Պատմագրութիւն

Յորժամ եղեւ Եղիազարն Կաթուղիկոս, էր յայնմ ժամանակին վարդապետ մի Կաֆայեցի Մարտիրոս անուն, որ էր Պատրիարգ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ բարեկամ էր սա Էջմիածնայ, զի ՚ի Յակոբայ էր ձեռնադրեալ Եպիսկոպոս: Սա գնացեալ առ վաճառականս` որք էին ՚ի կողմանցն Պարսից, եւ էին անդ արք Բ, անուն միոյն` Միրզայ, եւ միւսոյն` Խոսրով` ՚ի Ճահուկ գեղջէ Նախչուանայ, արք երեւելիք եւ մեծանուն. եւ սոքա ընդդիմանային Եղիազարին. եւ նա ունէր Աբրօ անուն ոմն բարեկամ. եւ ինքն Եղիազար էր յոյժ ճարտարախօս եւ ճոռոմաբան, ատենազրոյց եւ բաղդաւոր, պնդերես եւ աներկիւղ. որ եւ ճարտարութեամբն իւրով ամենեցուն սիրտն առ ինքն ձգեաց` զքրիստոնեայս պատիր բանիւ` եւ զտաճիկսն կաշառօք. քանզի փարթամ եւ ընչիւք. եւ այսպէս գողացաւ զմիտս ամենեցուն, եւ դարձոյց զսիրտս նոցա առ ինքն: Իսկ բարեկամք Էջմիածնին ո'չ կամեցան առնել ինչ առանց Կաթուղիկոսի. վասնորոյ միաբանեցան ամենայն բարեկամք Էջմիածնի, եւ առաքեցին զնոյն Մարտիրոս վարդապետն հրաւիրակ առ Կաթուղիկոսն: Եւ եկեալ նա ՚ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին յաւուրս պահոց Յայտնութեան, եւ ժողովեցան ամենայն Առաջնորդք վանորէից, Եպիսկոպոսք եւ վարդապետք, եւ հարք, եւ անապատականք, եւ աշխարհական արք երեւելիք, եւ մեծաւ փառօք ուղարկեցին զԿաթուղիկոսն ՚ի Կոստանդնուպօլիս: Եւ ժողովեցան առ նա ամենայն բարեկամք նորա` որք ՚ի կողմանցն Պարսից` որք ՚ի կողմանցն Օսմանցւոց, եւ առաքեցին զԿաթուղիկոսն յԱնդրիանուպօլիս` որ է Անտրանա (Էտիրնէ կամ Էտրէնէ), զի տիրէր թագաւորն Սուլթան-Մահմատ: Գնացին ընդ նմա Խոսրովն եւ Միրզայն: Եւ կայր այր մի մեծ առ թագաւորն, որ բազմէր ընդ թագաւորին ՚ի սեղան, որոյ անունն էր Ղայմաղ խան. սա էր բարեկամ Խոսրովին. եւ միշտ գնայր առ նա Խոսրովն, եւ բերէր նմա կումաշ հանդերձս, վաճառէր նմա` եւ առնոյր զգինն լիով. եւ այսպէս հաւատարիմ լինելով` սիրէր զնա Ղայմաղ խանն` եւ ունկն դնէր նմա, եւ լսէր զբանս նորա: Այս Խոսրովս ծանոյց նմա վասն Կաթուղիկոսին. եւ առեալ տարաւ առ նա, եւ ծանօթացոյց նմա: Եւ գանկատեաց նմա զամենայն ինչ, եւ ծանոյց որ ինչ ՚ի բնէ լեալ էր: Այլեւ եցոյց զթուղթն Մահմատ թագաւորին` որ տուեալ էր Փիլիպպոս Կաթուղիկոսին: Եւ իմացեալ ծանեաւ զամենայն Ղայմաղ խանն, եւ ասաց ցնօտարն իւր, զոր ինչ ասիցէ քեզ Բաբդ, դու գրեա' արզուհալ, յայս ինչ աւուր երթայ թագաւորն ՚ի մեծ ջամին աղօթք ՚ի կէս աւուրն, եւ դու սո'ւ զամենայն միաբանս քո իւրեանց հանդերձիւն եւ խաթիշարիֆն, եւ գնացեալ ՚ի գլուխ պողոտային` յորժամ գայ թագաւորն եւ տեսանէ զձեզ, եւ թէ վասն ձեր հարցանէ մեզ, մեք տամք նմա պատասխանի: Եւ թէ ոչ հարցանէ, դուք առ սակաւ մերձ եկա'յք, եւ ասա'ցէք, սատաթլու փատիլահ, արզուհալումայ մուրուաթ էյլա: Եւ յայնժամ զոր ինչ Աստուած կամեսցի` զայն լիցի: Զայս ասաց Ղայմաղ խանն, եւ հրամայեաց գնալ ՚ի տեղի իւր, եւ պատրաստ լինել` զոր ինչ պատուիրեցի առնել մեծաւ զգուշութեամբ: Եւ ՚ի պայմանեալ աւուր ուրբաթու կէս աւուրն գնացին ՚ի գլուխ բուն պողոտային` որ էր ուղիղ իսկզբէն մինչեւ աւարտն, եւ կանգնեցան միաբանութեամբ: Եւ ահա ելեալ թագաւորն բազմութեամբ երթայր, եւ եմուտ ՚ի պողոտայն, եւ հայեցեալ տեսանէ զսեաւ ժողովն` եւ ասէ ցՂայմաղ խանն, Լալա'յ` զի՞նչ են սեաւքն այնոքիկ: Ասէ Ղայմաղ խանն, լուեալ է իմ` թէ Պատրի ոմն եկեալ է յԱճամստանայ, եւ կամի համբուրել զոտս քո: Եւ առաքեաց Ղայմաղ խանն սուրհանդակ մի` զի ընդ առաջ գայցեն. եւ ունէր Կաթուղիկոսն յաջոյ ձեռին զխաթիշարիֆն Փիլիպպոս Կաթուղիկոսին, եւ ՚ի ձախոյ ձեռն զարզն, եւ համբարձեա զձեռսն` եւ լայր կսկծանօք եւ դառն հեծանօք: Եւ հրամայեաց արքայն առնուլ զթուղթսն. եւ խոնարհեցոյց Հայրապետն զգլուխն` եւ ասէ, ուխտեալ է իմ համբուրել զոտս թագաւորին, եւ իմով ձեռամբ տալ ՚ի նա զթուղթսն: Եւ կոչեցին զԿաթուղիկոսն առ արքայն. եւ ետես զնա` զի լայր, ասէ, մի' լար ըհտիար. եւ էառ զթուղթն: Եւ Կաթուղիկոսն կալեալ զոտս` եւ քսէր զերեսն: Իսկ թագաւորն խոնարհեալ եւ կալաւ զմօրուաց նորա` բարձրացոյց` եւ ասէ, մի' լար բաբա'յ, զի զխնդիր քո կատարեցից: Եւ բացեալ զխաթիշարիֆն` ասէ, իմ է տուեալ սա, եւ ո՞վ է որ ընդդիմանայ սմա. եւ բացեալ եւ արզն ընթերցեալ` ասէ, յորո՞ւմ աշխարհի է Ուչքիլիսայն: Ասէ Ղայմաղ խանն, ՚ի կողմն Պարսից է: Ասէ արքայն, ընդէ՞ր ոչ երթայ առ թագաւորն Պարսից ՚ի դատաստան: Ասէ Ղայմաղ խանն, թշնամի սորա ՚ի մերում կողմանց է: Ասէ արքայն, զի՞արդ կարիցէ առնել նա իշխանութիւն յաշխարհին Պարսից` եթէ ՚ի մերում կողմանց իցէ: Ասէ Ղայմաղ խանն, լո'ւր Սատաթլու: Զի Բ գլխաւոր տեղի աղօթից գոյ Հայոց, մինն ՚ի քում իշխանութեան է, որ կոչի Երուսաղէմ` ՚ի կողմն Արապստանայ. եւ յամենայն ամի գան ուխտ անդ ՚ի կողմանցն Պարսից բազումք եւ անթիւք, եւ տան մաքսս բազումս ՚ի ճանապարհին. եւ Երուսաղէմի անթիւ տան դրամս, եւ յաւելու ՚ի գանձ արքունի: Այլեւ յԳ ամին միանգամ առաքեն յԵրուսաղէմայ յերկիրն Պարսից` եւ ժողովեն զբազում ոսկի եւ արծաթ եւ զդիպակ հանդերձս, եւ բերեն յԵրուսաղէմ, եւ է նա օգուտ ազգի մերում: Իսկ ՚ի մերս կողմանէ ոչ գնան բազումք յԷջմիածին. եւ թէ գնան եւս, ոչ տան նոցա ա'յնքան` որ իւրեանց կերածն եւ ըմպածն վճարէ: Եւ նոքա եւս առաքեն յԳ ամին միանգամ Նուիրակ ՚ի մերս կողմ, բայց ոչ տան որպէս նոքա տան, այլ սակաւ, մեր Ժ տունն` նոցա մի տանն չափ ոչ տան, եւ զայն եւս Եղիազարն կամի չտալ: Եւ զայս ծանուցանեն Շահին. եւ նա պնդապահս տայ առնել աշխարհին իւրոյ չգնալ յԵրուսաղէմ, եւ զնուիրակն եւս արգելուն, եւ այն պակասութիւն մեծ լինի թագաւորութեան մերում, նա թէ եւ խռովութիւն եւս անկանի ՚ի մէջ Բուց թագաւորութեանց: Իբրեւ լուաւ զայս Խոնթկարն Մահմատ, սոսկացաւ յոյժ` եւ ասէ ցՂայմաղ խանն, հրամայեցաւ քեզ հոգալ զամենայն գործ դորա, եւ զգլուխ թշնամւոյ դորա ՚ի մօտոյ բերէ'ք առ իս: Զայս ասացեալ գնաց յաղօթանոցն: Եւ Ղայմաղ խանն արար զամենայն` զոր ինչ հրամայեաց արքայն. եբարձ ՚ի դիւանէն Ճ մարչիլ մուղատայն: Եհան խաթիշարիֆն` եւ ետ ցԿաթուղիկոսն. հրամայեաց` զի ամենայն հակառակք նորա հալածեսցին ՚ի դրանէ իւրոյ: Եւ ապա եկեալ Եղիազարն առ նա` եւ արարին հաշտութիւն ընդ միմեանս: Եւ գնաց Կաթուղիկոսն յԵրուսաղէմ. եւ դարձաւ եւ եկն ՚ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին փառաւորապէս, եւ վարէր զԿաթուղիկոսութիւնն, որպէս արժան էր առնէր զամենայն: