Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԺԹ
Յաղագս Մովսիսի Եպիսկոպոսին Ցուրտաւայ` թէ ուստի կամ ո՞րպէս եկեալ ի պատիւ Առաջնորդութեան. եւ գովութիւն նմա, եւ կշտամբանք եւ ամբաստանութիւն Կիւրոնի եւ իշխանաց աշխարհին եւ այլոց:

Այլ յառաջ քան զձեռնարկելն մեր ի բանս` որ յաղագսՄովսիսի` մոռացումն եղեւ մեզ յառաջագոյն յիշատակելվասն նորա` զգաւառ, եւ զգեղ, եւ զգալ նորա ի պատիւԵպիսկոպոսութեան: Բայց անցցո'ւք այսուհետեւ սակաւբանիւք յիշատակել ըստ կարի մերում: Սա էր ի գաւառէՏաշրաց ի գեղջէն Մեհենկերտոյ: Եւ երթեալ ի տիստղայութեան իւրոյ ի գեղաքաղաքն Ցուրտաւ, զորմէյառաջագոյն ճառեցաք, եւ ի նմա սնեալ եւ ուսեալ`որպէս ինքն պատմեաց ի թղթի անդ իւրում: Եւ ուսեալզուսումն զերկուց ազգաց զՀայոց եւ զՎրաց, եւ հասեալյարբունս` հանդիպի նմա աստիճան վարդապետութեան, եւ յետ այնորիկ աթոռ Եպիսկոպոսութեան տան Բդեշխի: Որ եւ զսոյն վկայէ ինքն ի թղթին` որ առ Վրթանէս. եւկացեալ միջնորդ հաւատոյ հաստատութեան ի մէջ երկուցազգաց` Հայոց ասեմ եւ Վրաց` մինչեւ ի ժամանակսԿիւրոնի կորստեանն. վասնզի ի նմանէ էր ընկալեալձեռնադրութիւն` մինչդեռ յուղղափառութեանն էր: Բայցզայն ամենայն կրէր ի Կիւրոնէ` զվիշտ եւ զնեղութիւն`եւ զհալածանս` ինքն եւ իւրքն ամենայն, նաեւվիճակեալքն առհասարակ Հայալեզու իշխանութեանն. որ եւ թողուլ զաշխարհն եւ գնալ գրեն առ Վրթանէս իպատասխանումն անդ նորա թղթին: Այլ արդճշմարտիմաց լեալ Եպիսկոպոսն Մովսէս եւազնուապաշտօն առ ի խրատել եւ ուսուցանել զեկեղեցինՑուրտաւայ, նախ քան Եպիսկոպոսութիւնն վարդապետկեցեալ եւ ուսուցեալ` որպէս ասաց մեզ ի թղթի անդիւրում, եւ յետ այնորիկ ապա Եպիսկոպոսութիւն նմահանդիպի ի վերին Տեսչութենէն. կրկին եւս կեցեալՎարդապետ եւ Տեսուչ եւ Առաջնորդ առ ի հաստատել եւյուսուցանել զտակաւին եւ տղայաբարոյսն մտօք, եւիբրեւ զհովիւ քաջ զանձն իւր դնելով ի վերայ ոչխարացիւրոց գայլահալած լեալ, եւ ճանաչող զիւրսն եւծանուցեալ յիւրոցն, եւ որ ոչն լինէին յայնմ գաւթի, ածէր եւ մուծանէր անդէն, ուսեալ ի քաջ հովուէն` որասէր, ես եմ հովիւ քաջ, եւ դնեմ զանձն իմ ի վերայոչխարաց իմոց. եւ սա զնոյն առնէր. եւ որ ոչ մտանէինընդ դուռն գաւթի նորա, այլ արտաքոյ շրջէին քանզգաւիթ աւազակաբար եւ դաւաճանութեամբ, ի նոցանէզգուշանայր եւ զգուշացուցանէր զլսեցեալսն իւրոյձայնին` եւ զհետ երթեալսն կոչողին հովուաբար եւազատաբար յաղագս սուղալոյն: Եւ պատուիրէր մի' օտարձայնի լսել, որ գողանայ եւ օձտէ ի ճշմարիտ եւյառաջին Հովուէն եւ կեցուցանողէն զկորուսեալս. որասացն, եկն որդի մարդոյ խնդրել եւ կեցուցանելզկորուսեալս. եւ դարձեալ, Հա'յր` զոր ետուր ցիս, ոչկորուսից ի նոցանէն եւ ոչ մի. եւ դարձեալ, եթէ որ գայառ իս` ոչ քաղցիցի. եւ որ հաւատայ յիս` ոչ երբէքծարաւեսցի, զի ես եմ կեանք, եւ ճշմարտութիւն եւլոյս: Իսկ սա աշակերտ գոլով քաջ Հովուին Քրիստոսի, զսոյն ասէր եւ ուսուցանէր իւրոյ վիճակելոցն, եւզայնոսիկ յանդիմանէր` որք խորհէին յառողջ հաւատոցնի բաց տանել որ ի Հայր եւ յՈրդի եւ ի սուրբ Հոգին. նաեւ զայնոսիկ` որ ի մարմնացեալ Բանին Աստուծոյմիաւորութեան բաժանումն բերէին: Վասնորոյամենիմաց լեալ սատանայի եւ Կիւրոնի` ատեցին զնա, եւի բաց ընկեցին յեկեղեցւոյ իւրեանց, թշնամի ոմնվարկանելով զնա, զի զստոյգն խօսեցաւ. նա եւ մահուսպառնային նմա իշխանք աշխարհին` եւ նախարարարք` եւխաժամուժ ամբոխն այն, որք ոչ գիտէին զօրէնս եւզպատուիրանս Տեառն, եւ նզովեալք էին. վասնզիզՀրէիցն ունէին զկատաղութիւնս յինքեանս: Եւ այսպէսբազում նեղութեամբ եւ չարչարանօք հալածէին զնա, եւորպէս ասացաք` մահու սպառնային, եւ ասէին, եկա'յքսպանցո'ւք զնա, զի դժպհի եղեւ մեզ: Եւ չեն ինչզարմանք, զի որդիք են սատանայի եւ համաձայնքայնոցիկ` որ սպանին զմարգարէսն եւ զՏէր մարգարէիցն: Արդ այս ամենայնի պատճառ եւ եւս քան զսոյն չար իԿիւրոն գտաւ. զի առաջնորդ եղեւ չարի եւ բաշխիչ գտաւգայթակղութեան աշխարհին Վրաց` հանդերձ ԽուժիկՆեստորիւն, զի որոգայթ եղեւ նա նոցա: Ասէ երանելինՈվսէէ, եւ իբրեւ զվարմ ձգեալ ի գլուխ գահաւանդի, զորորսորդք յորս հաստատեցին: Քանզի նա զլի եւ զանթերիհաւատ ուղղափառութեան մերոյ, զոր ուղիղդաւանութեամբ աւանդեցին մեզ սուրբ Հարքն մեր, նայայլացեղս վարդապետեաց նոցա, եւ այլազգ իմն ուսոյցտար խորհրդով, զհայհոյութիւն` որ յՈրդին Աստուծոյ`ի մարմնացեալ Բանն Աստուած անբաժանելիմիաւորութեամբ` նա բաժանելով ի ներքս բերէրզհայհոյութիւն, մինչզի ամենեքեան առհասարակներկեցան ի գոյն նորա երկաբնակութեանն, Եպիսկոպոսք, եւ Քահանայք, Իշխանք, զօրավարք եւզօրականք, միանգամայն իսկ եւ ամենայն չափ հասակիիմի եւ ի նոյն խորհուրդ վառեցան, զորօրինակ հուրյանտառի վառեալ բորբոքի, եւ զամենայն անտառնառհասարակ վառեալ բորբոքմամբ տոչորէ. նոյնպէս եւանկարգ նորա բանքն եղեւ նոցա հուր մխախառն այրելովզնոսա իբրեւ զխռիւ ինչ: Արդ զայս ամենայն տեսեալերանելի Եպիսկոպոսն Մովսէս, վառեցաւ հրով Հոգւոյնսրբոյ, եւ յանդիմանէր զԿիւրոն միանգամ եւ երկիցս, եւ երիցս առանձին եւ առաջի վկայից: Եւ եկեղեցւոյն`ըստ Աւետարանական բանին, այլեւ բազում անգամխրատական բանիւք ողոքէր, բանալով նմա զգիրս, եւառաջի արկանելով զխրատ հոգեւոր: Իսկ նա ոչ ընկալեալզխրատ նորա երբէք, վասն զի անձն անխրատ առանցբժշկութեան է. խրատեցաւ Բաբելոն եւ ո'չ բժշկեցաւ`գրեալ է: Արդ իբրեւ ոչ կարաց ժուժել եւ ծածկելզչարութիւն նորա, ապա այնուհետեւ յայտնեաց. զի ոչիմացան եւ ոչ ի միտ առին ըստ մարգարէին բանին. քանզիընդ խաւար էր ճանապարհ նոցա. եւ յայնմհետէ եւ առյապա թշնամի եղեւ ամենեցուն. բայց Կիւրոն կարի իսկառաւել. զի նա եղեւ սկիզբն չարի. եւ ոչ գիտէրեղկելին` թէ լաւ է թշնամի իմաստուն քան սիրելիանմիտ: Եւ դարձեալ, եթէ արդարն հարկանէ զքեզ, ե'րթզհետ նորա. զի նա է որ սիրէ զքեզ: Արդ այսքանեաց եւայսպիսեաց հալածանաց եւ տառապանաց տուեալ եւտարեալ լինէր երանելիս այս Եպիսկոպոս ի Կիւրոնէ եւի նորայոցն, մինչզի թողեալ զաշխարհն եւ զվիճակիւր` եւ ի բաց հեռանալ ի տար աշխարհ: Իսկ ապա յորժամգրեաց ինքն առ վիճակ իւրոյ եկեղեցւոյն, խնդրէ եւգրել Վրթանէսի. զոր եւ գրեալ նա մեծաւզգուշութեամբ` որպէս ընթեռնուք ի մատենի անդրնամակի: Զոր ապա գրէ դարձեալ երկրորդ թուղթ, եւյիշատակէ այսպէս. գոհութիւն եւ շնորհակալիս նմամատուցանէ յաղագս շրջագայական գրոյն, զոր գրեաց առՀայալեզուսն` որ ի Ցուրտաւ. տեսի` ասէ, զգիրողջունաբեր սրբութեան քո, եւ որ այլ զկնի այնոցիկ: Դարձեալ հայցէ զկնի այսոցիկ. եւ դարձեալ հայցէ գրելառ Կիւրոն. այս անգամ, ասէր, հրամայեցէ'ք գրել թուղթմի առ Կիւրոն Կաթուղիկոս անուն, եւ առ իշխանսաշխարհին, եւ առ Պետրոս Եպիսկոպոս, յանդիմանելովզժողովն Քաղկեդովնի: Զոր ապա յանձն առնու, գրէմեծաւ հոգաբարձութեամբ սատար նմա լինելով իսպառ: Ահա ցուցաք քեզ զտեղի ծննդեան եւ զսննդեանԵպիսկոպոսին Մովսիսի` ստուգիւ քննեալ եւ զայլ եւսաղէտ եւ զնեղութիւն նորա: