այսոքիկ յաջակողմեան ձայն. իսկապա ի բաց ասի որոշումն` որ յահեկացն, եւ որ զկնի այնորիկ: Եւ այսոքիկ ձայնք անդ` ուր կայ Աստուած ի մէջ Աստուածոց եղելոց եւ թագաւորաց, որոշելով եւ բաժանելով զվատթարն ի լաւագունէ` եւ զարժանաւորութիւնն զանդերանութեան, եւ ընդ աջմէ ընդ արդարսն դասելով ընդ սուրբս ամենայն. վասնզի արժան է ո'չ այլազգ ինչ ասել, եթէ ոչ բարի չափով Աստուծոյ զքեզ վարկանել արժանի, որ զամենայն չափով եւ կշռով ուղղէ եւ հատուցանէ զհատուցումն ըստ իւրաքանչիւր գործոց, որոշելով զվատթարն ի լաւագունէն, որպէս նախասացեալ եղեւ. վասնզի անսպառ խաղացումն սուրբ եւ երկրպագելի Հոգւոյն շնորհաց ի քեզ տեսանել` ո'վ Աստուածարեալ Տէր եւ բազմերջանիկ Հայր` երկրորդ Կեփաս եւ առաջին Առաքեալ. որ եւ նորին շաւղօք շրջեալ հանգիտանման գոլ նմա` մանաւանդ եթէ հանգիտապատիւ տարացոյց զնորայն մեզ ցուցանելով, նաեւ հանգիտահաւասար իսկ նման երեւեալ մեզ: Վասնզի մարմնական հանգստենէ փափկութեան ի հոգեւորն ժամանեալ խրախճանութիւն. փափագեալ քո եւ փափագելի լեալ հանգստեան արդարոց. քանզի հաւանիմ ոչ նմա միայն նման գոլ, այլեւ այլոց արանց աստուածասիրաց եւ բարեպաշտից, որք են մարդասէրք եւ աստուածասէրք, այնք` որք ըստ բարեպաշտութեանն իւրեանց վարձ զայն առին զաստուածագործութիւն Աւետարանին` զկատարելն արեամբ` տալով առհաւատչեայ զանձինս իւրեանց ըստ հոգւոյն. եւ յայն սակս աստուածասիրութիւն լինէր նոցա: Քանզի մեծ շահաստուածպաշտութիւնն է` գրեալ է, եւ ա'յն բաւականութեամբ հանդերձ: Իսկ դու կենդանախարուկեալ քոյին սուրբ եւ պարկեշտ վարուք, եւ յարաճգնեալ խստակիր վշտամբերութեամբ, եւ կենդանի վկայեալ ի մարմնի զանմարմնոցն բերելով նմանութիւն, մարգարէաքարոզ եւ առաքելաշնորհ բանիւ ուռկանաւորեալ զբազում վշտաց եւ ի նեղութենէ նեղեւ նուրբ կենաց ծովածուփ կենցաղոյս արտաքսբերելով, եւ ի նոյն շաւիղ շրջուցեալ. յորում քում առաքելական ոտք շրջեալ ի խաղաղութիւն ըստ մարգացէին, եւ աւետարանեալ ի խաղաղութիւն զԲաննկենաց, որ եւ ասել կարասցես համարձակապէս զմարգարէին բան, թէ` ահաւասիկ ես եւ մանկունք իմ`զոր ետ ինձ Աստուած:

Արդ ո'վ Հայր պատուական, զոր նախկի սիրոյն եւ կարօտութեանն ողջոյն տամ ի Քրիստոս զարժանն սիրոյ, եւ զաստուածազարդ անձինդ առողջութիւն խնդրեմ ուսանել, աղաչեմ` որ եւ Հոգին սուրբ` որումաւանդեցաքն յասասկ վարդապետութեան, նա եղիցի գերահրաշ եւ արփիափայլ շնորհաց տարածիչ եւ նորոգիչ, եւ ի բարեկարգ բարեգործութեան` յորում էիրեւ եսդ եւ եղիցիս, յարամնալով եւ եւս քան զեւս առաւել, որպէսզի ըտ Տեառն բանին` տեսանեն զգործս ձեր բարիս, եւ փառաւորեսցեն զՀայր ձեր` որ յերկինս: Արդ զորս դարձեալ վերստին գրեմ խանդակաթ սիրով սուրբ եւ բազմերջանիկ Տեառն իմոյ Հօր եւ պատուեալ Վարդապետիդ, մանաւանդ եթէ երկայնին (երկնային) լուսոյ եւ սուրբ շնորհաց ծայրագոյն առ ընդունակիդ, համարձակիմ ծառայական բանիւ քո յետին եւ տրուպ աշակերտս` կամ թէ որդիս` թէ ախորժելի է քում պատուասիրութեանդ, եւ կամ թէ ինձ համարձակելի անուանեալս Ուխտանէս. զոր եւ ողջոյն առաք հրաման աշակերտաբար տալ` որպէս օրէն է հրաշափառագունի վարդապետի. անկանիմ ծունրադիր եւ փափագելի կարօտութեամբ, եւ ի խոնարհ երկիրպագանեմ սուրբ եւ պարկեշտ անձինդ, եւ ի հեծութիւնս անմռունչս երգելիէ, եւ ի ձեռն գրոյդ հարցանեմ զողջունէ հրեշտակահանգետ անձիդ. եւ աղաչեմ զկենաց տուողն, զիմշտնջենաւոր ձգեսցես զժամանակս կենաց քոց, որքան հաճելի է ստեղծչին` եւ մեզ խնդրելի, եւ եկեղեցւոյ Աստուծոյ առ ի լրումն պսակաւոր նորոգման մախթելի է, զոր ասեմս, եթէ եղիցի եղիցի: Ո'հ ասմ կապ

Արդ քանզի ի ժամանակին յայնմիկ, յորժամ եկիր առաստուածապատիւ եւ սուրբ Հայրապետն մեր Խաչիկ`բերելով նմա ընծայ եւ պատարագ հոգեւոր զգիրս Հաւատարմատ` որ ընդ դէմ երկաբնակացն, զոր քո ինքնին խօսեալ ի խորհուրդ հաւատոյ ի ձեռն հոգւոյն սրբոյ ի քեզ բնակելոյ, եւ բերան ի բերան խօսեցար ընդ իս յաղագս պատմութեանս. զոր եթէ խնդրես զտեղին ուսանել, ասացից նաեւ զբանից նշանն. տայցէ թէ ախորժես. եւ զյեղանակս ժամանակին յայտ արարից. զի յորժամ անցեալ գնացեալ ի միասին` եւ նստաք յեզր գետոյն` որ կոչի Ախուրեան, եւ ասէաք զՊատարագամատոյցն Տեառն զօրութեանց, զոր ասեն Աթանասի, եւ էր յաւուրս ամարայնոյ, յամսեանն Տրէ, որօր տասն եւ մին էր ամսոյն, յաւուր կիրակէի յիններրորդ ժամուն: Արդ ա'յս քեզ նշան առ ի յինէն եւկնիք սիրոյ եւ յուխտ յանձնառութեան կատարելզհայցուածըս քո յաղագս պատմութեանս: Իսկ ի քէն առիս, զի յիշեսցես զուխտս մեր եւ զնշան բանին, միանգամայն եւ զկնիք սիրոյ. զի ի սուրբ տեղիսդ` որմակագրեալ ունիս զպետական անուն, յիշատակաւ սիրոյ մշտնջենաւորեսցես` յիշելով յաղօթս քո, զի շնորհքսուրբ Հոգւոյն հասարակ քեզ եւ մեզ` բարեխօսութեամբ ամենայն սրբոց` պարգեւեսցի ձեռնատու լինելով մեզ իգործս, յորում կամք եւ պարծիմք յուսովն Աստուծոյ: Արդ գիտեմ` զի մեծ է յիշատակիս շահ` ըստ սովորութեան սիրոյ` որ օրինօքն Աստուծոյ նմանողք մարդասիրութեան նորա. եւ Քրիստոսի աշակերտ գոլուսեալ ի նմանէ. որ թափեաց զինքն յաղագս մեր, մինչեւ ի ծառայի կերպարանս, եւ զօտարացեալսն յինքն ժողովեալ: Արդ զայսոսիկ զաստուծոյ մարդասիրութիւնն եւ զաւանդեալն ի նմանէ զպատուիրանս առ ի շահ եւ յօգուտ հոգւոց մերոց` իսրտի մերում իբր կենդանագիր ի տախտակս տպաւորեմք հանապազ, խնամ տանել միմեանց, եւ պինդ ունել եւ պահել զմիաբանութիւն հոգւոյն` այլովքն հանդերձ:

Արդ քանզի լուեալ էր մեր յաղագս պատմութեան քո`սակաւ հատուածով առնել յսկզբան թագաւորացն Հայոցմինչեւ ի մեզ, եւ զքո բանիբուն Պուետիկոս դաստաշարժիդ վարժս իստագիս ասպարէզ առ քո խաղաղութիւն, եւ զընթացս լեզուիդ` որ քնար է հոգւոյն, եւ որպէս կամի շարժէ զդա. եւ զուրախարար գիր պատմութեան Հայոց փոքր հատուածօք` որպէս վերագոյն ասացաք, զոր արարեալ առ ի մխիթարութիւն ընթերցօղաց` եւ ի լուսաւորութիւն լսօղաց` եւ իպայծառութիւն սրբոյ եկեղեցւոյ յիշատակեալ զայս եւս պատմութիւն, հայցէք փոքր ի շատէ գրով իմով` որ բերաւ առ քեզ սակաւ ինչ յայտարարութեամբ ի ձեռն Փիլիպպոսի քահանայի` որպէս իսկ զբան ճառիս ասացաք. վասնզի եւ այսմ եւս ակն ոչ ունէի` եթէ ինձ հաւատալոց է ի քէն վիճակ պատմութեան: Արդ օ'ն առեալ զքո աղօթսդ տացես ինձ ի սատարութիւն, զիթերեւս կարացից ուղղել զմակոյկ բանին` եւ դիմել ի խաղաղ նաւահանգիստ` զանձն ի ներքս արկեալ ի ծերպս փոքր պատմութեանս. որպէսզի կատարեսցի փոյթ քոյոյ յօժարութեանդ` եւ իմոյ հաւանութեան հրամանաց քոց: Քանզի ընդ քո հարցողութեամբ քաղաքավարին` ո'չ միայն կատարելով զհրամայեալս ի քէն, այլեւ ջերմ փափաքանօք թէեւ այլ իմն խնդրէիր` բուռն հարկանել զնմանէ եւ զբնաւն կատարել` հնազանդէի հրամանի քում. քանզի հաւանիմ քում պատուականութեանդ, զի զխոշորութիւն բանից իմոց ի լաւագոյնսն համարեալ հաշուես քոյով ճշմարտիմաց եւ իմաստուն մտօք. վասնզի յոյս ունիմ ի յօժարութիւն մտաց քոց` թէ համարիս: Քանզի այսպէս ասէ ոմն սրբոց հարցն, եթէ յայնժամ աշակերտքն քաջայոյս, յորժամ վարդապետն յօժարկոտ. յայնժամ վարդապետն շահս պտղաբերէ, յորժամ աշակերտն զփոյթութիւն ցուցանէ. յա'յնժամ աշակերտն վարդապետին արուեստին ակն ունի, յորժամ զդեգերանսն որպէս զբարեկամ ողջունեսցի: Քանզի այլազգ վարդապետին անհնար է ծագել, եթէ ոչ զաշակերտին լապտերս գտցէ վառեալ ուսումնասիրութեան ձիթով: Եւ դարձեալ, եթէ այլազգ անհնար է աճել աշակերտին, եթէ ո'չ վարդապետն զառուն իմաստասիրութեան հեղուցու առաջի: Քանզի պէտս ունին ընթացից եւ փութոյ երկոքին կողմանքն, եւառ ի շինուած վեհագունութեան երկաքանչիւրոց, զոր ինչ ըստ կարողութեան ի միասին բերել ի ներքս, մի ոմն զլեզուն սրեալ, իսկ միւսում զլսելիսն պատրաստ ունել: Եւ այս յինէն իսկ ասի` եւ զքէն վկայի, զոր ետ մեզ տարացոյց` որպէս ասացաքն` մի ոմն ի սրբոց հարցն: Եւ արդ այնքա'ն ի միմեանց բաժանեալք` որքա'ն զանծուկն ճանաչել եւ մաքրել զբանս իմ` եւ յարմարել ըստ պատշա'ճ ի պիտոյից զանչափն ի չափաւորութիւն բերելով, եւ զչափաւորն աճեցուցանել, զաւելորդն հանել, եւ զպակասութիւնն լնուլ ըստ իմում կարի, եւ զամենայն կարգել մի ըստ միոջէ ըստ իւրաքանչիւր խորհրդոյ. նախ` զթիւ թագաւորացն եւ զհայրապետացն մերոց, եւ զբաժանումն Վրաց ի Հայոց միաբանութենէ. եւ յետ այնորիկ զմկրտութիւն ազգին` որ Ծադն կոչի. նա եւ զգաւառս, եւ զգեղս գլխաւորս, եւ զքաղաքս, եւ զբերդս իւրաքանչիւր գաւառօք` որ են յաշխարհին յայնմիկ` որպէս եւ կամք քո հրամայեցին, եւ զվանօրայս հանդերձ վանականօք`անուամբ իւրաքանչիւրոց, եւ զանապատս միայնաւորաց, եւ որք բազմակեցք եւ որք միայնակեացք բնակեալ յապատս եւ յանապատս, եւ զօրինակ ցուցանել զօրութեանն աստուծոյ. որ ի ծածուկս եւ ի յայտնի գործէր ի մկրտեալսն` երեւմամբ նշանաց եւ արուեստից` տեսլեամբ եւ յայտնութեամբ, միանգամայն եւ զգործս հոգեւորս. եւ զբան ե'ւ զջան ե'ւ զվաստակ ե'ւ զհանդէս երանելի եպիսկոպոսացն Գրիգորի` եւ իւրոյ պաշտօնէիցն, զգործակցութիւն եւ զհրաման թագաւորին Սմբատայ, եւ զնախանձ նախարարացն ի հոգեւոր գործն, եւ զհանդէս իշխանացն ըստ իւրաքանչիւր իշխանութեան, եւ զայլ եւս պատուաւորացն ըստ իւրաքանչիւր պատուոյ, որք գործակիցք լինէին մեզ ի բանս եւ ի գործ հոգեւոր: Նաեւ զահ եւ զերկիւղ եւ սպառնալիս գազանամիտ եւ թեթեւահաւատ (եւ) ճուաղաբարոյ մարդկան այնոցիկ ի վերայ մեր: Վասն զի այսոցիկ հրամայեալս ի քէն զստուգութիւն բերէ պատմութիւնս, թէպէտ եւ մեզ աշխատութիւն հասուցանէ յերկերութիւն բանիցս: Այլ քանզի եւ ոչ այսու եւ եթէ բաւականանային չարութեամբ, այլ եւ ի մարտ մտանէինեւ ի կռիւ, եւ որսային ազգի ագզի հնարիւք մեքենայից հրացանութեամբ, եւ այլ եւս բազում եւ պէս պէս չարութեամբ` արդ եւ դավաճանութեամբ. արդ զայսոսիկ խնդրեցեր ուսանել: Դարձեալ եւ սկիզբն եւզբնակութիւն եւ զպատճառս ասացից` եթէ ուստի՞, կամի՞նչ, եւ կամ զիա՞րդ, եւ կամ է՞ր վասն, եւ կամ ո՞րպէս, եւ կամ որո՞վ օրինակաւ: Վասնզի յիշեմ, զի խոստացայ կարգաւ ճառել` եւ գրով յանդիման կացուցանել ի պատմութեան աստ ո'վ հոգեւոր Հեղինակ եւ հռչակաւոր Հռետոր: Վասնզի զայսոսիկ խնդրէր կամք իմ ի քէն հանդերձ մախթանօք եւ բազում աղաչանօք կատարել ըստ յառաջագոյն գրելեացն իմոց, զսոյն խորհուրդ խնդրոյն` որ ի քէն առ մեզ եղեւ` որպէս յառաջագոյն ասաց (աք) յսկզբան ճառիս. արդ եւ կամք քո կատարեսցին ի փառս Աստուծոյ: Եւ այս առ ի մէնջ քեզ դարձուած բանից եւ թղթոց պատասխանի. որ ունի յինքեան արտասանեալ զխորհուրդ պատմութեանս: Ողջ լե'ր ի Տէր: