Խիկար

ՕԳՈՍՏՈՍ

1 օգոստոս

Երուսաղէմի պարտուց — ո՞րքան լաւ կը լինէր, եթէ պարտուցին տեղ միաբանութեան բառն գրուած ըլլար — բարձման ի նպաստ հանգանակութեան խնդիրն յառաջիկայ ուրբաթ օրն ալ չպիտի կրնայ ներկայացուիլ Ազգ. ժողովոյ պատկառելի գրասեղանին, որովհետեւ Ազգ. վարչութիւն այս ամսին տեղեկութիւններ ունի քաղելու։

2 օգոստոս

Երուսաղէմի պարտուց — վանուց ըսէ սըւոր, վանկերուն թիւն միեւնոյնն է — բարձման յօգուտ հանգանակութեան խնդիրն Ազգային ժողովոյ պատկառելի յաջորդ նիստին ալ չպիտի կրնայ ներկայացուիլ, որովհետեւ պատրիարքարանն այս մասին իւր տեղեկութիւններն ամբողջացուցած չէ։

***

Երուսաղէմայ միաբան գէր. Տ. Երեմիա եպիսկոպոս, ս. Յարութեան տաճարին մէջ վարդապետ ձեռնադրեր է երեք աւագ սարկաւագ։

(Արեւելք)

Տժբախտութիւնն այն է, որ պարտուց հետ վարդապետներն ալ կ'աւելնան Երուսաղէմի վանուց մէջ, գոնէ սա վարդապետաց յաւելման առաջքն առնուէր, որ անոնց բարձման համար ալ յանձնաժողովներ կազմելու հարկին մէջ չգտնուէինք։

4 օգոստոս

Գարուն եւ Աշուն …

Կը վաճառուի Կ. Պոլիս Պահճէ քաբու ջրավաճառ Յակոբ աղայ Աղամալեանի քով։

Հեղինակն է պ. Տիգրան Պ. Սէթեան։ Պատիւ կամ առիթ չունեցանք տակաւին տեսնելու Գարունն եւ Աշունն, սակայն կարդացինք լրագրի մը մէջ անոր ծանուցումն, զոր կը փութանք տառագրել աստ մեր դիտողութիւններով։

Սոյն գրքոյկն կը բաղկանայ իննսուն եւ վեց երեսներէ եւ բաժանուած է կրկին մասերու։

— Գրքոյկի մ՚իննսուն եւ վեց երեսներէ բաղկացումն եւ կրկին մասերու բաժանումն երաշխաւորութիւն մը չեն անոր հեղինակին արժանեաց։

Ա. «Գարուն», որ կը բովանդակէ երեսուն եւ հինգ կտոր տաղեր, որոնց առաջին չորս տաղերը հեղինակին կատարելութեան հասակին առաջին արդիւնքն են։

— Եթէ գարունը հեղինակին կատարելութեան հասակն է, ըսել է թէ ամառն, աշունն եւ ձմեռն հեղինակին թերակատարութեան եղանակներն կը կազմեն։ Բայց հեղինակի մը գարունութիւնն եւս գրաւական մը չէ նորա տաղանդին. որքան հեղինակներ գարնան եղանակին մէջ ձմեռած են։

Նախաբանն Վահրամի ուղղեալ ուղերձ մ՚է։

— Նախաբանները երկար տարիներէ ի վեր Վահրամի կը դիմեն։ Շատ հեղինակներ կը կարծեն, թէ կը բարձրանան, եթէ ականաւոր անձանց ուղերձներ գրեն. մինչդեռ, ըստ իս, բարձրանալու նպատակաւ ի գործ դրուած ասանկ փոքր ջանքերն են, որ կը տապալեն շատ հեղինակներ։ Նախաբանէն ալ ուրեմն պէտք չէ դատել գրքոյկին արժանիքն։

Տաղերու մեծ մասը, բնական եւ հոգեկան առարկայից կը վերաբերին…

Տաղերը կրնան վերաբերիլ շատ առարկաներու, սակայն հանճարն է, որ կը փայլի միշտ, նոյնիսկ ամէնէն չնչին առարկայից վրայ չափուած տաղերուն մէջ. ուստի ես չեմ կրնար հաւատալ, որ բնական եւ հոգեկան առարկայիg վերաբերեալ տաղերն միշտ գեղեցիկ եւ ընտիր ըլլան։

Եւ մի քանին ազգային ծանուցեալ քերթողներու ուղղեալ տաղերն են…

— Ազգային ծանուցեալ քերթողներու հետ թղթակցութիւնն արգիլեալ չէ եւ ոչ մէկ բանաստեղծի. սակայն ես բնաւ չեմ ախորժիր այն տաղերէն, որ ծանուցեալ անձանց կ՚ուղղուին։

Օրհներգ մ՚առ Հիւկո եւ ընդունելութեան գաղղիերէն պատասխանագիր… Օրհներգ մ՚ալ առ սուրբ Աստուածածին, հատ մ՚ալ առ Հոգին Սուրբ հարկ էր գրել, գոնէ պատշաճից օրինաց դէմ չմեղանչելու համար։

Բ. Մասն է Աշուն, որ կը սկսի Արտօսրով մը…

— Տ ա ՜ր Աստուած, որ ծիծաղով չվերջանար։

Կը պարունակէ տասն եւ մէկ կտոր դամբանական տաղեր, Մ. Պեշիկթաշլեանի եւ այլոց յիշատակին եւ ողբացեալ «Նահատակի» մը…

— Միշտ ուրիշներուն կամ ուրիշներուն յիշատակին ուղղեալ։

Եւ ի վերջոյ հոգեխօս նամակ մ՚առ հեղինակն…

— Եւ այսքան նամակներու մէջ մեզի բնաւ բարեւ չկայ։

Ահաւադիկ Գարուն եւ Աշունին ծանուցումն, որ ինչպէս յայտնի է, ուղերձներու ցանկ մը միայն կը ներկայացնէ մեզ եւ բնաւ չխօսիր բանաստեղծին այն տաղերուն վրայ, որ երբեմն հրատարակուած էին ազգային լրագրաց մէջ եւ որ ախորժակով կարդացուած էին։

Տարակոյս չկայ, թէ այս ուղերձներն այն անձանց, որոնց ուղղուած են` ճաշակին յարմար պիտի գան միայն, որովհետեւ ես, օրինակի համար, որ քանի մ՚ատենէ ի վեր սովորութիւն ըրած եմ աղերսագիր անուանել ուղերձն, բնաւ հաճոյք չպիտի զգամ կարդալով տաղեր` որ միոյն տաղանդին վրայ, միւսին գեղեցկութեանը վրայ եւ ուրիշի մը գանձին վրայ գովեստներ կը պարունակեն։ Այս ուղերձներն, ըստ իմ խոնարհ կարծեաց նամակով մ՚իրենց հասցէին ուղղուելու են եւ բնաւ ելնելու չեն հրապարակ։ Ասոնք են մեր դիտողութիւններն Գարուն եւ Աշունի ծանուցումին վրայ. եթէ գրքոյկն կարդալէն յետոյ զգանք մեր սոյն դիտողութեան աւազի վրայ հիմնուած ըլլալն` թոյլ պիտի տանք, որ կործանին անոնք. իսկ եթէ տաղերու մէջ գովեստ մ՚ալ մեզի համար գտնելու պատիւն ունենանք` բնականաբար պիտի փութանք յանձնարարել տաղասէր ընթերցողաց, որ հաճին երկերկու օրինակ գնել Աշուն եւ Գարունէն ։

10 օգոստոս

Բերայի գերեզմանատան յանձնախումբն մեծ գործունէութեամբ կը կատարէ իւր պաշտօնը։

Կ'ըսուի, թէ այս յանձնախումն կանոնագիր մ՚ալ պատրաստած է մեռելներու համար, այնպէս որ ամէն ննջեցեալ չպիտի կրնայ, առաջուան պէս, իւր ուզած տեղը պառկիլ, եւ մանաւանդ իւր ուզած ժամանակը մեռնիլ։ Մեռնողները պարտաւոր պիտի ըլլան տուրք մը վճարել իրենց կարողութեանը համեմատ եւ այն ալ մեռնելէն առաջ։ Լաւ փոսերն հարուստներու պիտի յատկացուին, իսկ աղքատներն չպիտի կրնան իրենց ոտքերն երկնցնելով հանգիստ պառկիլ, իրենց փոսին երկայնութեանը պիտի հաւասարեցնեն իրենց հասակը։ Միջին դասու համար ալ զատ թաղ մը պիտի սահմանուի, եւ այս թաղին օդն բարձր դասուն օդին չափ առողջարար չպիտի լինի բնականաբար։ Այս մասին ուրիշ շատ զրոյցներ եւս կը լսուին, բայց մենք կանոնադրութիւնն չտեսած՝ չենք ուզեր կարծիք յայտնել։ Չմոռնանք աստ յիշելու` թէ լրագիրք ոմանք ամենամեծ գովեստով կը խօսին յանձնախումբին վրայ եւ համոզուած են արդէն՝ թէ Բերայի գերեզմանատունն իւր մեռեալներովն օրինակելի տիպար մը պիտի հանդիսանայ ուրիշ գերեզմանատուներու։

Մենք ալ կը մաղթենք եւ կ'աղօթենք, որ յանձնախումբին քրտնաթոր վաստակներն առատօրէն պսակուին, եւ ազգն ալ մխիթարուի տեսնելով՝ որ եթէ ոչ իւր վարժարաններն, գոնէ իւր գերեզմաններն բարեկարգ վիճակի մէջ կը գտնուին։

13 օգոստոս

Մեր մտերիմներէն մին դիտել կու տայ մեզ՝ թէ Խիկար միշտ միեւնոյն զեղծմանց կ՚ուղղէ իւր նետերն։

Իրաւունք կ'ունենար մեր մտերիմն, եթէ միշտ միեւնոյն զեղծումներն չկրկնուէին ամէն օր։

17 օգոստոս

Քանի մը ամիս առաջ լրագիր մը պատուաստի ուսումն կը յանձնարարէր մեզ։ Երկու ամիս առաջ հեղինակ մը կը պնդէր, թէ մարդուս ամէնէն օգտակար գիտութիւնն գրական փիլիսոփայութիւնն է։ Յետոյ ուրիշ մը սկսաւ պոռալ` թէ ուղեղի ուսման անծանօթ մարդն կենդանիէն բնաւ տարբերութիւն չունի եւ ախոռի մէջ կապուելու արժանի է։ Ասոր յաջորդեց լեզուագէտ մ՚որ ամէն օր կ'ողբայ սանսքրիթն չգիտցողներն։ Առողջաբան մ՚ալ անդիէն կ՚աղաղակէ, թէ ակռաներն պահպանելու մասին տոքթոր Կալիբի հրատարակած տետրակը մեծ կարեւորութիւն ունի ուսանողաց համար։ Տնտեսագէտ մը արտասուք կը թափէ Կարնոյ չգիտեմ ո՛ր վարժարանին մէջ տնտեսագիտութեան դաս չգտնուելուն համար։ Բանաստեղծն կը փափաքի, որ իւր տաղերն բերնուց սորվինք եւ ճաշէն ետքը բարձր ձայնով արտասանենք։ Մին՝ եթէ կ'ուզէք մարդ ըլլալ, կ՚ըսէ. Ուղեւորութիւնս կարդացէք, անպիտաններ. ուրիշ մը իւր հնարած մազի ներկին գտած ընդունելութեան վրայ երկար ատենաբանութիւն մը կ՚ընէ. անդիէն գործակատար մը կը հրաւիրէ զմեզ, որ մեր կեանքն ապահովելու համար իրեն տասն ոսկի տանք ամիսն եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն…

Անհատ մ՚ասոնց ո՞ր մէկին հասնի։ Ես պատուաստի ուսումը չաւարտած` ստիպուած եմ հաւաբուծութիւն սորվիլ, որ օգտակար գիտութիւն մ՚է եղեր, եւ հաւաբուծութիւնն չլմնցուցած պիտի ստիպուիմ ակռաներուս ուսման, բաթաթեսի մշակութեան, սանսքրիթի եւ քիչ մ՚ալ ատաղձագործութեան պարապիլ, որովհետեւ ատաղձագործութիւնն ալ նետուելու բան չէ, կ'ըսեն։ Բայց ասոնց մէջ ալ չպիտի կրնամ խարիսխ նետել, որովհետեւ պիտի կարդամ լրագրի մը մէջ ուրիշ գիտութիւն մ՚որ ասոնցմէ առաջ ուսանիլ հարկ է ազգասէրի մը։ Վերջապէս մինչեւ որ գերեզման մօտենամ, այս ծանուցումներէն չպիտի կրնամ պրծիլ։ Ի՞նչ ընեմ, Պ. Ժուրտէն ։

***

Հրազդան Օրուան կեանքը վերնագրով յօդուած մը կը հրատարակէ այսօր Արեւելքի մէջ եւ Պ. Նորայրի եւ նորա Տիկնոջ կեանքը կը նկարագրէ։

Յօդուածին վերեւն կրնար Պ. Նոյրայրի կեանքը դնել։ Օրուան կեանքին տեղ, Գիշերուան կեանք ալ կրնար դնել։

Յօդուածն Վիպասանական ձեւով կը սկսի. «Յունիսի վերջին օրերն էին 1879 տարւոյ, երբ տեսանք Պ. Նորայրի Բառագրքին առաջին թերթը։ Հաշուեցինք այդ օրը, թէ երկու տարիներ հազիւ կը բաւէին աւարտելու համար Բառագրքին ամբողջ տպագրութիւնն»։

Իմ ճաշակիս համաձայն լինելու համար` սոյն յօդուածն հարկ էր սկսիլ այսպէս.

1879 տարւոյ յունիսն մերձ էր իւր վախճանին։

Արեւն տակաւ֊տակաւ ծալլելով իւր անզօր ճառագայթներն, անբիծ կուսի մը նուաղեալ դէմքն կը պատկերէր. եւ հրաժեշտ տալով իւր աթոռոյն` մեղմիկ կը սահէր կ'իջնար ամպածրար լեռանց ետեւէն իւր ապարանքն մտնելու եւ հանգչելու համար անդ։ Իւր փոխանորդն, լուսինն կ'ըսեմ, ինչպէս ամէն փոխանորդներ, իւր գլխաւորին աթոռն յափշտակելու համար կը սկսէր ինքզինքն ցոյց տալ, սակայն աստանդական ամպեր մերթ ընդ մերթ կը նսեմացնէին լուսնին երեսն եւ թոյլ չէին տար, որ կարենար լուսով ճաճանչել ծովն։ Խոր լռութիւն մը կը տիրէր, եւ այս խոր լռութեան մէջ էր, որ տեսանք Պ. Նորայրի Գաղղիերէն—Հայերէն Բառագրքին առաջին թերթն, վարդի թերթն, որ շուրջ կը սփռէր եւ կը ծաւալէր իւր քաղցր բոյրն եւ… — ի՞նչ վնաս ունի — եւ… թոյրն։

«Դեռ աչքերուս առաջ պատկերացած կը տեսնեմ, կը շարունակէ Պ. Հրազդան, Միլվուայի Անկումն տերեւոցի հիւանդ երիտասարդը։ Դեռ ականջիս կը հնչէ — ականջի հնչելն պաղէն յառաջ կու գայ — կոմսուհւոյ մը մելամաղձիկ շեշտը Բովերո ճէովինէ, հէք երիտասարդ ըսելով»։

Հէ՜ք ականջներ…

«Այն ատեն դեռ տղայ էինք…»։

—Ա՞յն ատեն ալ դեռ տղայ էիք… բայց ե՞րբ պիտի մեծանաք դուք։

«Անծանօթ էր մեզ մարդկային սիրտն. ի՞նչպէս կրնայինք որոշել հոգւոյ վիշտերն մարմնոյ ցաւերէն»։

Կ'երեւի թէ Պ. Հրազդան տրամածանօթութեան մէջ քաջ չէ։ Բայց մենք կը հասկնանք. կոմսուհին ալ Բառագիրք մը հրատարակելու երկունք ունեցեր է։

«Հեղինակներ… գոհ չեն ըլլար քիչ փառքով. իրենց սրտերուն մէջ կը սնուցանեն փառասիրութեան մեծագոյնը։ Անմահ լինել, այն է իրենց սրտի գեղձումն։ Ինչո՞ւ համար ըլլանք այնչափ անգութ, որ խռովենք զիրենք այդ անուշ երազներու մէջ, թող մոռնան պահ մը կենաց դառնութիւնները, թող արբենան պահ մը հաշիշով եւ երազեն»։

Համամիտ չեմ Պ. Հրազդանին։

«Շատ անգամ ներելի է մեզ, փորձառութեան օգնութեամբ ճշտել թուաբանական հաշուով, թէ ո՞յք կորնչական են, ո՞յք անմահ։ Այդ հաշիւներուն յենած կրնանք հաւատալ թէ դարերը — գէթ շատ երկար ատեն — իրարու պիտի փոխանցեն Նորայր անունը իբր այն սիւներէն մին, որոց վրայ անքոյթ եւ ապահով պիտի հանգչի հայ լեզուն եւ իւր հետ հայ անունը»։

Ահա նոր Պետրոս մը, նոր քար մը, նոր վէմ մ՚որու վրայ հաստատել կը փափաքի Հրազդան հայ լեզուին հիմերն, որ աւազի վրայ դրուած չեն արդէն, եւ ես չեմ ուզեր բնաւ հաւատալ, որ դարերն իրարու փոխանցեն Նորայր անունն, ըստ որում Հրազդանի հաւատքն ունենալու համար հարկ է փափաքիլ, որ հայ գրականութիւնն շարունակէ արդի ողբալի վիճակն։

«Ո՞վ ի մէնջ արդեօք երախտապարտ չպիտի մնայ այս համեստ անուան»։

Խիկար տակաւին պէտք չզգաց երախտապարտ մնալու այս համեստ անուան, զոր կը յարգէ։

Երախտագիտութիւնն երախտիք վայելելէն ետքը կու գայ, եւ այն օրէն յորում իւր Բառարանէն բարիք տեսնելու բախտն պիտի ունենայ, երախտագիտական զգացումներն պիտի փութայ յայտնել, այսինքն այն օրէն, յորում Պ. Նորայրի բառարանին մէջ փնտռուած բառին համանիշ հայերէն բառն գտնելու պիտի արժանանայ։

«Ո՞րքան բառեր, ո՞րքան բացատրութիւն, որոնց գոյութիւնն չէինք գիտեր, որոնեց Նորայր եւ գիւտ մ՚ըրաւ մեր լեզուին համար»։

Պ. Հրազդանի կը մնայ օգուտ քաղել Նորայրի այնքան բացատրութիւններէն եւ այնքան բառերէն, զորս կը փափաքէինք հրատարակուած տեսնել Արեւելքի մէջ… եւ չենք կարծեր, որ այնքան բառերն եւ այնքան բացատրութիւններն, եթէ կան իրօք, Արեւելքի մէկ սիւնակն կարենան գրաւել։

Պ. Հրազդան կը վերջացնէ իւր յօդուածն ըսելով.

«Նորայր այն անունն է, որուն երախտապարտ պարտինք մնալ»։

Այո՛, բայց Ազգային ժողովոյ մէջ հարցապնդում ընելու է, եւ ժողովոյն որոշմամբն պաշտօնապէս երախտապարտ մնալ պարտք է։