Պատմագրութիւն

Որպէս եւ գրեցաք` թէ Եղիազարն եղեւ Կաթուղիկոս, եւ Օնոփրիոսն գնաց առ նա, եւ միաբանեցաւ ընդ նմա ամենայն սրտիւ. եւ քարոզէր ճարտարութեամբ. եւ անուանեաց զԵղիազարն երկրորդ սուրբ Լուսաւորիչ. եւ վասն ճարտարախօսութեան եւ ճոռոմաբան արագ արագ զրուցելոյն` անուանեցին զՕնոփրիոսն` Կարկուտ. եւ էր ընդ Եղիազարին համախոհ: Եւ յորժամ գնաց մեծ Կաթուղիկոսն Յակոբ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, բազումք եկին առ նա. եւ իբրեւ գիտաց Կարկուտն` թէ ո'չ կարէ դիմամարտել ընդ արեգական, արար կագ ընդ համախոհին իւրոյ Եղիազարու, եւ կեղծաւորեալ` ասէ` զինքն որպէս թէ զղջացեալ, եկն առ Կաթուղիկոսն Յակոբ, անկաւ յոտս նորա, եւ ասէ, ահա ծանեայ զանօրէնութիւն իմ` եւ զբարերարութիւն քո. մի' յիշէր զչարիս իմ: Իսկ մեծ Հայրապետն հաւատաց սուտ եւ նանիր բանից նորա, եւ ետ նմա թուղթ, եւ առաքեաց ՚ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին` լինել անդ Աթոռակալ: Եւ եկեալ նստաւ փքացեալ: Արդ անհնարին է հրոյ թողուլ զայրեցողութիւնն. եւ հողմոյ` ցրտութիւնն, եւ առն ամբարշտի` զչարութիւնն: Քանզի յորժամ եկն սա ՚ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին, սկսաւ նոր չարիս գործել. եւ եհան մուրհակ սուտ` այսինքն թամասուկ` վասն Զաքարիա վարդապետին, թէ Յ թուման պարտի ինձ: Միւս եւս չար մուրհակ, թէ ես Զաքարիա վարդապետս ունիմ Ռ թուման ՚ի Յօհանավանք` թէ' դրամ եւ թէ' այլ ինչ, զայն ամենայն ետու ՚ի ձեռն հոգեւոր որդւոյն իմոյ Օնոփրիոս վարդապետին, զի'նչ որ նա հաճեսցի` այնպէս արասցէ: Եթէ ոք հակառակեսցի նմա, զամենայն ինչ իմ յարքունիս լիցի: Ցուցեալ զայս Բ գիրս, եւ պահանջէր Յ թումանն խստութեամբ: Իսկ Յովհաննէս վարդապետն` որ նստեալ էր ՚ի տեղի Զաքարիային Առաջնորդ ՚ի Յօհանավանք, ՚ի տարակուսի լեալ, եւ անճարացեալ ո'չ գիտեր` թէ զի'նչ արասցէ, զի ոչ ունէր նա լեզու հրապարակախօս լինել: Վասնորոյ ողորմութիւն ՚ի Տեառնէ եհաս նմա: Քանզի եկն յԱսպահանայ այր մի Ջուղայեցի Աղամալ անուն, եւ էր նա բարեկամ Զաքարիա վեարդապետին, եւ յոյժ սիրելի Յօհանավանից, որ ունէր մուրհակ բազում վաճառականաց, որ արարեալ էին զնա յինքեանց տեղի` տէր ընչիցն իւրեանց, զի ուր իցեն պարտատէրք` նոքա տացեն զպարտս իւրեանց Աղամալին: Եւ էր ՚ի մէջ Ջուղայու մեծ ոմն Սաֆռազ անուն, որ էր աւագ Ջուղայու, եւ եղբայր Օնոփրիոսին Պօղոս անուն. սա պարտ էր խօճայ Սաֆռազին Շ թուման ձեռագրով իւրով. այժմ եկեալ Աղամալն խնդրէր զՇ թումանն: Լուաւ եւ զսուտ մուրհակն` որ վասն Յօհանավանացն արարեալ էին. կալաւ Աղամալն զՊօղոսն, եւ եդ կունդ ՚ի պարանոցն. եւ կախեալ ՚ի դրան բերդին` այնքան հարին փայտիւ զոտսն` մինչեւ առին զսուտ մուրհակսն, եւ պատառեցին: Բայց . . . թուման անցին ՚ի Պօղոսէն Շ թումանէն: Եւ յետ գնալոյ Աղամալին` արար միւս եւս չարութիւն Օնոփրիոսն. զի դարձեալ արծարծեաց զՅ թումանն Յօհանավանից. ասէ, բռնութեամբ առիք զմուրհակն իմ. վասնորոյ տո'ւք զՅ թումանն իմ. եւ ճշտիւ պահանջէր: Եւ ՚ի նոյն աւուրն եկն Կաթուղիկոսն յաշխարհէն Յունաց. եւ սաստեալ լռեցոյց զնա: Եւ զի համառօտ պատմեցից զպատմութիւն նորա չարութեանն. եւ յորժամ ՚ի դիպահոջ եղեւ Կաթուղիկոսն, ետ նմա Նուիրակութիւնն գաւառին Գեղամայ: Յորժամ փախեաւ Կաթուղիկոսն. եթող զՆուիրակութիւնն, եւ եկն` եղեւ բարեկամ խանին. եւ խորհէին զչարիս վասն Կաթուղիկոսին. ամենայն օր նոր համբաւ հանէին` թէ վասն Օնոփրիոսին կաթուղիկոսութեան ռաղամ է գալիս: Եւ յորժամ կործանեցաւ խանն, Կարկուտն անկաւ ՚ի տարակուսանս. վասնորոյ անճարացեալ` եւ ինքն ելեալ գնաց յերկիրն Պարսից, զի գոնեա' հաշտեսցի ընդ նմա Կաթուղիկոսն: Եւ հասեալ ՚ի գիւղն Նիդբայ, եւ ահա եկին ՚ի դիւանապետէն արք` եւ ըմբռնեցին զնա, եւ եդին կունդ ՚ի պարանոցն, եւ առեալ տարին մինչեւ ՚ի Զանկեան քաղաք. եւ անդ եդին զնա ՚ի պահս, եւ ինքեանք գնացին ՚ի Ղազուին. եւ ծանուցին Կաթուղիկոսին. եւ նա բարկացեալ ասէ, որո՞յ հրամանաւ արարիք զայդ, զի ես ոչ գիտեմ: Ասեն, հրամանաւ դիւանապետին արարաք: Եւ ապա հրամայեաց Կաթուղիկոսն արձակել զնա` եւ բերել առ ինքն. եւ եկեալ առ նա` եւ արար սէր ընդ նմա. եւ ետ ՚ի նա վերակացութիւն գործոց տանն. եւ միամտութեամբ սէր առնէր ընդ նա: Իսկ չարն ա'յն այլ ոչ դադարէր գաղտնի առնել զլրբութիւնն: Քանզի առանց գիտելոյ Կաթուղիկոսին արար պարտս բազում, եւ հոգայր չարութիւն, զոր յետոյ գրեցից: Իսկ Կաթուղիկոսն միւսանգամ պատրաստեաց աղերս. եւ գրեաց արզ, եւ առեալ գնաց առ Շահն, եւ մատոյց աղերսն եւ արզն: Եւ Շահն ասաց, ես վաղուրեմն ետու դմա հրաման, դեռեւս ա՞ստ է դա: Ասեն մեծամեծքն, ո'չ գոյ դմա ռաղամ, վասն այն ոչ կարէ գնալ: Եւ հրամայեաց Շահն տալ ռաղամն` եւ զարքունական խիլայն ըստ սովորութեանն, գեղեցիկ պատմուճան ոսկենկար, եւ գօտի պատուական, եւ սամուր վերարկու, եւ գլխոյ քծափ` որ է մանտիլ, եւ երիվար զօրեղ. եւ ՚ի պատիւ երեսաց նորա արար եւ իշխան զՍաֆի խանն` որ էր որդի Ռոստամ խանին Թաւրիզոյ, եւ առաքեաց յԵրեւան. եւ ՚ի նա յանձնեաց զԿաթուղիկոսն: Եւ մեք ելեալք ՚ի Ղազուինոյ Կարկուտիւն (եւ) ընդ դեսպանացն Ֆռանգաց` եւ եկաք ՚ի Թաւրէզ: Եւ Կաթուղիկոսն գնաց ընդ խանին ՚ի Արտաւիլ, եւ անտի ՚ի Թաւրէզ ընդ խանին. եւ յետ աւուրց ելեալ խանն գնալ յԵրեւան, եւ Կարկուտն եւս գնաց: Յետ երկուց աւուրց գնաց եւ Կաթուղիկոսն. եւ ՚ի Յայտնութեան Ճրագալուցին Օնոփրիոսն եմուտ յԵրեւան, եւ վաղիւն Կաթուղիկոսն: Եւ Կարկուտն զգեստաւորեցաւ առնել Ջրօրհնէք առաջի խանին: Եւ հանին զգեստն, եւ զգեցուցին Կաթուղիկոսին: Եւ արարին մեծահանդէս Ջրօրհնէք առաջի խանին. եւ յերկրորդ աւուրն հրաման էառ ՚ի խանէն, զի գնասցէ ՚ի սուրբ Էջմիածին, որպէս եւ կամի առնել ընդ Կարկտին` արասցէ: Եւ ելեալ գնացին. եւ ՚ի ճանապարհին ազդեցին Կարկուտին զկորուստն իւր. եւ այլագունեցաւ գեղ նորա որպէս ածուխ. բայց ոչինչ կարաց առնել: Յորժամ մտին ՚ի սուրբ Էջմիածին, ՚ի մէջ եկեղեցւոյ առեալ մկրատ Կաթուղիկոսն` եւ խուզեաց զգլուխն, եւ ապա զմօրուսն. եւ ասէ նա, աղաչեմ վասն Աստուծոյ` զգլուխս խուզեցեր, մօրուսս մի' խուզեր: Ասէ Կաթուղիկոսն, ո'վ ատելի Աստուծոյ` դու ասացեալ ես, թէ ես հատանեմ զգլուխ Կաթուղիկոսին, եւ հաստատեմ զնա ՚ի վերայ Իջման տեղին, եւ առնել ՚ի վերայ նորա պատարագ: Արդ մե՞ծ իցէ մօրուս քո քան զգլուխ իմ, ընկա'լ զփոխարէնն. եւ խուզեալ զամենայն հերսն, եւ տարեալ արկին զնա յառաջին զնտանն իւր շղթայիւք: Եւ ապա յուզել սկսան զինչս նորա. եւ գտին մի բեռն զգեստ կանանց, կեռկեռ կօշիկ, եւ կերպաս ոտնաշոր, եւ ոսկետտուն լաչակս, եւ ոսկեզարդեայ քօղ երեսաց, եւ այլ այսպիսի' զարդարանքս կանանց: Եւ ապա ասացին նմա, ուր թագուցեալ էքն զռաղամսն. եւ զմլքերոյ կապալայքն: Եւ նա ուրանայր` թէ ոչ գիտեմ. եւ ապա եդին կոճղ ՚ի յոտս նորա, եւ ա'յնքան բրածեծ արարին զնա ՚ի բանտին` մինչեւ առաքեաց զքեռորդին իւր յԵրեւան քաղաք, եւ ետ բերել զամենայն. եւ ՚ի մէջ թղթոցն գիրս արքունի` մին վասն Կաթուղիկոսութեան, Բ` վասն հնազանդ լինելոյ նմա ամենայն եկեղեցականաց, Գ` վասն մելիքութեան ազգաց իւրոց: Եւ ապա առաքեցին զնա ՚ի Սեւան կղզի` դնել իսենեկի, եւ ոչ թողուլ մտանել զոք առ նա: Կացեալ անդէն աւուրս ինչ, ՚ի տրտմութենէ սրտին եւ ՚ի բազում վշտացն` հեծեծանօք մեռաւ եւ բարձաւ ՚ի միջոյ. եւ ո'չ եղեւ արժանի օրինաւոր մահուամբ մեռանել: