1850

95.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 16 ա. [Յունուար] [18]50

Սիրեցեալ եւ Պ[ատուական] Եղբայր,

Ընկալեալ զերկոսին նամակսդ զգրեալս ի 15 եւ ի 29 Դեկտ[եմբերի] անցելոյ ամին, գամ ի պատասխանի:

Նկարք պատկերացդ ոչ ժամանեցին ըղձիցդ՝ ամանորաբեր լինելոյ, քանզի ցրտութիւն եղանակիս ոչ ներէր ցամաքել երանգոցն. այլ առաջիկայ շոգենաւու որ մեկնի ի Թրեստէ ի 24 ամսոյս՝ յղեսցուք զայնոսիկ արկեղբ՝ զորոյ նշանս ծանուսցէ քեզ Ե[ղբայր] Ստեփանոս:

Զծրարս ինչ զոր գտցես յարկեղն՝ ապաքէն հասուցանես առ ուղղեալսն:

Յիշեցուցի առ Եղ[բայր] Անտոն զազդելիսդ. այլ դարձեալ յաւուր տօնի անուան նորա յիշեցուցից, զի հաստատուն լիցի:

Զգին « Բազմավիպացն» բարւոք լինի թէ վաղ առաքես, որպէս զի եւ ես ջանացայց խնդացուցանել զվշտահար եւ զչքաւորեալ Վեհս, որպէս դուն՝ պատարագեաւ քով: Նուազութիւն արծաթոյ ողորմելի յարդարէ զտնտեսութիւն վանացս. ի կալուածոց ցամաք երկրի եւ ի չէնսօ [1] հանգանակի քաղաքիս՝ բնաւ եւ դանկ մի կոյր եւ կաղ ոչ մտանէ ի քսակս մեր: Զարմանամք, զի այտի ստէպ ցանկք առաքին մատենից եւ ընկալեալ լինին, իսկ դրամն որ այտուստ՝ տակաւին ոչ լնու զծախս կազմարարին միայնոյ: Այս իսկ սնանկութիւն վիշտ մեծ է հոգած սրտի Արհոյս մերոյ, որպէս զի խիթան պաշտօնատեարք դրամ խնդրել ի նմանէ եւ բազում անգամ ի վարժարանէս գաղտ յանօթ առնուն. մանաւանդ, զի եւ յամսոյ հետէ հիւանդագին կայ նահատակն տանջեալ չարաչար ստամոքացաւովն. եւ ձմեռն եւս ձիւնամեծ եւ տխրագին պատահեցաւ զայս ամ: Ժրասցին գործակալք մեր հասանել ի թիկունս տառապանաց մօր եւ հօր իւրեանց. ձե՛ռն արկ եւ ի մօրուս պատրիարքական Փոխանորդին [2] մերոյ եւ յիշեցո՛ զգրեալսն իմ առ նա:

Վասն Սիւնեաց Պատմութեան ստիպեաց զիս եւ Վեհս գրել առ նոյն փոխանորդ եւ հարցանել եւ պահանջել, ապա թէ ոչ ես գրեցից ասէր. իսկ իմ գրելով այժմ առ քեզ՝ աղաչեմ հարցանել եւ քննել եւ զիս անպարտ կացուցանել իբրու հրամանակատար. եթէ բնաւ չիցէ ուրուք տեսեալ այդր զգրուածդ [3] ՝ ցգաղափարողն իսկ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսէս հարցջիք, զորմէ գրէք արդ ի Տրապիզոն լինել, եւ նա մեզ ոչինչ գրէ. « Շատ լա՜յն սիրտ, շատ մեծ խելք »:

Վասն հալուային [4] փորձութիւն կրեմ յիշեցուցանել, զի Մեծ պահս մեր 5 շաբաթով կանխէ քան զձերդ, եւ սկիզբն Փետրուարիդ ձերոյ՝ մեզ Մոխրոց [5] է օր. գիտասցէ ծանրացեալ Հ[այր] Ղուկասն իմ. այլ ցանկայի գիտել ի՞ւ ծանրացեալ իցէ:

Ալեփսոնն [6] ոչ է ի Փարիզ ՝ որպէս լսէքդ, այլ որպէս մեքս իմացաք՝ ի Գերմանական գաւառս Բրուսաց:

Համբաւեցան աստ վաղ ուրեմն հարսանիք Գարեգնի Տատեան [7], եթէ ստոյգ իցէ եւ ե՞րբ, ծանո՛ մեզ փութով, զի կամէր Վեհս ինչ մի նուիրել նմա:

Ի կնիք թղթոյս նորացուցանեմ Քեզ զհնագլուխ տարիս շնորհաւոր մաղթանօք, եւ ողջունիւ սիրելեաց՝ մնամ սիրոյդ

Հոգեկցորդ Եղբայր
տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ[արգար] Ալիշան

Յ. Գ.

Ասասջիր առ նիզակակից քո յինէն, Ո՜վ Տիմոթէէ [8], յիշեա՛ զաւանդ խոստմանդ սեւասպատակն նիզակակցութեան ի « Բազմավիպական» դաշտս. կամէի զայսմանէ եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Արսէն գրել եւ աղաչել սատարել յօրագիրս մեր, այլ ակն ածեմ, փորձեա՛ դու իբրեւ յինէն պատգամաւորեալ եւ մեծարոյ քան զգիր զբերանդ յինէն վարկուցեալ:

Յ՚13 ամսոյս ուխտեցին Պահատուրեան եւ Կիւրեղեան [9] նորընծայք:

96.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Ռաֆայէլեան Դպրոց [Վենետիկ]
24 Յունվ[ար] [18]50

Սիրեցեալ եւ Պ[ատուական] Եղբայր,

Անցելով թղթատարաւ ծանուցեալ քեզ զառաքումն արկեղդ՝ որ այսօր մեկնի, չունէի նոր ինչ գրել, եւ ահա յերեկն երեւեցաւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Պետրոս յեղակարծումն [10], եւ աւանդեաց ինձ զծրար դրամոցդ եւ զնամակդ. զխնդիր քո վասն ժամական տետրակացն՝ քանզի ոչ էր մարթ այսու պատեհիւ առաքել, կատարեսցուք յայլում նուագի:

Վասն լեզուագիտութեան բանի զոր ի « Բազմավիպի» հրատարակեալ եմ, Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբրիէլ գրէր ինձ ի Փարիզոյ ՝ եթէ Հայոց որ անդ անհաճոյ եղեալ եւ գուցէ հակառակ ինչ գրիցեն յ Արշալոյսի [11] կամ ի Հայաստանի [12]: Արդ եթէ հրատարակեսցի այդպիսի ինչ՝ մի՛ զանց արասցես փութով հասուցանել մեզ օրինակ մի: Կամէի եւ զձեր վասն այդր բանի լսել դատաստան, կամ թէ յայլոց ինչ լսիցէք այդր:

Ողջ լեր, ներելով սղութեանս

Քոյին հոգեկցորդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Կ[րօնաւոր] Մ[խիթարեան]

97.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Կ. Պոլիս

Ռաֆայէլեան Դպրոց [Վենետիկ]
30 Յունվ[ար] [18]50

Սիրեցեալ եւ Պ[ատուական] եղբայր,

Արդ ընկալեալ զաւանդս քո զպատկերսն որպէս յուսամ հանգուցեր եւ զհոգ սրտիդ։

Զաղօթամատեանսն յիշեցուցի դարձեալ ցեղ[բայր] Անտոն։

Երիւք աւուրբք յառաջ մեկնեցաւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ստեփան գնալ ի կողմանս Ասորւոց եւ Կիւլիկիոյ, իբրու, զի մեք ինքնին առանց բանի Տատեանին փափագէաք յղել զոք յայն կողմանս. բայց մի՛ հռչակեսջիք զայս առ այժմ եւ մի՛ ոք յարտաքնոցն գիտասցէ, եւ մի՛ ի ներքնոցն եւս յինէն գիտասցէ, այլ ի Վեհէս ծանիցեն։

Զծրարեալքս աղաչեմ յապահովի հասուցանել առ ուղղեալսն. առ Մկ[րտիչ] Պէշիք[թաշլեան] գրեալ էի եւ յառաջագոյն ի կէս Նոյեմբ[երի] այլ գիրն ոչ գիտեմ ի ճանապարհի մոլորեալ՝ եթէ առ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Անանիայի մնացեալ իցէ։

Հանդերձի եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Պետրոս գնալ ի Հռոմ վասն իւրոյ դատի. եւ զայս մի՛ ոք գիտասցէ, եւ մի՛ յինէն մինչչեւ Վեհիս ծանուցեալ։

Ողջ լեր։

Քոյին հոգեկցորդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար Ալիշան]
Կ[րօնաւոր] Մ[խիթարեան]

98.               

Հայր Ներսէս Վրդ. Սարգիսեանին [13] - Տրապիզոն

Վենետիկ, 30 Յունվ[ար] [18]50

Յոյժ Սիրեցեալ եւ Վերապատուեալ Եղբայր,

Վաղուց ընկալեալ՝ զշնորհեալդ ի 11 Օգոստոսի ի Մուշ, սպասեալ մնայի քաղցեալ ըղձիւք եւ խոստացելումդ զհայրենական աւանդից, զՈւլունիցն Շամիրամայ, զԸղտու քարերացն [14] եւ զայլոցն, որոց անգիտանամ եւ չկարեմ երազել անգամ. մանաւանդ յորմէ հետէ ծանեայ, զի յարգելեալ ի դէմ եդեալդ ուղւոյ՝ հանգչիս առ վայր մի ի տաժանական ընթացից, թէպէտ եւ ցանկալեաց եւ քեզ եւ մեզ, այլ թուի կամ զբաղեալ քո ի հիւսել զվէպս ուղեւորութեանդ եւ յայսպիսիս ինչ, կամ սրդողեալ ընդ Հ[այր] Ղեւոնդ ՝ զի իբրու մեղադրելով իմն զքրտնազանգ եւ արդիւնական գրչութիւնդ՝ վայրաքնին յաւէտ զքեզ կամէր, եւ երազս երազեալ ի Վենետկոյ մինչ ի քաղաքանին Միջագետաց ՝ անդր զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Ստեփան հասուցանել ճեպէր։ Շնորհեսցի ինձ վնասդ իմ որ յառաւելութենէ սիրոյ հայրենեաց եւ հայրենախուզին իմոյ Վ[երապատուեալ] Հօր Ներսիսի, այլ եթէ կամիս լսել եւ լրբութիւն զինէն, գիտա՛, զի տակաւին ի նոյն միտս յամառեալ կայ Հ[այր] Ղեւոնդ, եւ կացցէ թերեւս ցորչափ սիրէ զվերոյգրեալսդ: Ո՜հ, զմէն մի ի 57 մատենից հնոց զոր յղեցերդ մեզ, եւ զքոյ ձեռնավաստակ ընդօրինակութիւնսդ՝ ողջագուրելով գգուեալ է իմ, եւ ոչ մի եւեթ անգամ. այլ տակաւին ոչ կարեմ վերադասել զդոսա քան զերկասիրութիւն ուղեւորութեանդ որ ի Բարձր Հայս եւ ի Շիրակ, եւ ոչ զյետինսն զոր ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Պետրոսի յղեցեր՝ քան զկոնդակն Աղթամարայ, յորում զ Հայկայ եւ զ Շամիրամայ բանք լինին. եւ զնկարագիր մի Հայկայ բերդին կամ զ Աստուածաշինի եւ զ Մոկաց քարանձաւաց քան զբազումս ի մեկնութեանց ոչ միայն ես վերադասեմ, այլ եւ զայլս ի նոյն ախորժակս տեսանեմ [15] ։ Սակայն կալցի այս մեր վարկած, հակառակել այլոցն ոչ իշխեմք։

Ակն ունիմք թէ ի գարնայնի կամ յամարայնի հասցես եւ մեք ընդ քեզ երկարափափագ ըղձիցդ ի դիւանս Էջմիածնայ նաւելով սաղապաճեմ՝ հանդերձէր Վեհս գիր առ Ներսէս Կաթողիկոս, այլ լուեալ զդարձ ճանապարհիդ՝ կասեցաւ ի յղելոյ. ծանո՛ մեզ թէ իցէ՞ ինչ դիտելի ի գրութեան նամակին եւ ո՛րպէս քեզ հաճոյ թուի, զի այնպէս պատրաստեալ հասուսցի քեզ կանուխ՝ մինչդեռ ի հայրենիսդ ես: Պետրոսեան վարդապետն [16] գուժէր, զի Շահխաթունեանին [17] մեռեալ եւ մատենադարանն կնքեալ է. բայց մեք առաւել խիթայաք ի Ռուսաց պետութենէն, թէ կրճիմն արկցէ մտիցդ ի սահմանս պետութեան իւրոյ, զորմէ Վ[երապատուեալ] Եղբայրութիւնդ անկասկած թուի լինել։ Առաքեալ էր մեզ նոյն վարդապետ ի ձեռն եղբօր իւրոյ զլրումն ճառից Եղիշեայ ընդ Յոհաննու, զկցուրդս Եփրեմի եւ զհամօրէն ճառս Աստուածաբանի եւ զ Նիւսացւոյն։ Նոյն վարդապետ ծանուցանէ ի մատենադարանին Բաղիշու տեսեալ Եղիշէ մի հին իբր 600 ամաց. այլ որ հետաքնին եւս է մեզ՝ ասէ գտեալ անդ զ Եպիփանու յաղագս հերձուածոց, եւ զ Կալիմաքեայ (?) թարգմանութիւն, եւ այլ ինչ ինչ նոր եւ տուեալ ցԵղբայրութիւնդ. եւ մեր չէ այդպիսի ինչ ընկալեալ կամ լուեալ ի քէն. զի՞նչ կամիցի այս լինել։ Գրեալ է եւ Հ[այր] Դիոնեսիոս [18] առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բարսեղ թէ գտեալ քո ուրեք բազմութիւն ձեռագրաց եւ ընդ հուպ առաքել կամիցիս ի Կ. Պօլիս. գուցէ եւ զայս նոցա յերազեալ է։

Ի Մեծոփայ վանս յուսայիր բազում ինչ գտանել, որպէս գրեալ էիր երբեմն. չիմացաք թէ արարե՞ր այց տեղւոյն եւ գտեր ինչ. քանզի ի գաղափարեալսդ չկայր անուն Մեծոփայ:

Զօրինակ Արծրունոյն Թումայ անշուշտ ստուգեցեր ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Արսենայ [19], զի չէ բնագիրն կամ հին յոյժ, այլ այն զորոյ հաւասար ամօք յառաջ առեալ Հարց մերոց առաքեալ էին առ մեզ։ Վասն որոյ ա՛յլուր խնդրելի է զլրումն պատմաբանութեանն այնորիկ:

Ակն ունիմք թէ ի մեկնելդ այտի՝ առաքեսցես զնկարագիր Տարօնոյ եւ զերկրին Վանայ, քանզի տակաւին սպասեալ մնամք անմոռացք պարգեւագրոյն Չորտուանէլի եւ Ծիրնկատարն լերին գահաւանդից: Յուշ լիցին եւ յառաջագոյն քան զայս հարցուածք իմ:

Ակն ունէի թէ ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Պետրոսի առաքէիր ինձ պարգեւս ինչ ի Հայաստան երկրէ, հողս գերեզմանաց, սերմանս ծաղկանց, փետուրս ինչ հաւուց, միջատս, ծաղկունս ինչ ցամաքեալս, շիշ մի ջրոյ գետոյ նշանաւորի կամ Ծովուն Վանայ, քարիկ մի, տերեւիկ մի, աւազիկ մի, փոշեակ մի, հիւլեակ մի, . . . թեփիկ մի ի տտանէ տառեղի։ Թուի թէ բարկացուցի զքեզ եւ զանց արարեր զինեւ, կամ թէ մեծագունովքն կամիս զիս ուրախացուցանել. ո՞չ գիտես, զի եւ փոքունքն մեծ են ինձ որք ի քէն գան եւ ի Հայոց:

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ստեփան աւուրբք յառաջ յուղի անկաւ աստի գնալ ի կողմանս Ասորւոց եւ Կիւլիկիոյ. զպատճառն՝ թէ յերազո՞ց իմոց եւ թէ այլուստ՝ տեղեկասցիս ի Վեհէս. բայց մատեանն քաղդէացի որ զ Մարիբասայ անուն հնչեցուցանէ՝ ընդ հուպ յայտնեսցի որպիսի՛ ինչ իցէ. բայց եթէ եւ Մարիբաս չիցէ այն՝ կարծեմ թէ տակաւին երազատեսութիւնս այս ցանկալի լիցի քեզ քան զբազում արթնատեսութիւնս իմ եւ զայլոց, զորմէ ակն ունիմ հաստատագոյն ինչ գրել քեզ յորժամ արասցես թղթոյս պատասխանի, այլ երկա՜ր կամիմ ծայրալիր եւ միջալիր, թաթաղուն զեղուն. շատ է ինձ թէ այնչափ գրիցես որչափ ի միում աւուր գաղափարէիր ի նախնեացն բանից. ահա զմի աւուր վաստակ խնդրէ ի քէն Հ[այր] Ղեւոնդ, եւ ոչ աւելի. եւ եղիցի օրն այն պատուական ի կեանս քո եւ իմ։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Պետրոս անկցի յուղի յետ սակաւուց գնալ ի Հռովմ եւ դատ պահանջել. զայս ի միայնոյ Վ[երապատուեալ] եղբայրութեանդ ի գիտութիւն գրեմ։

Աստ ողջութիւն է հանդերձ տժգոհ խաղաղութեամբ եւ աղքատութեամբ. Վեհս նեղեալ է ստամոքացաւով, զի եւ ձմեռնս երկար եւ ցրտագին հանդիպեցաւ:

Ընդ ողջունից համօրէն Հարց եւ եղբարց մերոց ընկալ եւ զհամբոյրս սանից իմոց որք փափագեալ մնային տեսոյ արդիւնական Հայախուզիդ, այլ անյագք դարձցին յայսմ աշնան ի հայրենիս իւրեանց. եւ զիմս ի վերոյ նոցա ընկալեալ սրտալիր գրկախառնութիւն՝ մնա՛ ողջամբ [20] ։

Քո հոգեկցորդ Ն[ուաստ] Եղ[բայր] եւ ծ[առայ]
Տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ[արգար] Ալիշան
Կ[րօնաւոր] Մ[խիթարեան

99.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 20 Փետ[րուար] [18]50

Զտողս մատնադեդեւ ձեռինդ որ յ2 ամսոյս՝ ի 14 նորին ընթերցեալ՝ ոչ կարացի եւ ես անկարեկիր մնալ ընդ վերջ եւ ընդ վշտակցութիւն հոգեհարազատ եղբարցդ. այսպէս ոչ դադարէ աշխարհ եւ զուծացեալքս ի նմանէ սրտիւք՝ նետահար առնել, եւ յաղիս մեր եւ յարեանառուս զմեզ տագնապեցուցանէ։ Այս հանդէսք են եւ այս տեսարանք աշխարհի, յորոց զբօսանս հրաւիրեն զմեզ մարմնոյ եղբարք մեր գալ անդր եւ մխիթարիլ նոքօք։ Այլ երանի՜ մեզ որք ուսեալ կանխաւ զընդունայնութիւն եւ զմահահոտ բնութիւն կենցաղոյս՝ կարեմք զօրանալ առաւել քան զաշխարհիկս յաւիտենիւքն յուսովք ի վերայ սրտահար ազդմանց բնութեան, եւ պնդել զհոգիս հանդերձելոցն ակնարկութեամբ։ Ցաւէ՛ ինձ ընդ եղբայրն իմ Հ[այր] Ղուկաս, որ սակաւուք յառաջ զմայրն յուղարկեաց, այժմ եւ զքոյր։ Այլ շտեմարանապետն հոգւոց Աստուած՝ հեղցէ ի նա եւ յիւրսն զհոգեկանն մխիթարութիւն։

Զչքաւորութենէ վանացս բան առնէիր եւ քաջ իսկ ասէիր կաթիլ ի դուլէ զքոյդ սատարութիւն, եթէ եւ այլք մէն մի կաթիլ ի քոյդ խառնէին՝ արդեօք լինէր բաժակ մի։ Ես զայս տեսանեմ եւ լսեմ, զի ոչ երբեք իբրեւ զայս ամ նուազեալ է միաբանութիւնս, առաւել քան զժամանակ խռովութեանն եւ սովոյ։ Յանցելումն եօթնեկի գալով Ե[ղբայր] Անտոնի (որ այժմ մատակարարն է) ի Վենետիկ, խնդրէ ի Վեհէս արծաթ վասն ծախուց ամսականաց. եւ նորա ի բազում քսակաց հաւաքեալ տայ, զի՞նչ. 86 ցուանցիկ [21] միայն, եւ այլ ինչ ոչ կարէ տալ։ Զայս առ սրտակցութեան եւ սրտացաւութեան գրեմ. քանզի զի՞ կայ քո առնել. բայց ընդ այս յոյժ վշտացեալ է Վեհս եւ մեք ընդ նմա, զի չառաք այտի ոչ հաշիւ ըստ օրինի, ոչ դրամ եւ ոչ իսկ նամակ. առաքել առաքեալ էին ոչ գիտեմ ո՞րքան հազար աւստրիականս, այլ այն ամենայն գրակազմին տուաւ, առաւել քան զ8000 աւստր[իական] յանցելումն ամի, եւ տակաւին պարտական է նմա վանքս. այլ այս կազմիցն գին է, ո՞ւր է գրոցն. Զակն ի թղթատարն կառուցեալ զաւուրս թուէ Տէրս մեր եւ զերթեւեկ շոգենաւուց եւ մեք ընդ նմա, եւ հազիւ մի կամ երկու նամակ հակիրճ հասանէ առ նա. ընդ որ՝ որպէս վերագոյն ասացի եւ երիտասարդ եղբարք մեր զչարեալք են ի վերայ ՎՎ. հարց Սրապիոնէ, Անտոնիոսէ, Բարսղէ եւ Ղուկայ ՝ յորոց առաւել ակնկալութիւն է՝ հազիւ երբեք երեւի թղթեակ, եւ ի վաղուց ոչ եւս. Զայս ի գիտութիւն միայն մերոց կրից եւ մանաւանդ Վեհիս՝ ասացի. քեզ զոր լաւն թուի՝ զայն արա։

Զ Տատեան Գարեգնէ գրեալ էիր զստուգութիւն հարսանեաց՝ այլ զերբէն ոչ, մեզ զայս ցանկալի էր գիտել. Ե[ղբայր] Անտոն որդնահար լինի անձկաւ, զի պատրաստեալ ինչ յղել նմա՝ մնայ ստուգութեամբ ժամանակին. եւ եթէ նա յառաջ քան զՄեծ պահս փեսայասցի եւ մեք չիմասցուք ի դերեւ ելցէ պատրաստութիւն նորա եւ մերս ոչ ժամանեսցէ։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Պետրոս մեկնեցաւ գնալ ի Հռոմ։

Առեալ զողջոյն որոց աստն եւ զմերս տուեալ սիրելեաց եղբարց՝ կալ զիս

Քո հոգեկցորդ եւ
Ն [ուաստ] ծ[առայ]
տ աժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ [արգար] Ալիշան
Կ [րօնաւոր] Մխիթ[արեան]

100.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետ[իկ], 6 Մարտ [18]50

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Զգրեալսդ յ9 եւ ի 16 Փետր[ուարի] ընկալայ հուպ զհետ իրերաց։ Վասն արկեղդ չժամանելոյ ի ձեռս քոյ՝ դժուարիմ եւ ես, թէպէտ եւ անհնար էր յառաջ քան զնոր ամ հասուցանել քեզ զայն։ Իսկ փոլիցա տի քարիքօ [22] առաքել չիք այժմ սովորութիւն, որպէս պարտի գիտել զայս եւ Պ[ատուական] Հ [այր ] Ղուկաս [23] մեր, զի առանց դորին առաքին եւ զարկեղս գրոց վանաց. բայց զի գրեցերդ՝ խնդրեցաք եւ ընկալաք զայն, թէպէտ եւ տուողին եւս աւելորդ ասելով զնոյն, եւ յանձնեցաւ Ե [ղբայր ] Անտոնի հասուցանել քեզ հանդերձ այլովքն խնդրելովք ի քէն ընդ որս եւ Լատինամաշտոց օրհնութեանցն, զոր եւ բարձեալ էր ի շոգենաւ թղթաբերիս, այլ անակնկալ իմն դիպուած մաքսանենգութեան նաւուտեառնն՝ յետս դարձոյց զարկեղսն, որք կարծեմ յետագայ թղթատարաւ հասցեն. Ե [ղբայր ] Անտոն ունի տալ եւ պատասխանիս ընդ իւր։

Գանգատիս, զի մինչչեւ ի մէնջ զմերոցն լուեալ՝ արտաքուստ լսէք. կարծեմ չեւ էր քո ընկալեալ զգրեալսն իմ առ քեզ, եւ այժմ ընկալեալ իսկ իցես. յետ որոյ եւ զիմ համաձայն գանգատանս։ Վեննականք ի Թրեստ լրտես կացեալ՝ փութագոյնս զխլրտմունս մեր հասուցանեն առ իւրեանցայինս, եւ է, զի այլ ընդ այլոյ համբաւք հնչին այդր ի նոցանէ կամ յայլոց ոչ գիտեմ, զորոց եւ մեքս անգիտանամք։ Դու ի 16 Փետր[ուարի] գանգատիս, զի չեմք գրեալ զՎ[երապատուեալ] Հ [օր ] Պետրոսի երթն ի Հռոմ, եւ նա յ՚17 ամսոյն մեկնեցաւ աստի ի Թրեստ, եւ մեզ ե՞րբ էր ժամանակ ծանուցանելոյ զայն։ Թուի թէ նա ինքն ի գալստեան իւրում ի Պօլսոյ ի Թրեստ միամտութեամբ ծանուցեալ իցէ զդիտումն իւր երթալոյ ի Հռոմ ՝ եւ անտի հռչակեալ համբաւոյն, զոր մեք ոչ կամէաք՝ գոնեա մինչեւ ցհասանել նորա անդր։ Գուցէ պակասիմք եւ մեք ի լրագրելոյ առ ձեզ, այլ ոչ կարեմ արդարացուցանել զբանդ՝ թէ յամենայն թղթաբերի ոչ պակասիցիք այտի ի Պօլսոյ լրագիր լինել մեզ. եթէ զքո առ իս գրութեանցդ ասիցես՝ չունիմ ասել, մանաւանդ թէ շնորհ ունիմ, իսկ եթէ ընդհանուր եւ զայլոցն, ծածկաբար ծիծաղիմ ընդ այն. թերեւս կարծես թէ որպէս դուդ առ իս գրես՝ գրիցեն եւ այլքն առ այլս կամ առ Վեհս եւ ճոխագոյնս, ի խաբս կաս. բազում անգամ ծրարն զմանկանց թուղթս բերէ եւ այլ ինչ աննշանական, միայն Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Անանիա եւ երբեմն Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Արսէն [24] տան լուրս ինչ ի բազում թղթաբերաց սրտառուչ մնայաք լսել ինչ զՏատեան ամիրայէ, եւ [լո՞ւր] մի եւս ոչ լուաք այտի, իսկ աստ յանգղիացի լրագրաց լսեմք եւ կարծեմք սուտ՝ թէ արքային ի դիպահոջ արկեալ իցէ զայրն։ Ի սակաւուցս եւ յառաջնոյն քան զայս նամակէ՝ իմա՛ բազումս։

Զիմոյ այդր գալստենէ՝ գրեցի զտեսութիւնս առ եղբայրն իմ Սերոբէ, գուցէ ընթերցեալ իցէ եւ քեզ. ես չեմ ինքնայօժար, եթէ հնազանդութիւն հրամայէ՝ անհնազանդ լինել ոչ կամիմ։ Բայց առաքումն մանկանց աստի լիցի յաշնայնի՝ որպէս առաջադրեալ է մեր. քանզի յետ զատկին սկսանին զկրկնատումար վաճառականութեան ուսումն, եւ զլեզուացն եւ զայլոցն յառաջ վարեն. վասն որոյ կարծեմ եւ եղբօրդ մնայ յերկարել զապաշխարանսդ յապաղման այդր։

Ցաւիմ ընդ որ ասեսդ զՊ[ատուական] Հ [այր ] Մելգոնէ, այլ չգիտեմ թէ մարթիցի՞ մեզ դարման տանել իրացդ՝ յորժամ բացցի ճանապարհ Տրապիզոնի. այլ լաւ լիցի առ Վեհս գրել քեզ զայսմանէ ի ժամուն։

Ողջոյն տուեալ հարց եւ եղբարց սիրելեաց, մնամ Քեզ

Հոգեկցորդ Եղ[բայր] եւ
ն [ուաստ] ծ[առայ]
տ աժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ [արգար] Ալիշան
Կ [րօնաւոր] Մխիթ[արեան]

101.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետ[իկ], 13 Մարտ [18]50

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Զգրեալդ ի 23 անցելոյն ընկալեալ յ7 ամսոյս՝ ծանեայ, զի զերծեալ է արկղն յարգելանէն եւ տէրն ի հոգոց, ընդ որում եւ առաքողքն:

Ըստ յանձնարարութեանդ տուաք 198 Լ[իրա] Աւ[ստրիական] առ օրհնեալն այն:

Յիշես, զի ինն ամաւ յառաջ ծեր մի եւ երիտասարդ [25] ընդ նմա ի Տիգրանակերտէ եկեալ էին ի վանս, եւ մտին ի սենեակ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Վարդապետի [26] հարցանել վասն ընտրութեան վիճակի. արդ երիտասարդն մտեալ ի վանս Վիեննայ ՝ կոչի Մխիթար, եւ 8 ամ կացեալ անդ, ամսով յառաջ արձակի ի նոցանէ. եւ եկն ի վանս մեր, եւ աստի ի Հռոմ հանդերձի մեկնիլ. ըստ բաւականի կրթեալ է եւ ուսումնասէր, թուի առ գժտութեան կամ համարձակախօսութեան ինչ տհաճեալ նոցա եւ արձակեալ: Ամսով յառաջ ինքնակամ մեկնեալ է ի նոցանէ եւ այլ ոմն ուխտեալ, զի եւ սա ի վարժարանեայց յուխտելոցն է, եւ այլ երկուք յանցելումն ամի՝ դարձեալ ի նոցին դասուէ:

Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Ստեփան ողջամբ ժամանեալ է ի Պերութ եւ յայց ելեալ միանձանց Անտոնեանց. հանդերձի գնալ ի Տարսոն, եւ անշուշտ այժմ անդ է կամ յայլում կողման Կիւլիկիոյ: Ոչ կամիմք, զի հռչակիցի ճանապարհորդութիւն նորա:

Պարոնն Աղեքսանդր [27] սկսաւ մեծաւ սիրով եւ բարեկամութեամբ թղթակցիլ ընդ Վեհիս, եւ հրաւիրէ զնա երթալ ի Լոնդոն ի հանդէս օծման դաստակերտին իւրոյ եկեղեցւոյ, եւ կարծեմ կատարի խնդիրն. զայս եւս թագուն ունելի է առ ժամս [28]:

Հապճեպ գրութեամբս՝ ողջոյն բազում տուեալ սիրելեաց, մնամ Քեզ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ հոգեկցորդ
տ աժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ [արգար] Ալիշան
Կ [րօնաւոր] Մ[խիթարեան]

102.               

* Հայր Ստեփան Վրդ. Եազըճեանին - Տարսոն

Վենետիկ, 16 Մարտ [18]50

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Թէ ո՞րքան հաճութեամբ ընկալայ զգրեալդ ի 11 Փետր[ուարի] [29] ի Պերութ, ոչ է հարկ այժմ ինչ ասել, քանզի յիշես տակաւին որչափ թախանձէի զՔեզ գրել մեզ ստէպ, եւ ահա կատարեցեր զփափագս իմ առաւելաւն հանդերձ՝ գրութեամբդ առ իս, որում շնորհ ունիմ եւ մեծապէս եւս կալայց ըստ շարալծելոյ քո նմին այլ եւս թուղթս ըստ տեղեաց ուղեւորութեանդ: Բայց զգիրդ այդ անագան ընկալայ յ12 մարտի, եւ յառաջագոյն ընկալեալ էր Վեհիս զգրեալդ ի 16 Փետր[ուարի] քանզի առաջինն յետին լեալ էր. Ce n ’ est rien [30] !

Դժուարութիւնք ոչ միայն ըստ ոչ կամայ այլ եւ ըստ ոչ կարծեաց մերոց ելեալք քեզ ընդ առաջ ի նախաշաւիղ ճանապարհիդ [31], թէպէտ եւ հասարակացս անհաճոյք, այլ անբաւականք են ի լքուցանել զվառեալդ ի սէր հայրենի, որպէս եւ ինձ թուին, կարծէաք զքեզ ընդ հուպ ի հարաւային դրախտս առաքել, այլ ծանեաք, զի այս ամ գրեաթէ ընդ ամենայն երկիր անսովոր ցրտութեամբ խստացեալ է ձմեռն, որպէս եւ ի Կ. Պօլիս, ի Փարիզ, ի Հռո վմ, եւն. այլ զի աստ յետ կիսոյ Փետրուարի միշտ ծիծաղադէմ են երկինք եւ գարնանահոտ շնչեն օդք, ախորժեմք այժմ եւ զքեզ ի նոյն վայելս կարծել, մանաւանդ, զի ի Կիւլիկիա խաղաս արդ, ի զուարճալին երկիր եւ ի բարեխառն կլիմայ. որ թէ եւ խիստ ինչ հանդիպէր՝ Ռուբինեանցն եւ Ներսիսեանցն սիրով դիւրանայր քեզ:

Ո՜հ, անուանք, զորս ես հառաչանօք հնչեցուցանեմ յիս, դու այժմիկ ի նոցուն իսկ ի դաստակերտացն եւ ի ձեռնահուպ վայրաց լուիցես արձագանս. ինձ երազէի ես զբաղդդ՝ որ քեզ վիճակեցաւ, արդ քեզ գործ զերկուց կատարել պիտի եւ զիղձ զերկոցունս հարկանել, զքո եւ զիմ: Յիշե՞ս զառաջի՛ն աւուրսն եւ զառաջին տեսութիւնս մեր յետ դարձիդ ի Փարիզոյ, յորժամ յուսացուցանէի զքեզ թէ յաջողիցի քեզ երթալ ի ցանկալին քո, եւ դու մասամբ անյուսութեամբ եւ մասամբ առագաստեալ յուսով անհնարին կարծեցուցանէիր. բայց իմ անդստին հաստատեալ էր ի մտի դիւրել քեզ զբացումն ճանապարհիդ՝ զի քեզ յուսայի, այլ ինձ ոչ: Այլ կացցեն այս բանք, եւ դու արիացեալ պնդեա՛ զմէջս քո ի գործ, եթէ համարիցին ինչ քեզ օժանդակք խրախոյսք մեր եւ մաղթանք, անբաւականիցս ի նիւթական ձեռնտուութիւն:

Ոչ գիտեմ թէ գրեա՞լ իցէ Վեհս զՔէն առ Տատեանն, եւ թէ զի՞նչ. բայց զայս քաջ գիտեմ, զի չընկալաք ի նմանէ գիր յետ մեկնելոյ քո աստի, եւ որ ցաւալին է, լուաք, զի ձախողեալ է նմա ի բաղդին, եւ իբր պարտաւոր առ արքայ գտեալ եւ համարս պահանջեցեալ, եւ զրկեալ ի գործարանացն վերակացութենէ, բայց ապա վստահացուցին զմեզ թէ արդարացեալ է, սակայն ստոյգ ինչ ոչ գիտեմք. այլ այսու իմաստասիրեցաք՝ զի յառաջագէտ գոլով ինքեան իրացդ՝ վասն այն կասեցուցանէր զքեզ յուղւոյ, եւ վասն այն խնայէր զծախս ճանապարհիդ: Դու եթէ կամիս գրել նմա՝ կամ մնա՛ ստուգագոյն ինչ լսել զնմանէ, եւ կամ իբրեւ անգէտ գրեա՛ լոլոզելով: Բայց եթէայտիչյաջողեսցի մեզ կրծել ինչ, եւ ինքն իսկ բարերարն այն եւ հայրենասէր ոչ կարասցէ ըստ սրտի իւրում ձեռն տալ, ակն ունիմ ես այլուստ հնարել ինչ քեզ: Պարոնն Աղեքսանդր [32] այժմ սերտ բարեկամացաւ ընդ մեզ, եւ թերեւս ի գարնայնիս գնայցէ Վեհս ի Լոնտոն, քանզի թախանձանօք հրաւիրէ զնա ի հանդէս իւրաշէն եկեղեցւոյն, եւ խոստանայ եղբայրաբար լնուլ զկամս Վեհիս. արդ զայն պատեհ ոչ վրիպեցուցից եւ ես իմովսանն իսկ թելադիր լինել վասն նպաստի ուղեւորութեանդ, եւ կարծեմ յաջողի [33]: Բայց եւ այլուստ եւս ջան ի գործ արկից, եւ ոչ մոռացայց բնաւ զքեզ եւ զպէտս քո ցորչափ դեգերիս զցանկալի կողմամբքն, եւ շարժեցից քարինս ըստ տկար ուժոյ իմոյ այլ անխոնջ սրտի: Դու միայն ջանա՛ առհաւատչէիւք ցանկալեաց՝ խտղտել զաչս մերայնոց, որպէս զի ջերմ լիցին ընդ գործդ այդ, եւ մի՛ միայն ճառից ընդօրինակութիւնս տեսեալ հովասցին: Ո՞ գիտէ, գուցէ արդ եւ ի Սիս գնացեալ է քո, եւ ի մէջ ցանկալեաց զամենացանկալին իմ յուզեալ զՊատմութիւնն զայն Հայոց, զորմէ հակիրճ յիշատակ իմն գտի, թէ՝ յամենայն պատմչացն Հայոց ի ԻԸ կամ ի ԿԲ հեղինակաց հաւաքեալ ուրումն արարեալ է ութ գիրս Պատմութեան Հայոց, որ գտանի ի Սիս եւ ի Սաղմոսավանս: Զայդ խնդրեա եւ թէ գտցես՝ ասեմ թէ երկրորդ Մարիբաս իցէ մեզ:

Աստանօր ամենայն ինչ որպէս եւ թողերն՝ այնպէս է. Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Պետրոս ի Հռովմ է [34], տակաւին ոչինչ գործ վճարեալ. վասն որոյ ես ի կեդրոնի կալով մնալով չունիմ քեզ երկարս գրել, թէ ոչ դէպք ինչ նորք ի վեր երեւիցին, իսկ քո ճառագայթակերպ բերեալ ուղեւորութեամբ՝ կարես միշտ երկարս եւ նորս գրել. եւ յորժամ տացես ինձ ծանօթութիւնս ցանկալիս կամ հատուածս ինչ բանից նոյնպիսիս (այլ nota bene ճշմարիտս) տաց եւ ես քեզ ի նորոց ճանապարհորդաց ծանօթս ինչ զբուն հայրենեաց մերոց, որք առաւել վառեսցեն զաշխոյժ քո եւ զյոյս:

Ի վերնագրի նամակիդ առ իս գրեսցես եւ զՀայոց անուն կամ զԴպրոցի Հայոց:

Լիուլի ողջունիւ սիրելեաց՝ մնամ անձկոտ գրոյդ եւ Քեզ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ
հ ոգեկցորդ եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Կ [րօնաւոր] Մ[խիթարեան]

103.               

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

[18]50 3 Ապր[իլ], Վենետ[իկ]

Սիրեցեալ եւ Պ[ատուական] Եղբայր,

Յերից եւ թերեւս յառաւել թղթաբերաց՝ չընկալեալ գիր ի քէն՝ գրեմ զհակիրճս. եւ malignosamente [35] յիշեցուցանեմ, զի ճշմարտեցաւ վերջին գրութիւնս իմ եւ մեղադրանս վասն չգրելոյ ձեր առ մեզ որոց մեքս կաթոգի մնամք, որպէս զՏ[ատեան] ամիրայէ. թուի ինձ թէ այնպէս ընկղմեցաւ այրն, զի եւ ձեզ մերձակայիցդ անտես հետախաղաղ եղեալ։

Յ18 անցելոյն եհաս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէս ի Փարիզոյ, եւ խորհրդակցիմք այժմ ի կարելի եւ ի կարեւոր ուղղութիւն մատակարարութեան Վարժարանին Մուրատեան. տակաւին ոչ ինչ հաստատեցաւ կշիռ։

Յասունն [36] բազում ինչ առաջարկեալ է ի Հռոմ, եւս եւ ընդդէմ մեր, այժմ Ծիրանաւորացն Ժողով ցարդ ընդդէմ նորայն կամաց յաջողակս մեզ վճռեն, թեւարկու մեզ ելով Մայ [37] Ծիրանաւորի. Ոչ գիտեմ 10 թէ 15 անձինս ընծայեալ է յեպիսկոպոսութիւն, եւ ոչ զմի ի նոցանէ հաւանի Ժողովն կոչել ի ձեռնադրութիւն, մինչ չեւ քննել զիւրաքանչիւր ուրուք ի նոցանէ զվարուց ուղղութիւն եւ զիմաստութիւն, եւ ոչ յաշխարհական անուանեալ քահանայից միայն՝ այլ եւ թէ ի կրօնաւորաց կամին զնուիրեալսն։

Յոհ[աննէս] Եսայեան ՝ առ որ զծրարեալս աւանդէք, գրէ ինձ զհին դրամոց եւ զհայկականաց գտելոց առ ումեմն ի ծանօթից իւրոց՝ զի վաճառել կամի մեզ, արդ գրեցի առ նա ցուցանել քեզ, եւ քո ընդ եղբօր իմում Սերոբէի քննեալ՝ որոյ տեսեալ է եւ զդրամս վանաց մերոց, զարժանաւորսն եւ զհայկականսն գնեսջիք ի մեր հաշիւ, կամ թէ կամիս ի քո եւ յիմ յառանձինն։

Ողջոյն տուեալ Վ[երապատուեալ] եւ սիրեցեալ եղբարց մերոց եւ Հարց՝ մնամ Քեզ

Հոգեկցորդ Եղ[բայր] եւ [Ծառայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Կ[րօնաւոր] Մ[խիթարեան]

104.            

* Հայր Ստեփան Վրդ. Եազըճեանին - Տարսոն

Վենետիկ, 16 Ապր[իլ] [18]50

Սիրեցեալ եւ Վերապատուեալ Եղբայր,

Ընկալայ եւ զերկրորդ եւ զերրորդ նամակս քո զգրեալսն ըստ ընթացից ճանապարհիդ ի ծովու եւ ի ցամաքի եւ զդադարեալն ի Տարսոն Կիւլիկեցւոց յ17 Մարտի: Այսօր ամիս մի է յետ վերջին գրութեանդ. ո՞րչափ եւ որպիսի՞ս արդեօք տեսեր եւ իմացար հայկականս յամսօրեայ աւուրքս. ոչ երկբայիմ, զի Տարսոնեան տեսարանք մոռացուսցեն քեզ զվիշտս տաղտկայածուկ ճանապարհիդ եւ զաշխատութիւնս ծովակոծ տատանմանց: Ո՜րքան քաղցր եւ նախանձելի թուին ինձ եւ տառապանք եւ վայելք վասն հայրենեաց. թէպէտ եւ այսու ոչ կամիմ անտեսող լինել տառապանացն զոր կրեցեր եւ ոչ իսպառ առ ոչինչ համարել. դու ընդ առաջինս ի մարտիրոսաց դասէիր զքեզ եթէ վասն Քրիստոսի կրեալ էիր զոր կրեցերդ, եւ ես ոչ ընդ երկրորդս ի հայրենասիրաց դասեցից զքեզ վասն դոցին:

Բազում հաճութեամբ եւ հետաքննութեամբ ընթերցաք զհետազօտութիւնսդ ի Պերութի Լիբանաստանն, եւ զգիւտ բեւեռագիր արձանացն եւ քանդակաց նախնեաց. այն ինչ ընթերցեալ զառաջին տողս նկարագրիդ՝ հաստատեալ էր եւ իմ ի մտի ասորաձեւ լինելոյ նշանագրացդ, որպէս եւ ստորեւ վկայէիր. քանզի ի նմին առաւօտու յորում զգիրդ ընկալայ՝ դէպ եղեւ ինձ քննել ի Վիսքոնդի [38] եւ տեսանել զպատկեր անդրւոյ Սարդանաբալլու [39] զկանգնեալն ի կողմանս Տարսոնի, եւ ասէի ի մտի թէ հնութիւնք Ասորեստանեայց գտցին եւ ի Կիւլիկիա. եւ ահա յետ երկուց ժամուց զնոյն հաստատեաց գիր քո ի նոյն վայրաց թռուցեալ. կարծեմ յեւրոպացւոց տակաւին չէ ուրուք յիշատակեալ բեւեռագիրս ի կողմանքդ:

Զ Այասայ եւ զ Փայասայ [40] ոչ կարացի տակաւին քննութիւն առնել, քանզի պատճէն հրամանագրոց Ռուբինեանց չէր առ իս, այլ ի միւսանգամ գրութեան իմում ծանուցից քեզ զոր ի նոսայն ինչ գտցի:

Ի 15 Մարտի գրեցի քեզ զառաջին գիր իմ պատասխանի առաջնոյդ քո, ակն ունիմ թէ առեալ է քո այժմ, զի այդր ի Տարսոն ուղղեալ էր իմ զայն ի վերայ Գաղղիական հիւպատին, որպէս եւ զսա. կարծեմ թէ նշանակեալ էի ի նմա որպէս եւ յառաջ քան զիս Վեհս՝ թէ սուտ է սոսկալի համբաւ մահու չորից ի հարց մերոց. մեռեալ չէ եւ ոչ ոք, այլ եւ քաջողջք են ամենեքին որք աստ եւ որք ի զանազան կողմանս՝ Տեառն շնորհօք:

Զ Տատեանէն իմացաք, զի առեալ է Տէրութեանն ի նմանէ զտեսչութիւն գործարանացն եւ թողեալ միայն զվառօդարանն. այլ ինքն գոհ եւ ուրախ է. կարես փորձ փորձել խաղալոյ ընդ նմա որպէս կամէիրդ. գիտեմ, զի Վեհս գրեաց նմա անցելով թղթատարաւ, այլ թէ զի՞նչ եւ զքէն՝ զայն ոչ գիտեմ . . .: Տե՛ս զդէպսն. արդ իսկ ի գրելն զայս լուայ յեկաւորէ ի վանաց, զի գնացեալ են մերքն յայց ամիրային եւ գտեալ զնա որպէս յառաջն, տխրեալ միայն ընդ անիրաւ զրպարտութիւնս եւ գրուածս ինչ զնմանէ ի լրագիրս:

Յառաջնում գրիս խոստացայ տալ քեզ տեղեկութիւնս ինչ հայկականս նորալուրս կամ նորընթերցս յինէն: Լուաք ի Պետրոսեան Վարդապետին [41] գրոյ՝ զի յ երկիրն Զըռկանու առ Սուրբ Աղբեր կաթ գիւղիւ (տես յ Ինճիճեան Նոր Հայաստան) որ ի թեմին Մշու, յարշաւանս Լէն կթիմուրայ ամբարեալ են ընդ այլոց հնութեանց եւ ձեռագիր մատեանս ի բերդ մի. եւ յետ արշաւանացն փոխադրեալ զայնոսիկ ի պահարան խորանի եկեղեցւոյ Տերչի գեղջ (զայսր անուն ոչ գտի յաշխարհագրութեան) եւ ցարդ անդ պահեալ մնան, որպէս յոլովից յայտնի է, այլ քահանայք տեղւոյն առ նախանձու ոչ կամին ի վեր հանել: Զայսմանէ ունիմ գրել եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Ներսէս, որ ցարդ ի Տրապիզոն է:

Գերմանացի ճանապարհորդն զորոյ ցուցեալ եմ քեզ զգիրսն, ասէ ի բերդս Սպերոյ եւ Մանազկերտոյ տեսեալ անծանօթ արձանագրութիւնս, եւ վասն ոմանց ի նոցանէ ասէ լինել հին հայեցիս, քանզի եւ որիշ յիշատակէ զհայկականն յետին: Ի Մանազկերտոյ կողմանս ի վերայ Փատիշճան գետակի տեսեալ է կամուրջ հին, այլաձեւ յայլոց կամրջոց Հայաստանի, հաստաշէն քան զնոսա, եւ ի նմա եւս անծանօթ արձանագրութիւնք:

Ի կողմանս Բիւրական լերանց եւ ի Պուլանճըգ գաւառի բազում գեօղս Հայոց ասէ լինել ընդ միով Հայ իշխանաւ, իբրեւ ի դրանէ Օսմանեան Միւզէլլիմ գոլով, այլ աղիկամի կառավարեալ, բարգաւաճս եւ բարեկեցիկս, եւ գլխահարս աւազակողաց Քրդաց եւ Եզիտեաց:

Շատացեալ սակաւուքս, գիտեա քաջ, զի ոչ զանց արարից թէ հանդիպեցայց նորոց գիտելեաց ի ծանուցանելոյ քեզ՝ այլ պարտ է քեզ առ յինէն սակաւուք գոհանալ, զի ես ոչ յածիմ ի ճանապարհի նորանորս տեսանելով եւ գրելով, եւ հազիւ երբեք է գտանել ճանապարհագիր նոր:

Իտալական տոմսակիս գրիչ է վաստակող ի դիւանս Վենետկոյ, որ յաւել ինչ ինչ նոր ի Ռուբինական գրուածոց, եւ խնդրէ գիտել թէ գտանիցի՞ն յիշատակք Վենետկեանց ի կողմանքդ:

Ողջունիւ եղբարց մերոց, մնամ միշտ լրոցդ յաջորդութեան անձկաւ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ եղբայր

 

105.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետ[ իկ], 17 Ապր [իլ] [18]50

Սիրեցեալ եւ Պատ[ուական] Եղբայր,

Զգրեալսդ յ30 մարտի եւ ի 6 ապրիէլիս ընկալայ ի ժամու. եւ յոյժ գոհ եղէ, ընդ իս եւ այլքն, զի ետուք ծանօթս զՏատեանէն, եւ հանգեաւ սիրտ մեր։ Զխնդիր ամիրային վասն հարսանեաց որդւոյ իւրոյ՝ կատարեսցուք ջանիւ եւ յօժարութեամբ, եւ առաքեսցուք. միայն ծանուսցես մեզ եթէ գիտես զժամանակ հարսանեացն, որ թուի ինձ անագանել տակաւին ամսովք երկու, մինչեւ յառաջին հարսանիսն որ յետ Հոգեգալստեան տօնից։

Վասն գալստեան իմոյ այդր գիտեա՛ եւ գիտասցէ Պ[արոն] Սերոբէ եւս եթէ կամիս, զի թէպէտ ես չիմանամ զշահսն զոր ասէք օգտել ինձ յերկամսեայ հակիրճ բնակութեան իմում անդ, այն զի գիտէք քաջ, զի ես սայլանկեօզանման խապուխաբնակ [42] ոմն եմ եւ ոչ ամենակեցիկ ոստոստագնաց լերկամարմին գորտոյ նման. եւ զի թէպէտ ոչ կարօտ թուիմ առողջութեանս սատարութեան ի քաղաքէ այտի, եւ այդ ըստ քումդ վկայութեան, զի աշակերտք իմ գրեն ինձ այտի լուեալ ի քէն, զի եւ քաջառողջ եմ եւ գիրացեալ լրացեալ առաւել յոյժ քան որ յառաջն. սակայն ոչ ոք հակառակիցի աստ ուղեւորութեանս այսմիկ, նա՛ Վեհս առաւել քան զքեզ յօժար է ի դոյն, ոչ գիտեմ յանձնէ եթէ ի ձէնջ շարժեալ. իսկ ի հարցանելն զիս՝ ես պարզապէս զայն ասեմ որչափ ինչ գրեցի առ Պ[արոն] Սերոբէ, իբր կարծիս միայն, եւ ոչ ի միտել յայս կամ յայն կողմն, զի կամիմ neutro [43] մնալ ի մասինս. եթէ առաքեցայց՝ բարւոք է Տերամբ, եւ եթէ ոչ՝ նոյնպէս. Բայց եթէ յետինս այս հանդիպեսցի՝ գիտասջիք, զի հզօրագոյն իմն պատճառ կամ խափան կրճիմն անկանի իրացն. ապա թէ ոչ՝ ոչ Վեհս եւ ոչ Ժողովն Առաջակայից եւ ոչ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ ՝ յորոց զանգիտէր Պ[արոն] Սերոբէ, եւ ոչ մի ոք չեն դժկամակ առաքելոյ զիս այդր վասն ամսոց սակաւուց. իսկ ես քանզի խոստացայ առ Պ[արոն] Սերոբէ ՝ կացից մնացից անտարբեր. իբրեւ նպատակ գնտակացն ի խաղի, որ կողմն եւ ճարտարագոյն իցէ՝ հարցէ եւ ստասցի միւս եւս գնտակ։

Տակաւին ասես չկացեալ ի վերայ պատճառի ուղեւորութեանց Մինասեանին եւ Եազըճեանին. զառաջնոյն յերկար գրեալ է Վեհիս առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Արսէն, կարես տեղեկանալ ի նմանէ, եթէ ոչ թագուսցէ ի քէն. Ծիրանաւորն Մայ պաշտպան կայ նմա եւ յոյս տայ միւսանգամ դարձին եթէ հաճոյ իցէ եւ մեզ։ Իսկ Եազըճեանին երթ յոյժ բարւոք է, անկասկած լեր. օգուտ է եւ մեզ եւ նմա. ապա իմանաս եթէ այժմ չիմանաս։

Ընդ հալածելոցդ ի Յասոնեայ արդարեւ հալածիմք եւ մեք, վիշտ անդամոց վիշտ եւ բովանդակ մարմնոյն. ոչ քեզ միայնոյ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Անանիայ են հալածանքն, այլ համօրէն ամենայն հարց մերոց որք յառաքելութիւնս, քանզի յամ[ենայն] թեմէ իւրմէ կամի արտասահման առնել զՄխիթարեանքս եւ չտալ այլ եւս մուտ. ամօթապարտ լեալ ի Ժողովոյ Կարդինալաց՝ եւ եւս զայրացեալ փուրսիշ [44] մեծ յարուցեալ է ի վերայ միաբանութեանս քննեալ ի դիւանս Ծաւալոցին [45] զամենայն զառաջին ամբաստանութիւնս եւ ի հրատարակ կամի ածել, իբրեւ ի յետին եւ մահու պատերազմն դիմագրաւելով, որ ոչ միայն մեծագոյն ամօթոյ առիթ բանի նմա այլ եւ կորանաց եւ անձամբ անձին վատթարելոյ. արդ յայտնի պատերազմ է. յայտնի լիցին եւ ելքն. փոքր մի եւս երկայնամիտ լիցուք յԱստուածապաստանք լեալք եւ ի Յոյս փրկութեան մերոյ ի Մայրն Աստուծոյ։ Պապն արդ ի Հռովմ է. տեսաւորիցի ընդ նմա Գեր[ա]պ[այ]ծ[առ] Եդուարդ, անշուշտ եւ Վեհս մեր գայցէ ի յարգութիւն նմին։ Դու զհալածանս միայն ասես եւ զարտասահմանութիւն ի գաւառէ միոջէ. համբաւն ի համօրէն երկրէս եւ ի կենաց արտասահմանեալ է զՎՎ. հարս մեր Սրապիոն, Արսէն [46], Անանիա եւ Մովսէս [47]. ի կողմանս Լիբանանի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ստեփանոս տեսեալ է նամակ գրեալ այտի՝ յորում գուժի մահ չորեցուն հարցդ ի քոլէրայէ, եւ անհնարին սգով պաշարեալ է ուղեւորն մեր, եւ կամելով անհաւատ լինել՝ ոչ կարէ եւ աղէկտուր տոչորի։ Զի՞նչ ասես վասն համբաւուդ։ Ե՛րթ առ Հ[այր] Ղուկասն մեր եւ ասասցէ քեզ Sempre coraggio, mai paura [48].

Պանդխտութիւն քո եւ ապաշխարանք՝ թէ շատ 5 ամիսք եւս երկարեսցեն. կամիմք լքանել զտուն այժմեան վարժարանիս, եւ պատրաստել ձեզ այլ տուն վայելուչ եւ բարեյարդար պարտիզաւոր եւ յարմարագոյն, զպալատն Զենոբիոյ [49]. լաւագոյն է ի միջոց ժամանակիս առնել զփոփոխութիւն քան յետ գալստեան մանկտւոյդ տեղափոխել եւ ժամավաճառ առնել։

Զըռկան երկրին մեծ են աւետիք, եւ եթէ ստոյգ իցեն՝ Զրկանք կոչեմ ես զայն ցորչափ թագուն կամ գանձք մեր եւ յոյս [50] ։ Զի՞նչ առնէ Տատեանն զայդ լուեալ։ Կամէի գիտել ի նմանէ թէ գրեա՞ց ինչ ըստ խոստմանն յԵրուսաղէմ վասն Պատմչաց, զի հարցանէ ցիս զայս եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսէս. այն զի բազում անգամ լուաք թէ անդ ի Ս. Յակոբայ վանս գտցի եւ Դ գիրք Խորենացւոյ [51] ։

Ողջ լեր ողջունեալ զՍիրելիս մեր եւ գիտեա զիս

[Խոնարհ] [Ծառայ] եւ հոգեկցորդ Քո տաժանեալ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

106.            

Հայր Ներսէս Վրդ. Սարգիսեանին [52] – Տրապիզոն

Վենետիկ, 1 Մայիս [18]50

Սիրեցեալ եւ վերապատուեալ Եղբայր,

Զտուեալդ յ12 Մարտի ընկալայ ի 15 ապրիէլի. ընդ նմին եւ զքաղցրազայրուց յորդութիւն ճշմարտութեանդ, որ գայր դարիւ եւ դարիւ եւ զովացուցանէր զբորբոքեալ սիրտս Հ [օր ] Ղեւոնդեայ. քաղցր էր ինձ հուրն, քաղցրիկ եւ ցօղն, քանզի եւ երկոքեան ի համակիր սրտից արտաբերեալք։ Այլ դու յորժամ հուր լսես՝ մի՛ եւս զմանկականն խանդ յահուր իմանար, քանզի եւ յիս խայծ ծերութեան անկեալ է, եւ ի յաճախ ընթերցմանէ փոքր մի ճանաչել սկսայ եւ զչար ազգիս եւ զբարի, եւ զի չեմ մանուկ՝ յայտ քեզ անտի իցէ, զի իբրու զքեզ ոք այր գիտացի զայրացուցանել յայսքան հեռուստ, եւ ո՞յր արարեալ էր զայդ քաջութիւն. արդ եթէ յայնժամ զայրացար՝ այժմ ծիծաղեաց եւ զովացո՛ զսիրտ քո, զի եւ ես արդարացուցի զքեզ։ Եւ արդ գոհացեալ, զի բոլորաթիւ հաշիւք մեր հաւասար գտան, զկոտորակս բանից եւ կարծեաց մերոց թողցուք այլում ժամանակի։

Ի վերայ չարակրութեանց ճանապարհին յաւելուած տենդիւ յոյժ դառնացաւ եւ մեզ, այլ ակն ունիմք թէ այժմու կազդուրելդ հաստատուն առողջութեան իցէ դարձ եւ զօրաւիգն այրարատաչու ուղւոյդ, յոր կարծեմք թէ հանդերձեսցիս ընդ հուպ, զի գարուն հասեալ կայ: Բայց զընծայական թղթոյն առ կաթուղիկոսն ոչինչ ոչ էիր նշանակեալ, թերեւս աւելորդ վարկուցեալ. դու գիտես: - Եկից արդ առ հարցուածս եւ խնդիրս քո։

Վասն Օրինացն գրոց թարգմանութեան ծանի՛ր, զի եւ ի մերում օրինակիս որ եւ ընտիր գրուած է՝ նշանակեալ կայր յիշատակարանս բանի՝ յաւարտ գլխակարգութեան զինուորականն օրինաց. «Ներսէս տառապեալ թարգմանիչ եւ օրինադրիչ զինուորական սահմանադրութեանս՝ զգուշացուցանեմ սովաւ զզօրս»: Եւ պակասորդ օրինաց գիրքն այս իսկ զինուորական սահմանադրութիւնս է, որ հասանէ ի Ծ գլուխ ի բանն «Որ առ բարբարոսսն միաբանի ի տուրեւառութիւն . . . » եւ ապա պակասէ ցվերջ՝ եօթն գլուխ բան, որպէս ի ցանկէ գլխակարգութեանցն յայտնի լինի։ Իսկ զի հաւաստեաւ Լամբրոնացւոյն Ներսիսի է թարգմանած՝ ծանեաք ի նորին յիշատակարանէ որ գրեալ կայ յօրինակ մի օրինագրոց եւ դատաստանագրոց ի վանս Մարաշու, եւ Հայաստան լրագիր [53] հրատարակեաց, յորում յայտնապէս ասէ Լամբրոնացին ի ՈԽԵ [1196] թուին թարգմանեալ նախ ծայրաքաղ զքաղաքական օրինադրութիւնսն ( Յուստ. եւ Եռինեայ ) եւ ապա գտեալ եւ թարգմանեալ ի հելլենացւոյն զՄովսիսական օրէնսն եւ զ Լէոնին եւ զ Կոստանդեայն, ընդ նմին եւ զԶինուորական օրէնսն։ Զայս այսպէս գիտեա՛ ստոյգ։

Տատեան Ամիրայն զպատմական մատենից գրեալ է յ Էջմիածին ՝ այլ ոչ ընկալեալ պատասխան, զոր եւ ոչ բարեգուշակ համարի, այլ ոչ եղէց ասէ ձեռնթափ յայլոց հնարից. ոչ գիտեմ թէ զի՞նչ եւ յ Երուսաղէմայ ձայն, քանզի եւ անդր խնդիր առնել խոստացաւ։

Վասն Միջագետաց մատենիցն գիտացաք, զի առեալ են զհաւասար քաղդէարէն հին մատենին եւ ուղւոյ եդեալ դէպ ի Կ. Պօլիս, ի հասանել նորին եւ ի քննել ծանիցուք զհաւաստին եւ ծանուսցուք քեզ։ Նոյն ինքն Տատեան գրէր ի ձեռին ունել եւ զվաղնջուց պարգեւագիրս Սարակինոսաց ի դիւանացն Աղթամարու, զոր եւ թարգմանեալ յղել առ իս խոստանայ:

Վանայ ծովուն ձեւ երկայնեալ ի Բերկրի ՝ ճշգրտեցաւ արդ եւ առ օտար ուղեւորս, զի Թէքսիէ [54] ականաւոր այր զնոյն ձեւ օրինակի որպէս եւ ասեսդ՝ ձեւաւորեալ է զծովակն, նոյնպէս փորագրեցաւ եւ ի հայկական ատլասի մերում ի Հայաստանն տախտակի:

Վասն Ժամուան բառի ասես կրկին սեռական հոլով արարեալ, հաւանիմ. այլ ընդէ՞ր ոչ յիշես եւ զմահուան, ոչ գիտեմ. զի՞նչ կարծիցես զայսմանէ, որ եւ առ նախնիս գտանի:

Ջանամք ըստ գեղեցիկ խրատուդ զմանկտին յորդորել ի լեզուաց ուսումն, որ թէպէտ եւ մեզ ոչ է հաճոյ եւ ոչ առ գիտութիւն ունիմք, այլ անհրաժեշտ պիտանացու ծանեաք ազգիս այժմու հանգամանաց, վասն որոյ եւ փոյթ տանիմք ի նոյն. այլ չար կամ բարի այն է՝ զի եւ մանկանցն առեալ միանգամ զհամ գիտութեանց եւ զընթերցուածոց՝ անյօժարք լինին ի լեզուաց ուսումն եւ ծանրութիւն մեծ վարկանին, թէպէտ եւ դնեմք առաջի, զի նոքօք ունին հայթհայթել զպարէն կենաց իւրեանց, եւ հաւանեալ իսկ են: Եւ զոր վասն Չաղճեանին ասես՝ զնոյն եւ իմ ի մտի ունելով՝ խնամ առանձին ունիմ ի սրտի վասն նորա, զի եւ առաջին լինելոց է պտուղ ի Տրապիզոն, եւ զի փոքր մի անագան քան զդասընկերսն ժամանեաց ի վարժարանս, նա եւ կամք էին ինձ ունել զնա եւ առ ժամանակ մի այսր յետ արձակման ընկերացն որ յայսմ ամի ի Սեպտեմբերի դառնան ի տուն. այլ ըստ դժպատեհի՝ ոչ միայն չյօժարի նա յայս, այլ եւ մանուկ խրտչուն է, թէպէտ եւ հանդարտ եւ հլու, եւ ի մտաւոր յաջողութեան ոչ ինչ կարի տաղանդաւոր, յաջողագոյն ի ձեռականս: Բայց թէպէտ եւ նա քան զամենայն աշակերտս իմ առաւել խուսափուկ է յինէն, ես ոչ անփոյթ արարից զնմանէ. միայն եթէ եւ դու օգնեսցես, կամ առանձինն յորդորական գրով կամ ի գրի ծնողաց նորա երկտող բանիւ քով ազդ առնելով, որ ազդողագոյն լիցի նմա։ Զիտալականն եւ զգաղղիականն ուսանի միայն, յաջող է յուրուագրութեան ճարտարապետական զարդուց (ornato), եթէ համարիցիս եւ զսա պիտանացու լինել նմա այդր՝ խնամ տարցուք եւ յայդմ մասին բարգաւաճանացն։

Վասն Ալիշանս մականուան գիտուն լիցի Վ[երապատուեալ] Եղբօրդ, զի ծանեայ ստուգութեամբ ի հարց եւ ի հաւուց Կարնեցոց Ալիշան կոչիլ զազգատոհմն մեր, եւ ցարդ գտանին ի Կարին որպէս ասացին յայնմ տոհմէ. իսկ զ Մարգարեանդ յազգականութենէ կամ յանուանէ ուրուք յազգատոհմին եդեալ է հայրն իմ՝ ակն ածելով ի Տաճկաց վասն Ալիշանն անուան. այլ զի չիք այժմ կասկած ի նոցանէ՝ եղբարք իմ ստուգեալ զիրն՝ փոխեալ էին զ Մարգարեանն անհարազատ մականուն եւ զյաճախեալն առ բազումս, եւ ինձ ազդեցին, զոր եւ ես ընկալայ, եւ այնպէս նշանակեմ զանուն իմ եթէ պիտոյ լինիցի առ եւրոպացի, զնոյն եւ ի ստորագրութիւն վկայագրոց՝ քարտուղարի պաշտամամբ. վասն որոյ ոչ է հնար միւսանգամ փոխել զնոյն. այլ դու թէ ի Կարին գնաս, անդ տեսցես եւ մի՛ ի Տրապիզոն թէ կա՞ն Ալիշանք եւ որպիսի՞ք իցեն, զի ի Կարնոյ քաղաքէ է ծագումն իմ:

Այսոքիկ քոյոցդ հարցուածոց կամ խնդրոց լուծմունք. եկեսցուք եւ առ իմսն ինչ ի նորոյ։

1. Լուաք զի Սմըրղանտայ [55] մատեանքն ի Հայս գտանին. գուցէ եւ քո լուեալ է, զի Խաչատուր ոմն միաբան Աղթամարու պատմեալ է յանցելում ամի (յ Էջմիածին ) թէ յարշաւանս եւ յաւարառութեան Լէնկթիմուրայ ՝ ընդ այլոց պատուական գոյից եւ գրչագիր մատեանս բազումս թագուցանեն ի բերդ մի առ Աղբերկաթ գեօղիւ յերկիրն Զըռկանու, որ ի կողմանս Մշոյ է կարծեմ. եւ յետ արշաւանացն հանեալ անտի՝ դնեն ի պահարան դարանի յետուստ խորանի եկեղեցւոջ Տերչի գեղջ, եւ ցայսօր ժամանակի անդ պահեալ կան. երիցունք տեղւոյն ոչ կամին համբաւել, զի մի՛ ելցէ ի նոցանէ գանձն զոր պահել միայն գիտեն եւ ոչ յարգել: Ծանո՛ ինձ թէ իցէ՞ քո լուեալ եւ քննեալ զայս, ապա թէ ոչ քննեսցես. ի Պետրոսեան վարդապետէն [56] է ծանօթութիւնս մեզ։

2. Դրամս հինս կամ մետալս ոչ ուրեք գտեր, որպէս երբեմն նշանակեալ էիր առ Վեհս. ճանապարհորդ ոմն Գերմանացի որ յամին 1843 ճանապարհորդեալ է ի կողմանս ինչ Հայոց՝ յորում եւ դուդ զկնի նորա, եւ բազում կարեւոր գիտելիս տայ, դրամս Արշակունեան տեսեալ է ի պարանոցի աղջկանց ուխտաւորաց Մշու Ս. Կարապետին, եւ գնեալ իսկ է ի նոցունց. բայց զի ոչ ընծայէ զպատկերս դրամոցն՝ չկարեմ եւ ես ասել որպիսի՞ք ինչ իցեն. բայց այրն հմուտ է, մանրազնին եւ արդարակորով, ի ճեմարանէն Պէռլինայ առաքեալ ի քննութիւն վայրացն եւ կովկասային գաւառաց, քաջ բուսաճանաչ եւ երկրագէտ Koch [57] անուն:

3. Ի Մանազկերտ շրջեալ է քո, այլ զի չեհաս տակաւին ի ձեռս իմ ուղեւորութիւնդ, հարկ է ինձ հարցանել զքեզ, թէ քննեցե՞ր եւ զբերդն յորում նստի Միւզէլլիմն, զի նոյն ճանապարհագիր ասէ արձանագիրս յոլովս լինել ի նմա արաբացիս, քիւֆիս, նոր եւ հին հայկականս. այլ ինքն ոչ է ընդօրինակեալ, ոչ գոլով հմուտ լեզուացն։

4. Ի սահմանս նորին ի վերայ Փատիշանք գետոյ ՝ կամուրջ մի նշանակէ եռակամար՝ ստուարաշէն եւ հզօր, որ ձեւովն եւ կազմութեամբ օտար է յայլոց կամրջաց Հայաստանի (եւ հնագոյն ի նոսա թուի) եւ ի վերայ սորա կիսաեղծ գտանին տառք նորանշանք: Կամուրջ մի այլ նման սմին յիշատակի ի նոյն կողմանս ի վերայ փոքու վտակի առ Քաթըրվին տաղը լերամբ, մերձ ի համանուն աւերակն աւանի հնոյ, այլ արձանագիր ոչ յիշատակէ. գուցէ գտցի։

5. Արձանագիր մի անծանօթ տառիւք նման քիւֆի գրերոյ տեսեալ է եւ ի բերդին Սպերոյ, ուրանօր կայ եւ մնացուած հին եկեղեցւոյ. այլ ոչ յիշէ թէ կայցեն ի սմա արձանագրութիւնք:

6. Զայս դիւրագոյն իցէ թերեւս ստուգել քեզ, եթէ ընդ Կարին ուղեւորիցիս յ Այրարատ, ուր եւ ի Պասկամ գեղջ որ ի թիկանց Բիւրակնեայց առ Խնուսաւ հարցցես զԴրախտին վայրաց. իցէ՜ թէ եւ ափ մի հողոյ առցես կամ տացես ինձ բերել անտուստ ի լեռնէն ուր զերանութեանցն ասեն վայր։

7. Եւ զի մերձ է կողմանցդ եւ անուանին Հովուակամուրջ, զոր տեսեալ իսկ է քո, արձանագիր մի եւ ի նմա յիշատակի յարեւմտից կողմանէ նորա, այլ զայս թերեւս դիտակաւ պարտ իցէ քննել, եւ այնու իմանալ լիցի զժամանակ կառուցման նորին։

8. Ի նախայիշեալդ Պասքամ կամ Պասքան ասին Հայք ազատաբնակ լինել որպէս եւ ի շրջակայ գիւղորայս, որոց դա է գլխաւորն եւ մելիք կամ իշխան Հայ նստի ի դմա. ազատաբնակս եւ զՀայս Պուլանուխայ ասեն, եւ զայն քննեալ է քո անձամբ շրջելով, ի քէն պարտ է ինձ ուսանել:

Ողջութիւն է ի վանս. Գեր[ա]պ[այծառ] Վեհս կարծեմ յետ սակաւուց ճանապարհ հորդէ ի Հռո վմ յայցելութիւն Սրբազանին [58], ի Փարիզ՝ Մուրատեան վարժարանին, եւ ի Լոնտոն ՝ Պ[արոն] Աղեքսանդրի [59] եւ նորաշէն եկեղեցւոյ նորա։ Ի Հռո վմ Յասունն [60] բազում փուրսիշ [61] ամբաստանութեան ածեալ է զմեօք եւ զքեւ իսկ, այլ ցարդ ոչ է յաջողեալ նմա եւ ոչ ի միում ի բազմապատիկ խնդրոցն, եւ դժուարին եւս է այսուհետեւ յաջողել նմա:

Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Ստեփան յ՚17 Մարտի ժամանեալ է ի Տարսոն, եւ ընդ հուպ գրեալ զգիրն, վասն որոյ չիմացաք ցարդ թէ զի՞նչ արարեալ անդ կամ տեսեալ։ Մերձ յԱղեքսանդրիա (Սքէնտէրուն ) քաղաք Կիւլիկեան Ասորւոց հանդիպեալ է գեղջ ուրեմն Պէյլան անուն [62], յորում 250 տունք Հայոց, բարեկեցիկք եւ բարետեսիլք, եւ խօսք նոցա ասէ մաքուր հայեցի մերձ ի գրաբառ լեզու։

Եդի թուանշանս առ յիշատակութեամբք իմովք, որպէս զի ի պատասխանւոջդ մի՛ վրիպեսցի եւ ոչ մի, եւ ակն ունիմ թէ մինչչեւ մեկնեալ ի Տրապիզոնէ ՝ տացես ինձ պատասխանի, եւ զաղօթս մեր առեալ քեզ օժընդակ երթեալ երթիցես յազատն ի վեր ի բարձր Մասիս, եւ ողջ կացցես ինձ յամայր Գլուխ հայրենանուէր։

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ
հոգեկցորդ եղ[բայր]
տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մարգ[ար] Ալիշան

107.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 1 Մայիս [18]50

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Ի սղութեան լրոց՝ սուղ գրեմ, եւ դու մի՛ զչարիր. զի ոչ արարից զանց զկարեւորօքն։ Ընկալայ զտուեալդ ի 20 ապրիլի։ Եւ զի դարձեալ զլրագիր լինելոյ բան առնէիր, ասացից եւ ես, զի ծիծաղեսցիս, յայսմ թղթաբերի ես միայն ընկալայ գիր ի քէն. իսկ Վեհս յընտանեաց իւրոց միայն եւ յոչ ումեքէ ի մերոցն, որպէս եւ ոչ այլք ի նոցուն։ Բայց դիպուածոյ գրեսցուք զայս, կամ զի յառաջագոյն գրեալ չունէին նոր ինչ ի նուագիս։

Այսօր առ մեզ լիցի ժողով վասն բանի Մուրատեան Վարժարանին, զոր առաջարկեն տեսուչք նորին փոխադրել այդր ի Կ. Պօլիս. այլ մեզ քննել մնայ եւ զելս իրացն ծանուցից զկնի. դու լուռ լեր եւ զկարծիսդ պատրաստեա։

Յառաջ քան զաւուրս ինչ եհաս այսր ի Թրեստէ Ճէպէճեանն Յարութիւն, եւ այսու թղթաբեր շոգենաւաւ դառնայ այդր։

Չիմացայ վասն ի՞նչ բանի ասէիր թէ դժուարիցիս թագուցանել զկարծիս մտացդ, զանմահական շնորհս մտաց մահացուցանելով։

Յասովնի իրք ի Հռովմ ի վատթարն նկրտին, որպէս լսեմք, եւ տակաւին ինչ մի չէ ընկալեալ ի բազում պահանջանացն, այլ եւ անուանարկ լինել մնայ նմա, որպէս կարծի։

Կամէի գիտել թէ ի դրամսն զոր վասն թանկութեանն ոչ գնեցէք՝ կա՞յր ինչ եւ հայկական որպէս Եսայեանն ասէր, թէ օտարաց միայն էր, իսկ եթէ եւ դու ժողովես՝ մի՛ անխտիր առցես, զի մի՛ զորս ունիմք կրկին ստասցուք. հռոմէականքն առաւել անպէտք են մեզ, զի բազումս ունիմք, յունականքն առաւել խնդրելիք, հայկականքն ամենեւին սիրելիք, եւ կրկնութիւն սոցա ոչ տաղտկալի, (չեօք եէր չօք ֆայտա էտեր) [63] ։

Զծրարեալս ի սմա փութով աղաչեմ հասուցանել առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսէս [64], մինչչեւ շարժեալ նորա անտի ի Տրապիզոնէ։

Ի Ճէպէճոյն լուայ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Եփրեմէ [65] թէ քաջառողջ է. իցէ՞ ստուգիւ։

Հարցից բան մի արտաքոյ սովորութեանս եւ կամացս, զոր եւ Վեհս երբեմն ասաց հարցանել եւ ոչ համարձակեցայ. ասացեր ցիս թէ զյիշատակսն Տատեան [66] որ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբրիէլ եւ առ իս առաքեալ է Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Անանիայի ի Փարիզ. Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յո[վ]հաննէս ասէ երկուս ինչ միայն տեսեալ անդ առ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբրիէլի, զայլոցն ոչ ինչ գիտէ. ընդ ամէն եօթն կոտոր նշանակեալ էր Տատեանն ի գրին առ իս, 3 առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբրիէլ եւ 4 առ իս։ Զայս առ գիտութիւն հարցի եւ ոչ առ խնդիր, զի ինձ տուողին է փոյթ եւ ոչ տուելոցն։

Եթէ տեսցես զեղբայր իմ Սերովբէ ՝ ողջունեսցես. ընկալեալ է իմ զգիր նորա զերկրորդ։

Եւ դու ողջունիւ եղբարց սիրելեաց ողջ կայցես եւ զուարթ. զի եւ այդ անցանէ։

Քոյին հոգեկցորդ եղ[բայր]
տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ[արգար] Ալիշան

108.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 15 Մայիս [18]50

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Գրեցելումդ որ ի 27 ապրիլի՝ պատասխանեմ կիսայօժար սրտիւ. քանզի ստիպիմ զոչ յաջող լուրս ի Հռոմայ նշանակել. թէպէտ եւ ոչ ի մարդիկ յուսացեալ կամ յուսալի է մեզ այլ յԱստուած, եւ ոչ յարդարութիւն երկրաւոր, որ ոչ գիտեմ ո՛ւր գտանի այլ յերկնայինն միայն որ ոչ զանց արասցէ իսպառ զարդարովք. « Կարդացին արդարք առ Տէր, եւ Տէր լուաւ նոցա ». շա՜տ է թէ եւ մեք իցեմք արդարք կամ գուն գործիցեմք լինել այնպիսիք, ոչ ի միում միայն յիրի այլ յամենայնի ըստ մերս կարի։

Զբաղեալ ասի Սրբազանն ի քաղաքական հոգս, անկարող ի տեսչութիւն, բարեսիրտ միայն եւ որպէս շատ իսկ ցուցին ցարդ գործք՝ ոչ երկայնախորհուրդ ոք եւ խորատես. Ծիրանաւորք կէսք առ նմա զբաղեալք, այլք յառանձին իւրեանց իրս, սակաւք միայն գումարին ի ժողով ի նմին իրաց Յասունի, որում կամակատար գտեալ Քաստրաքանէ Ծիրանաւոր [67] ՝ որ ի վաղուց հետէ թշնամութեամբ է ընդ մեզ, ի հաճոյս նորա նկրտի, իսկ Պառնապօ [68] քարտուղար Ծաւալոցին իբրեւ թագաւոր տեղւոյն վարի եւ գործէ, եւ ոչ ոք հակառակի նմա. քանզի Ֆռանսոնի Ծիրանաւոր [69] գլուխ Ծաւալոցին ծերացեալ եւ ապիկար է, զամենայն ինչ քարտուղարն տեսանէ, եւ համարձակ գոլով առ Սրբազանն՝ դիւրաւ առնու զվճիռս, որով եւ զընտրութիւն վեցից եպիսկոպոսաց հաստատեալ ասեն ըստ քմաց Յասովնի։ Զայլ ինչ ոչ գիտեմք, քանզի գաղտնութիւն մեծ է ի համախոհսն. միայն զի հակառակ մեզ տուեալ է Յասովնի հաստատել եւ զկանոնսն 1842 ամին, վասն կրօնաւորաց չլինելոյ ազատս ըստ առաքելական քարոզչութեանն։ Յայսպիսում ժամանակի քաջ իսկ տեսանէք թէ քանի՞ դժուարին է մեզ գործել, մինչ ոչ զօրաւոր արտաքուստ օգնականութիւն ունիմք եւ ոչ զարդարութիւն տեսանեմք պատուեալ. սակայն որչափ ի ձեռս է այժմ ջանայ ի Հռովմ Գեր[ապայծառ] Եդուարդ, եւ զառաւելն յուսամք ի Վեհէս յորժամ գտեալ արծաթ կարասցէ ուղեւորիլ ի Հռոմ, յետ մեկնելոյ Յասովնի, կարծեմ։

Իրք Հ[օր] Մելգոնի [70] ետուն եւ Վեհիս առիթ վարանաց, եւ ոչ գիտեմք զո՞ գտանել առաքելի անդր ի Տրապիզոն, եթէ բացցի մեզ ճանապարհ տեղւոյն. այլ ի յաջողել ճանապարհին՝ ի հարկէ եւ ընտրութիւնն ի կարգ անկցի. բայց լուաք ի յետին գրութեանց ձերոց, զի հրաման եղեալ է նմա փոխել զձեւ զգեստուն եւ լսել զխոստովանութիւն քրդահայոց. գուցէ եւ զնա կամիցի որպէս զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Բարսեղն մեր աշխատեցուցանել անդ Նոճին [71] ։

Չունիմք լուր նոր, վասն փոխադրութեան Մուրատեան Վարժարանին ի Կ. Պօլիս. բանք եղեն ի ժողովիս. ոմանց հաւանեալ է յայն, այլ յոլովից ոչ. հաւանեցաւ ժողովն զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէս առաքել այդր, զի խօսելով ընդ հարցդ մերոց որք այդր՝ ծանիցէ քաջ զկարծիս ձեր եւ զհնարաւորութիւն կամ զդժուարութիւն իրին. բայց ոչ կարեմ ասել թէ ե՞րբ գայցէ անդր։

Ամիսս՝ Աստուածածնայ ամիս է. մայրն յիշէ միշտ զորդեակս իւր, թէպէտ եւ եարամազ [72] ոք իցէ որդին։ Կարդա՛ եւ դու պնդագոյնս զմայրն, եւ ուրա՜խ լեր ի վիշտս, յամայր ողջութեամբ, ունելով զիս

[Նուաստ] [Ծառայ] Քո եւ
հոգեկցորդ եղբ[այր]
տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ[արգար] Ալիշան

109.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետ[իկ], 5 Յունիս [18]50

Սիրեցեալ եւ Պ[ատուական] Եղբայր,

Գրեցելոցդ ի 11 եւ ի 25 Մայիսի, պատասխանել ցանկայի հանդարտագոյն սրտիւ, այլ ոչ է ժամանակս խաղաղութեան. Ամպրոպք ազգային խռովութեանց հեռուստ ի հեռուստ որոտալով ի վերայ գլխոց մերոց՝ ահա մերձենան պատառել զամպս եւ համարձակ բաղխիլ ընդ իրեար. մնամք լսել զճայթմունս, որ որպէս նշանակէք այտի՝ մօտալուտ երեւի։ Մանաւանդ, զի իմացաք ի Հռոմայ ՝ եթէ յառաջնում աւուր ամսեանս մեկնելոց է անտի Յասուն դառնալ այդր։ Ընդ խաղաղութիւն եւ ընդ իրաւունս եւ ընդ մարդիկ հազարք ասպարիզաց խտրոցք կան. Նախախնամութեամբ միայն է ելս ցուցանել պաշարելոցս վտանգաց, քանզի եւ սրբազնագոյնն ատեան յերկրի՝ այնու զի յերկրի է ոչ է զերծ յերկրաւորս կրից կամ տկարութեանց կամ տգիտութեանց, արդարեւ սուր տեառն խաղայ ի միջի համազգեաց անգամ եւ համակրօնից եւ սիրելեաց։

Չկարծեմք թէ ոք ի մերոցն պաշտպան կացցէ այդր ստորագրողաց ընդդէմ Յասովնի, որք եւ ի լաւութենէ մերմէ ճարտար է որսալ բանս՝ ո՞րքան եւս առաւել ի խօսից որք չեն մեզ ի պատիւ եւ ի շահ։ Խաղ իմն է մեծ, խաղ ողբերգական ի թատեր փոքու վիճակիս Հայոց. կացցուք վայրիկ մի եւս ի զնին։

ԶԱրարատեան Ընկերութենէ [73] լուաք եւ գահերէց ոմն Արզուման եւ քարտուղարն Յ [ովսէփ ] Շիշման [74] գրեցին մեզ առաքելով զՅայտարարութիւնն հրատարակել ի « Բազմավիպի », որոց պատասխանի արարի ես իբրեւ հրատարակիչ Օրագրիս՝ զհրաժարականն, ազդ առնելով նոցա զՀամազգեացն [75] իրս վասն որոց այսչափ կռփահարիմք յոմանց։

ԶՄխիթարայ ոսկերացն՝ թէ արժա՞ն իցէ կրել մինչչեւ սրբացուցեալ՝ ես զայս գիտեմ, զի քննեցաւ ի գիրս սրբաւորութեան սրբոց եւ ստուգեցաւ, զի մարթ է կրել զնշխարս արժանաւորացն ի յարգութիւն, կամ յառանձին ջերմեռանդութիւն, կոչելով Ծառայս Աստուծոյ կամ Յարգելիս կամ Երանելիս յորում աստիճանի եւ գտանիցին դասաւորեալք յեկեղեցւոյ. ըստ այսմ եւ մերս նախահայր ի Ծառայիցն Աստուծոյ դասու գոլով՝ յայդ անուն կոչի եւ նշխարքն կրին ի կամեցողացն, այլ ոչ յանուն Սրբոյս եւ ոչ է մարթ յեկեղեցի կամ հրապարակաւ ի յարգումն դնել. Այսու դիտաւորութեամբ բաժանեցան նշխարքն ի միջի մերում, եւ առ ջերմեռանդս ոմանս սփռեցան. եւ զի Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Ռափայէլ էր խարտաւիլակ Ժողովոյ վասն քննութեան կենցաղոյ Ծառային Աստուծոյ՝ նմա անկանէր վկայականն եւ ստորագրութիւնն։ Այս վաւեր է, այլ որպէս ասացի ամենեւին չէ օրէն իբրեւ զՍուրբ հրատարակել եւ պատուել, ապա թէ ոչ եկեղեցին իսպառ արգելու եւ զքննութիւն կենաց ընծայելոյն ի սրբութեանն եւ այնուհետեւ մինչեւ յօրն հասարակաց յարութեան ոչ է հնար խնդիր առնել յեկեղեցւոջ վասն Սրբութեան նորա։ Վասն որոյ բազում զգուշութեամբ պարտ է զայս ծանուցանել որոց ունին զմասունս Մխիթարայ, եւ մի՛ տալ հռչակել այլոց, զի մի՛ գուցէ օգտի փոխան՝ խափան լիցի յուսոյն մերոյ։

Մուրատեան Վարժարանին փոխադրութիւն այդր, թէպէտ եւ ցանկալի ոմանց ի մէնջ, այլ վասն այժմեան հանգամանաց տեղւոյդ՝ ոչ է նոյնպէս. սակայն որ ի Փարիզ եղբարց մերոց քանզի նոցա իւրագոյն թուին իրքդ եւ ոչ է հնար բանիւ թղթոյ համոզել դիւրաւ զնոսա, հարկ համարեցաւ Ժողովս խնամակալաց փութացուցանել զՎ[երապատուեալ] Հ [այր ] Յո [վ]հաննէս այդր, զի առցէ եւ զհաւանութիւն որոց ի Պօլիսդ, եւ հանդարտեսցին միտք ամենեցուն, եւ ապա խորհեսցուք թէ ո՛ւր արժան է փոխադրել զայն, եթէ իցէ այն արժան։ Ոմանց կարծիք են ի Հռոմ փոխադրութեան, իբրու աներկեւան լինելոյ ի հալածչաց, դու զի՞ ասես զայսմանէ։

Վասն Գարեգնի [76] գրոցն՝ դու միայն վասն հարսանեաց Գարեգնի գրեալ էիր եւ ոչ վասն հարսինն, վասն որոյ եւ մեք փեսային իմացաք զխնդրեալն. մանաւանդ, զի ժամագիրք էին՝ ես այնպէս կարծեցի թէ իղձք իցեն Գարեգնի յետ Է խորհրդոց ընդունել եւ զԵն եւ երէց լինել տան հօր իւրոյ, կարծեմ թէ դու եւս տեսանես բազում շնորհս երիցութեան (դարս փորուն մէջ տէրտէր չի պառկիր )։

Ողջունեա զսիրելիս մեր, ընկալեալ զողջոյն մերոցս։ Վեհս յոյժ վշտացեալ է եւ ցաւագին անձամբ եւ սրտիւ. քանզի հարուածք ամենուստ պաշարեն զմիաբանութիւնս, ի ներքուստ եւ արտաքուստ. եւ Աւս[տրիական] տէրութիւնն արտաքոյ ամենայն խելաց կեղեքէ զկալուածս որ ի պետութեան իւրում, եւ օր աւուր հնարս հնարի նորոց հարկահանութեանց. Աղօ՜թք։

Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Բարսեղ ծանուցանէր ինձ, թէ ի մօտ աւուրս գայցէ այսր Միքայէլ եղբայր իմ եւ ի դարձին իւրում ի Հռոմայ ջանայցէ տանել զիս ընդ իւր յառաջ քան զորոշեալ ժամանակ արձակման մանկտւոյս՝ չշարժիմ ես ուրեք, եւ յետ այնորիկ՝ առ ի հաճել միայն զկամս խնդրողացն՝ եկից, որպէս հաճի եւս. քանզի իմ բնաւ յօժարութիւն եւ կամք չիք՝ լինել այդր մանաւանդ յայսպիսում անժամ ժամանակի։ Զայս մտերմաբար ծանուսցես՝ եթէ ստուգիւ այնպիսի ինչ միտս ունիցին եղբարք իմ, եւ ողջ լիցին, որպէս ողջս եմ աստ։

[Նուաստ] [ծառայ] եւ
հոգեկցորդ եղ[բայր]
տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ
Մ[արգար] Ալիշան

110.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 27 Յունիս [18]50

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Զգրեալսդ յ8 եւ ի 15 ամսոյս ընկալայ մի ըստ միոջէ. եւ ի վերջնոյն սկսանիմ առնել պատասխանի, խոստովանել փութալով զյանցանս իմ եւ ներումն հայցել յեղբօրէդ, զի մոռացեալ զոր քեզն յանձնեցի, զի յետ այնորիկ չեղեւ ինչ բան ի միջի մերում գրով, յառաջ քան զամիս մի դիպեալ ի վանս առ Վեհիս եւ տեսեալ զվարանումն նորա թէ ուստի՞ գտցէ Աւս[տրիական] լիր 600 հատուցանել առ Պ[արոն] Վիջէն Երամ ՝ զպահանջս նորա, կամեցայ զերծուցանել զնա ի հոգոց՝ Վարժարանիս պարտապան կացուցանելով եւ ոչ օտարի եւ գրեցի առ Վիջէն զ600 արծաթն թողուլ ի ծախս երաժշտութեան Միքայէլի, որոյ վասն եւ նոր կիթառ եւ նոր վարժապետ կալաք, ոչ յիշելով զոր քեզն յանձնեցաւ. զՀայրն զերծուցեալ զեղբայրն վարանեցի։ Եթէ չես պահանջեալ ի Ճէպէճեանց, մի՛ պահանջեր եւ ի նոցանէ. քանզի եւ հաշիւ նոցա այլազգ յարդարեցաւ, յորժամ յետ երից եւ չորից ամաց եկին հասին մատեանքն խնդրեալք ի Ճէպէճ [եան ] Յարութենէ, եւ զի յաւելոյր առ մեզ դրամն ի գնոյ գրոցն կանխիկ վճարելոյ ի Մինաս աղայէ, զյաւելուածն հարաք ի ծախս կրսերոյ որդւոյն. եւ ըստ այնմ խօսեցայ աստ ընդ Պր. Յարութիւնի եւ ծանուցի մօր նոցա, զոր եւ քեզ արժան էր ծանուցանել, թէ յիշէի։

Ընկերք իմ աստանօր ստիպեն զիս իբրեւ ի պաշտօնէ՝ պահանջել ի ծնողաց մանկանցն զաւելի ծախս վարժարանիս յառաջ քան զարձակումն մանկտւոյն. եւ իմ զայսու գաղափարօք եկեալ՝ արարի զոր արարին, նորովքս զհինն մոռացեալ, զծրդեալ արծաթն ասեմ, եւ ոչ զմտերիմն իմ։ Առ Երամեանն Յովսէփ աղայ գրեալ եմ գիր յանցելումն եւ ի պատասխանել նորա յիշեցուցից թէ ոչ այլազգ վճարիցես՝ զսխալումն իրացս։

Իսկ դու արա՛ միւս եւս սէր, եւ զծրարեալս ի սմա մատուցեալ առ Փեթրաք Գամալիկեան, յիշեցո՛ նմա զի ընդ հուպ արձակի որդի նորա, եւ գէթ զծախս ճանապարհին ակն ունին տեսուչք վարժարանին առնուլ ի նմանէ, քանզի բազում ծախս արարեալ են վասն նորա որպէս եւ այլոցն, որոց թէպէտ եւ այլքն անկարողք ի հատուցումն, այլ ինքն կարծեմ կարի իսկ քաջ կարող է. եւ ծախք ճանապարհին գիտես որչափ են, իսկ վասն զգեստուցն՝ ինքնին մանուկն գրեալ է առ հայրն։ Եթէ յաջողիցես կորզել զայս եւ զՍամանճեանին ՝ բարի առնես վաղագոյն անցուցանել առ մեզ, քանզի եւ մեք աղքատ վանացս փոխ տուեալ՝ չքաւորեցաք, եւ յայս ամ ծախք մեծամեծք են մեզ. եւ թէպէտ ի մօտ աւուրս զկէս տարեկանի շահու դրամագլխոյ մնայ մեզ ընդունել ի Լոնտրայէ [77], այլ քանզի այժմեան գործակալ մեր է Պարոնն Աղեքսանդր [78], խիթամ թէ դանդաղելով յապաղեսցէ առաքել եւ մեք սրտնեղեսցուք։

Յասոնեանն հասեալ այդր՝ զաչս մեր ձկտեցուցանէ ի տեսարան իւր. մնամք եւ մեք ելից իրացն հետաքնինք։

Յետ այնքան երկար ակնկալութեան եւ մեծաճիչ երկանց Մարիբասայն մատենի, արդարեւ մկնածին եղեւ լեառնդ Միջագետաց. բայց ասա՛ որոշակի թէ եւ գիրն եւ լեզուն ասորի՞ իցէ մատենիդ, եւ պատմութիւն Ասորւո՛ց միայն եթէ ընդհանուր եկեղեցական պատմութիւն։ Գուցէ գրեալ է զայսցանէ եւ ինքն Տատեանն. զի տեսի զգիր նորա, այլ զի ի գեղջ կայր Վեհս՝ յղեցի առ նա հանդերձ այլովք այտի եկեալ նամականեաւն, ընդ որս գոյր եւ Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Ստեփ [անի ] ծրարեալ յիմումս գրի։ Զսմանէ հարցանէիր թէ զի՞նչ լսիցեմք. լուաք ի Հռոմայ, զի Կաթողիկոսն [79] Լիբանանու ամբաստանեալ է ի Ծաւալոցն, զի ի ընդ Հայս հերձեալս բնակէ, եւ զի եկեալ է անդր ժողովել մանկունս յիւրոյ թեմէն եւ արկանել խռովս եւ սերմանս Մխիթարեանս. որոց արարեալ է պատասխանի Գ [երապայծառ ] Եդուարդ. Զայլ ինչ ոչ գիտեմք։ Իսկ ինձ գրէ ինքն առ ումեմն հնախուզի կախարդասարի գտեալ դրամս հայեցիս եւ այլս սափորս 20 եւ առաւել եւս, այլ առ սնանկութեան իւրոյ հաշի եւ մաշի եւ չգիտէ ո՞րպէս ի ձեռս բերել. ես ակն ունիմ թէ արդ ընկալեալ իցէ նորա զշնորհս Տատեան ամիրային, որով եւ ի ձեռս բերեալ սակաւ ինչ։

Զխնդրոյ Պ. Պօլսեան պատանւոյն՝ չկարեմ այժմ գրել ինչ հաստատապէս, քանզի հարկ է ի Ժողով Խնամակալաց հանել զիրն եւ այնպէս ծանուցանել, յետ դարձի եղբարց մերոց ի գեղջէ արասցուք քննութիւն իրացդ։

Ե [ղբայր ] Անտոն ն տպագրեալ է զքերթուած իւր ռամկական եւ աշխատեալ ի նա, եւ քեզ իսկ առաքեսցէ, եւ դու արասցես զարժանն, ում կամիս ի վեր հանել. գոյ ընդ նմին եւ այլ քերթուած լուրջ տետրակատիպ ի դիմաց Միաբանութեանս, զոր կարծեմ յառաջիկայ շոգենաւուս դիցէ յուղարկել, ընդ նմին թերեւս հասցէ այդր եւ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Յո [վ]հաննէս, քանզի այսպէս հաստատ է այժմ։

Ե [ղբայր ] Ստեփանոսն գրեսցէ քեզ զիրաց կտաւեացն։

Ողջոյն բազում սիրելեաց եւ Պ[ատուական] Եղբարց մերոց. ողջ լեր եւ դու յամայր։

Քոյին հոգեկցորդ
[Նուաստ] [Ծառայ]
տաժանեալ Հ[այր] Ղեւոնդ Ալ[իշան]

[Յ. Գ. ] Առ եղբայր իմ Սերովբէ գրեցի ի լրոց Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Ստեփանու եւ այլ ինչ, թէ կամիս հա՛րց զնա։

111.            

Հայր Ներսէս Վրդ. Սարգիսեանին [80] – Տրապիզոն

Վենետիկ, 2 Յուլ[իս] [18]50

Վերապ[ատուեալ] եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Զցանկալի նամակդ զգրեալն յ30 Մայիսի ընկալեալ ի ժամու՝ ուրախ եղէ յոյժ ընդ լուր քաջողջութեանդ եւ հաստատութեան համբաւոյ գրոցն Զըռըքանայ, այլ աւա՜ղ, զի զոյգ եւ ի տխրութիւն ըմբռնեցայ ընդ քեզ՝ վասն ակամայ եւ բռնի ժամավաճառդ լինելոյ այդր՝ հեռի ի խուզարանէ ցանկալեացն. այլ գիտեմ, զի մեզ այսուհետեւ քան քեզ անկ իցէ հնարել դիւրել քեզ զճանապարհդ՝ յարդարելով զիրս դպրոցի տեղւոյդ, եթէ թողցէ եւ մեզ բռնութիւնն գործել փոքր մի ըստ օրինաւոր մերոց կամաց։

Արդ Յասովնի դարձ արարեալ յաթոռ իւր՝ գոյ յոյս առնուլ որոշակի պատասխան եւ հասանել ի վերայ խորհրդեան խափանչաց մերոց. սակայն եւ քեզ մարթ է փութացուցանել գրովդ զհարս մեր՝ զի առաջարկեսցեն առ նա զառաքելին ի Տրապիզոն, զի մի՛ արդեօք եւ զառաջիկայ ձմեռնս ըստ ոչ կամացդ եւ մեր՝ կացցես մնասցես այդր անգործ։ Կաղո՜տն բաղդ. ճռաքաղ արարեալ քո զմասն մի Հայաստանի, մինչ առ լիութիւն հնձոցն հուպ ժամանեցեր՝ գթեցոյց զքեզ. այլ լքանիս մի՛. դժուարածին է Հայաստանեայցս վերածնութիւն, բայց յուսոյ բերցէ զաւակ [81] ։

Լուայ ի Պօլսոյ, զի մի յերկուց ասորի մատենիցն համբաւելոց եկեալ ի Պօլիս եւ յայտնի լինել եկեղեցական պատմութիւն ասորերէն. զմիւսոյն սակաւ ինչ պատառիկս թարգմանաբար ընկալեալ էաք, եւ կարծեմ ետու քեզ յայնժամ ծանօթութիւն, զի թուի ընդհանուր պատմութիւն, ի ջրհեղեղէ առնելով սկիզբն, յորում գոն եւ զՀայոց բանք պիտանիք:

Լսէաք յ Երուսաղէմ լինել զԴ. գիրս Խոր ոն եցւոյն, զոր եւ իմ ազդեալ էր առ Տատեանն քննել եւ հետամուտ լինել իրացն. եւ նորա հարցեալ զպատրիարք տեղւոյն առնու պատասխանի թէ ի մատեանս նոցա յանուն Խորենացոյ ընծային՝

ա. Վայրք մեծին Ներսիսի, Մեսրոպայն երիցու գրածն. այլ ինձ թուի լինել բանն յաղագս վախճանի մեծին Ներսիսի ՝ որ կայ յԲ. ճառընտրի մերում ի հնում [82] ։

բ. Յաղագս կատարածի Ս. Սահակայ։

գ. Յաղագս Ս. Մեսրոպայ որ Մաշտոցն կոչի։

դ. Համառօտութիւն պատմութեան Ղազարայ Փարպեցոյ, որ ինձ թուի շարայարութիւն պատմութեանն Հայոց՝ կամ բուն Դ. գիրքն Խորոնեցոյն, ըստ իւրումն ոճոյ համառօտիւ գրեալ, եւ յԵրուսաղէմացեացն կարծեցեալ համառօտութիւն Ղազարու պատմութեանն: Զայս այսչափ ծանուցին մեզ, բայց ես կամիմ դրդել զամիրայն, զի տացէ գաղափարել զայնս որպիսի ինչ եւ իցեն, եւ թէ յաջողի՝ ծանուցից եւ քեզ։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ստեփան ի Տարսոն է տակաւին, նեղեալ եւ նա չքաւորութեամբ. հանդիպեալ է դրամոց Ռուբինեանց եւ Աբգարեանց եւ այլոց՝ յոյժ բազմաց, այլ առ սնանկութեան՝ սակաւս ստացեալ. գաղափարեալ է զարձանագիր պարսպաց Տարսոնի կանգնելոց յՕշին թագաւորէ ի ՉԿԸ. եկեղեցին շինեալ ի նմանէ յանուն Ս. Պօղոսի ՝ ի մզկիթ փոխեալ է, եւ մի յաւանդատանցն՝ զոր աւանդեն լի լինել մուրհակօք եւ գրենով՝ փակեալ կայ ի վաղուց. հրամանագիր բացման ի Դրանէն խնդրէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ստ[եփան] ի ձեռն Տատեան ամիրային, եւ լուաք, զի առաքէ սա զնոյն հանդերձ 3000 դահեկանաւ։ Բերդս բազումս ասէ լինել ի լեռնակողմանսն, յորոց ոմանք յաւուրց անտի յետին պայազատաց իշխանացն Հայոց՝ փակեալ կան, եւ չէ ուրուք այց արարեալ նոցին:

Փոխանորդ պատրիարքին Կ. Պօլսոյ հանդիպի նմա ի Տարսոն ՝ գալով ի Սսոյ, ուր 300իւ չափ ձեռագիրս ասէ լինել, եւ բերէ անտի զ Նանայի մեկնութիւն Յոհ[աննու] եւ զդատաստանագիրս Մխիթարայ Գոշի, առ ի տպագրել ի Կ. Պօլիս. ո՞չ անկ իցէ մեզ աճապարել եւ յառաջ վարել զտպագրութիւն նորին զսկզբնաւորեալն ի քէն. զի՞ ասես։

Ընդ թղթաբերիս կարծեմ ընդունիս եւ զյանձնարարականն գիր առ Ներսէս կաթողիկոս [83]. այլ ոչ գիտեմք յո՞ նախ ուղեւորիցիս ի յաջողել ճանապարհի, յերկի՞րն Զրըքանու եթէ յԷ ջմիածին։

Ծանուցից եւ զայս, զի Գաղղիացիք ոմանք են այժմ աստ ի քաղաքիս՝ սիրողք ազգիս եւ հնութեանց սորա, որոց ի մտի եդեալ է ի գարնայնի յաջորդ տարւոյս ճանապարհորդել ի Հայս եւ ի Կիւլիկիա. առաջնորդ բանին ծանօթացեալ է ի Զմիւռնիա ընդ Վեննական հարս, եւ կարծեմ ասէ Հ[այր] Կղեմէս [84] նոցա ուղեկից լիցի ընդ իւր։

Ասի բան թէ եւ Հ[այր] Ղեւոնդս զայս ձմեռն ձմերեսցէ ի Կ. Պօլիս. իսկ եթէ ի շնչել գարնայնոյ շնչիցէ եւ հողմն վերացուցիչ եւ յաջողեսցի ընկենուլ զիս ի վերայ միոյ ի լերանցն Հայոց՝ առ անգամ մի հակիրճ տեսութիւն եւ յողջոյն, կամ ի շնչառութիւն մի, դու յո՞ր կողմն ախորժէիր թէ անկանէի, եդեալ թէ գոյր հնար ըստ այդմ օրինակի անկանել, եւ հաստատեալ իսկ էր:

Բոշայից եթէ հանդիպիս դարձեալ՝ քաղեսցես այլ եւս բառս, քանզի ոչ նոցա ստեղծուած է լեզուն որպէս ասենն, այլ բազումք ի բառիցն հնդկագերմանացի ծագումն ունին, որ տացէ մեզ լոյս եւ յիմաստասիրութիւն լեզուիս մերոյ. եւ յոյժ հաճոյ լիցի եւրոպացւոց, եթէ թերթ մի բան կամ երկուս գրեսցես ուրոյն զբոշայիցդ՝ թէ ո՞ւր գտանիցին եւ ցո՞ր վայր սահմանք նոցա, ո՞րքան թիւ նոցա, որպիսի՞ տարազ կենցաղավարութեան քաղաքական եւ առ տնին, զի՞նչ սովորութիւնք թաղման եւ ամուսնութեան, որպիսի՞ գծագրութիւն դիմաց, եւ ի վախճանի հակիրճ քերական մի եւ բառարան. զայսոսիկ ի համառօտի բովանդակեալ է քո ի թուղթ մի, զայն ընդարձակել ցանկամ. եւ զայն գլուխ մանաւանդ թէ ի՞ւ զանազանիցին քաջ ի գնչուդ ազգէն, եւ զի՞նչ լեզու է սոցա յետնոցս ի կողմանս անդ Հայոց [85]:

Զաստուածաբանական բառագիրս Պէռժիէի [86] ըստ խնդրոյդ հանդերձեցի եւ յաջորդ շոգենաւու հասուցանեմ առ որ գրեալն էիր։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէս ընդ թղթոյս ուղեւորի ի Կ. Պօլիս, խօսել անդ ընդ հարց մերոց վասն Մուրատեան վարժարանի, թէ իցէ՞ մարթ փոխել զայն ի Պօլիս, քանզի ոչ թուի լաւ թողուլ ի Փարիզ, ուր ծախք շատ լինին եւ ի նեղչաց չեմք ազատ։

Եղ[բայր] Անտոն մեր երկայնամուրուս ողջունէ զքեզ սերտապէս, եւ կամի, զի գիտասցես թէ ոչ միայն տպարանապետ է այժմ այլ եւ ախոռապետ. եւ շինեաց գոմ մեծ առ հաւանոցին, եւ զայն ընդ սմա խառնելով, 12 կովուց տեղի, հանդերձ մարագաւ եւն, եւ խնդրէ զօրհնութիւնդ, այլ առաւել արծաթոյ փոյթ է նմա։

Ողջունիւ եւ այլոց եղբարց մերոց եւ Հարց՝ մնամ Քեզ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ] եւ
հոգեկցորդ եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

112.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 17 Յու[լիս] [18]50

Պատ[ուական] եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Ժամ թղթատարին մեկնելոյ հասեալ կայ եւ ես չկամելով անգիր լինել առ քեզ եւ յայսմ նուագի, գրեմ շտապաւ եւ մաշեալ գրչաւ։ Հարցանես ի գրելումդ ի 29 յունիսի թէ վասն է՞ր ասիցեմ չլինել զժամանակս զայս խաղաղութեան. առ որ արժան է ինձ ընդ Եբրայեցւոյն որ յառաջ քան զկործանումն Երուսաղէմի վա՜յ վա՜յ կարդայր [87], կամ ընդ առնն Հայկազին՝ զորմէ Լաստիվարտեցին [88] ճառէ, որոց հարցեալ թէ ընդէ՞ր վայիցէ, նոքա պատասխանիս զնոյն վայսն յեղյեղէին վա՜յ ինձ վա՜յ ինձ, գոչել եւ ասել ողբալով փոխանակ ծիծաղելոյ որպէս երբեմն առնէաք ընդ քեզ յառելն « Խաղաղութիւն խաղաղութիւն եւ ո՞ւր է խաղաղութիւն » յայնժամ թատր էր, եւ այժմ իրք եւ առիթք թատերական եղերերգութեանց։

Չեն ինչ անյայտ եւ թագուն ի քէն խաղաղութեանս վերացման պատճառք, որ ի ներքուստ հարուածք մեր ի տանէ, եւ որ արտաքուստ, այսոքիկ են պատճառք վրդովման սրտի եւ մտաց, եւ չարագոյն ի սոսա է կարծեաց զանազանութիւն որ ի մեզ, այլ առաւել եւս չար՝ յամառութիւն ի նոյնս։ Աստուստ հասանեն մեզ տագնապք։

Ո՛չ կամիմ զխոստացեալսդ այտի անհամութիւնք չարաչար եւս խոցեալ. սակայն, զի պատերազմի ժամանակ է, եւ ամենուստ տեղան ի մեզ զէնք, ընկալ եւ զայս, այլ մի՛ վայրապար ունկան հաներ ի լուր, քանզի դեռ եւս ընկալաք զլուրն։ Արքեպիսկոպոսն Փարիզու [89] պահանջէր ի Մուր[ատեան] Վարժարանէ պահանջանս ոչ կարի իրաւացիս. որում պատասխանի արարաւ յիշեցուցանելով զհպատակութիւն մեր Օսմանեան Դրան, նորա այնպէս համարեալ թէ հպատակութեամբս այսու կամիցիմք զմեզ ճողոպրել եւ յեպիսկոպոսական իրաւասացութենէն նորա՝ արգելեալ է զմերսն որ անդ ի պատարագելոյ ի մատրան Վարժարանին։ Նոքա գրեալ են առ նա պատշաճաբար՝ ի կախ թողուլ գէթ զվճիռն եւ ծանուցանել որոշակի զի՞նչ խնդրիցէ ի Վարժարանէն, որպէս զի ծանուսցեն Աբբահօրն եւ հաճեցուսցեն յորում կարեն։ Աստի բորբոքեալ որոց ի վարժարանին Հարքն մեր՝ առնեն մեզ առաջարկութիւնս եւ խնդիրս, որոց վասն հարկ է մեզ վաղիւ գումարիլ ի ժողով եւ հոգալ եւ տխրել, եւ առնել պատասխանի, եւ ջանալ յառաջ քան զօտարսն՝ զմերսն հաւանեցուցանել բանիւ, որ դժուարագոյն եւս լինի այժմ ի բազում իրս։ Զայս ծանո՛ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յո[վ]հաննու, որ անդր իցէ այժմ անշուշտ։

Այժմ այժմ եհաս թղթաբեր Պօլսոյ, աւուրբ անագանեալ զայս նուագ յորմէ ընկալայ գիր ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիայէ եւ յեղբօրէն իմէ Պ[արոն] Սերոբեայ, զոր հազիւ յակն արկի՝ ողջունեսցես զնոսա յինէն։

Ամպ իմն որոտագին տարածեալ կայ զուխտիւ մերով. աղօթեցէք սիրելիք, որպէս եւ Վեհս մեր հրատարակեաց աղօթս ի վանս։

Եդեալ էի ի մտի գրել քեզ եւ ծիծաղականս մի, այլ այժմ ոչ ժամանակ եւ ոչ դիւր ներէ. ի միւսանգամն թողից. ողջ լեր.

Sempre coraggio, mai paura [90], ասա՛, եւ ասասցէ եւս Հ [ այր ] Ղուկաս։

Քո հոգեկցորդ Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Կ[րօնաւոր] Մ[խիթարեան]

113.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 14 Օգոս[տոս] [18]50

Պատուական եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Ընկալայ զգրեալդ ի 27 անցելոյն, ընդ նմին եւ զարժանաւորն ինձ մեղադրանս վասն մատն առնելոյ զքեզ, որոյ վասն եւ կանխագոյն ներումն ի սիրոյդ խնդրեալ էի, եւ զպատճառ վրիպանացս ծանուցեալ էի զմոռացութիւնս, լռելով եւ զայն մասն, թէ ի վաղուց յանձն արարեալ քեզ զգործն՝ եւ ի քէն ամենեւին ոչ ինչ լուեալ զայնմանէ՝ կարծեցի եթէ չէ արարեալ քո բնաւ զրոյց զայնմանէ, զի ակն ունէի թէ փութով ծանուցանես ինչ, եւ վասն այսորիկ ի հանդիպել պատեհին՝ անխիղճ համարձակեցայ։

Կամէի գիտել թէ ո՞րչափ ինչ ընկալեալ իցես վասն Սամանճեանն Գէորգեայ, զի ըստ այնմ ծախեցից աստ ի խնդրել նորա ինչ ինչ ըստ հաճոյից իւրոց ի դարձին ժամանակի։

Վասն ընծայական մատենիցն Տատեան յառաջագոյն անորոշ գրեալ էիր՝ եթէ Տատեան ամիրայ խնդրէ Նար[եկ] եւ ժ[ա]մ[ա]գ[իրք] վասն հարսանեաց որդւոյ իւրոյ Յարութեան Գարեգնի, եւ մեք փեսային համարեցաք՝ իսկ յետոյ ծանուցեալ թէ վասն հարսին էր խնդիրն՝ կարծէաք թէ եղելովն բաւականանան, իսկ յայժմու գրութենէդ ծանուցեալ տհաճութիւնն՝ պատուիրեաց Վեհս պատրաստել փութով վասն հարսինն, թէպէտ եւ հարսանիքն կատարեալ իցեն այդ որպէս կարծեմք։

ԶԳ [երապայծառ ] Եդուարդայ գանգատիս զպարզմտութենէն, եւ ասես թէ եպիսկոպոսութիւն չառնէ զմարդ խորհրդական ոք. սակայն պարտ է մեզ խոստովանել, զի բարութիւն նորա եւ եպիսկոպոսութիւնն իսկ մեծ սատար է օգնականութեան մեզ ի ժամանակիս յայսմիկ քանզի բազում ծանօթ եւ սիրելի է եւ եթէ առ եպիսկոպոսութեամբ նորա այսքան հակառակորդացն հնարեցին զի՞նչ առնէին եթէ չէր նա եպիսկոպոս. նա թէ եւ խորամանկագոյն եւս ոք էր՝ կարծեմ ի ժամուս չգործէր ինչ աւելի յօգուտ մեզ, ուր ոչ խորամանկութիւն ուղղոց եւ արդարութիւն գնայ, այլ կամք ոմանց՝ որոց զիշխանութիւն ի բուռն առեալ է. եւ ոչ մեք միայն վտանգիմք ի նոցանէ, այլ որպէս ասեմք՝ եւ ա՛յլ ընկերութիւնք եւ առանձնականք, եւ ոչ գոյ ի ժամուս հնար՝ զերծանելոյ, զի չիք մուտ առ Սրբազանն, բաց ի պաշտօնէից սակաւուց։ Կամաւ եւ ակամայ հարկ է համբերել, ձեռներիցութիւն մեր եթէ իշխէաք յինչ՝ կարծեմ վնասակարագոյն մեզ լինէր քան օգտաբեր, մինչ եւ յանգործութեանս մերում կշտամբիմք ի Հռովմէ չմխիլ յազգային իրս եւ ի յուզմունս ժողովրդեան։

Ընթերցայ զերազն եւ մեկնութիւնն յայտնի է. այլ եթէ երազովք շատանան ընդդէմ իրագործութեանց հակառակորդին՝ ծաղու արժանի են երազատեսքն։

Ի լրագրին Զմիւռնիոյ յԱրշալոյսն [91] ի յուլիսի 7, որպէս յիշեմ, ընթերցայ զքերդուած Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Միքայէլի [92] մերոյ զսկզբնաւորեալն «Որ ի Կարնոյ աղբերականց սահեալ վիժիս ականակիտ» եւն. զոր Պէռպէռեան [93] տիրացուդ գործակալ ազգային լրագրաց եւ կարծեմ քարտուղար թանգարանին Վերծանութեան՝ լրբենի գողութեամբ առեալ եւ զ«Բողոքն առ Երասխ» փոխեալ է ի «Բողոք առ Քէստանէ սու, եւ զայսօրինակ սկսեալ

«Սարըեարին յաղբերականց սահեալ վիժիս ականակիտ եւն.

Ծանո՛ առ հեղինակն Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Միքայէլ, թէ ոչ անարժան թուի ձեզ՝ ստիպեսջիք զգողն ի խոստովանութիւն, ապա թէ ոչ խայտառակեմք զնա հռչակեալ զգողութիւնն ի « Բազմավիպիս ». (թէպէտ ես չախորժեմ պայքարել ընդ վատի)։

Այրն այն ստէպ ստէպ գրութեամբ առ Վեհս թախանձէր առաքել ի նուէր մատեանս վասն թանգարանին իւրեանց, եւ զայս մեզ հատուցանէ անհամութիւն։ Ո՜հ անամօթութեան։

Տեսութիւն սիրելեացդ որ այդր թէպէտ եւ քաջալեր է ինձ, այլ զարհուրիմ ի յիշել իմում թէ յետ ամսոյ գտայց այդր յայսպիսումն ժամանակի, իբրեւ կրկին մտանելով յաշխարհ՝ կանխագիտութեամբ դառնութեան նորա։ Եղիցին Տեառն կամք, եւ դու աղօթակից լեր, եւ յիշեա զՏիրամայրն յորոյ նախատօնակի Վերափոխմանն գրեմ, եւ դու ի նոյն աւուրս ընկալցիս զգիրս զայս։ Ողջ լեր։

Քո հոգեկցորդ Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Կ[րօնաւոր] Մ[խիթարեան]

114.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 29 Օգոս[տոս] [18]50

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Մաշելովք երբեմն գրչօք եւ գրովք խօսէաք, արդ եւ սրտիւք գլխովին. թէպէտ եւ սիրտ ի Տէր յուսացեալ՝ անմաշ է եւ անմահ, եւ ո՞ւմ ճահագոյն յուսալն ի Տէր՝ քան թէ մեզ նուիրելոցս առ նա ի մանկութենէ եւ նորին Մօր խնամոց։ Ընկալեալ նախընթացիւն զգրեալդ ի 10 Օգոստ[ոսի] եւ ի սրտի ունելով զտխրական դէպք որ եւ զքեզն եհար, ձեռն ի գիր հարեալ եւ յետս կացի, թողլով Հնազանդութեանն ձայնի միայն խօսել ընդ քեզ զառաջինն նուագ, զանգիտեալ թէ մի՛ զիմս քան զնորայն յառաջ ընթերցցիս։ Արդ քո ընկալեալ զդառն հրաման՝ այլ ի քաղցր ձեռանէ Հօր որդեսիրի եւ գորովելոյ՝ գիտեմ զի ըստ նորա սրտին գտանիս եւ ըստ հասարակաց Մօրս միաբանութեան զաւակ գովանի, եւ ինձ պատուականագոյն եւս եղբայր անդրանիկ, հալածանացն պսակաւ պանծացեալ։ Հաւատա՛ ինձ սիրեցեալ եւ սրտակից Եղբայր, եւ գիտեմ, զի հաւատաս, զի ո՛րքան վիշտ եղեւ ինձ վճիռն, եւ մանաւանդ զերկոսին հարեալ յիմոց դասակից եղբարց, այնքան եւ ուրախութիւն իմն խառնի յոգիս, զի իմ դասակիցք են ի վերայ հասարակ եղբայրութեանն եւ զիս առաւել քան զայլսն իմն համարիմ իրաւունս մասնակցութեան ունել ի հալածանսդ։

Արիութիւն ձեր ըստ Մխիթարայ եւ առաքինութիւն առաքինոյ եւ հնազանդութիւն վեհանձնելոյ՝ ոչ միայն ձեզ ինչ կամ մեզ միայնոյ օգուտ մեծ գործիցէ, որում եւ հակառակորդքն մեր ի Հռովմ վկայեալ են եւ բարեկամք, այլ եւ նոցին որ այդր հակառակորդաց ստնանեսցէ յիւրեանց վնաս եւ ըմբերանումն. յորժամ կարծեցեալ պատճառացդ ի միջոյ հեռացեալ՝ եւ ժողովուրդն զիւր օրէնսն յառաջ վարեալ՝ ծանիցի, զի գործէ եւ ժողովուրդն ինքնին, եւ թերեւս առաւել զայրասցի տրտունջն։ Բայց մեր զայս Աստուծոյ յանձն արարեալ՝ մնամք ընդունել զձեզ ի ժամու իբրեւ խոստովանողս ազգասիրութեան Մխիթարասիրութեան, որով յուսով անշուշտ եւ դուք սփոփեալ արգահատիք։

Յաւուր յորում քոյդ կոչ սահմանեցաւ, ի նմին եւ իմս կալ մնալ աստէն առ վայր մի եւս. ոչ գիտեմ զիա՞րդ ծանուցանել զգոյժս զայս եղբօր իմոյ Սերոբէի, վասն որոյ եւ լռեալ կամ, եւ յաջորդ թղթաբերաւն ծանուցանել մնայ ինձ հանդերձ եւ Վեհիս գրութեամբ առ նա. դու կարես կիսաբան ցուցանել, զի այժմ դժուարի խնդիրն վասն իրացն արկածից. եւ զի ոչ միայն ի Հասունեայ ակնածութենէ է մեր՝ որպէս նա զայն միայն յեղյեղէ եւ ջրէ, այլ այսոցիկ այսպէս եղելոց՝ եւ իրք միաբանութեանս այլուստ եւս հարկ արարին զյապաղելն իմ. սակայն կամք են Վեհիս ի գարնայնի առաջիկայ տարւոյս մեծագոյն եւս գոհութեամբ սրտից առաքել զիս այդր։

Պատրաստութիւն նորոյ Ռափ [այէլեան ] վարժարանի յառաջանայ եւ աւարտի յելս սեպտեմբերի. բայց կամիմք որպէս եւ նախ գրեցի գիտել լրիւ մանկանցն զոր ածես, մեք ակն ունիմք թէ մի դաս միայն իցէ 12 թուովն, զի դասատունքն չեն կարի ընդարձակք որպէս ի պալատան Փեզարոյի [94], եւ դիւրութիւն լիցի վարժապետացդ եւ տեսչաց սակաւու սկսանել զխնամս դաստիարակութեան, մանաւանդ որոց ոչ ունելով օրինակս առաջի զամենայն նոր եւ ի բերանոյ ուսանելոց են։

Վասն Պօլսեան պատանւոյն սահմանեցաւ ի խնամակալաց Ժողովոյ՝ գալն այսր ծախիւք իւրովք, նոյնպէս եւ զդարձին ծախք յիւր վերայ թողլով, եւ հլու կալով կարգաց եւ պայմանաց վարժարանին զոր առաջի արասցեն։ Այսչափ ինչ ծանուցեալ իմ քեզ՝ թողում քարտուղարի Ժողովոյն ոճով ծանուցանել եւ նմա։

Ես ի սկիզբն սեպտեմբերի, որ է յետ սակաւ աւուրց՝ Տեառն կամօք ուղւոյ լինիմ ի Հռովմ ընդ Վեհիս, ամսօրեայ ժամանակաւ. վասն որոյ այսուհետեւ ի Հռո վմ ուղղեսցես զնամականիդ առ իս։

Եթէ Գեր [ապայծառ ] Եդուարդ առաքէ տուփ մի ի վերայ քո՝ յանձնեսցես զայն ի գալ այդր Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Մանուէլի մանկամբք վարժարանիս։

Ողջ լեր. տեսցուք ոչ անագան զիրեարս եւ ողջունեա զմերս Հ [այր ] Ղուկաս [95] ։

Քո հոգեկցորդ Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Կ[րօնաւոր] Մ[խիթարեան]

115.            

* Հայր Ռափայէլ Վրդ. Թրեանցին - Վենետիկ

Հռոմ, 16 Սեպտ[եմբեր] [18]50

Վերապատուեալ Հայր եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Եօթնեակ մի է, զի որոճեմ ի մտի գրել առ Տէրդ, եւ օր ի յօր առնէր. գրել ըղձայի ի վերայ այլոցն եւ սակս այնր՝ զի ի բազմաց բարբարոսացեալ եմ ի գրոյ եւ ի գրչէ, եւ թուիմ յայլ յայլմէ լեալ յորմէ հետէ զմխիթարն իմ զգրիչ լքեալ գտանեմ ի մատանցս։ Այս ինն աւուրք են, զի զօր ամենայն շրջիմ տեսանել նորանորս ի մեծն Հռովմ, տեսանեմ եւ սխրանամ. եւ տակաւին ոչ սփոփի սիրտ ընտելացեալ՝ թերեւս չարաչար՝ ջրասեղանոյ իւրում եւ խորհրդոցն եւ այցելուացն մանաւանդ զնովաւ։ Ափ յափոյ կորզումն ի գրաւորական վաստակոց, սուղ ինչ անանդորրութիւն փոփոխութեան տեղւոյ եւ ճանապարհի եւ յանկարծօրէն իմն վերացումն յորդիացեալ աշակերտաց՝ զորոց թէպէտ չկամիմ բնաւ խորհել, ոչ թողուն ինձ պարզ աչօք ընդ Հռովմ դեգերել։ Թէպէտ եւ չտամ բնաւ տեղի տխրութեան, ի փորձոյ ուսեալ, զի ընդունայնութիւն մեծ է եւ այս, այլ ի քննելս թէ ընդէ՞ր ոչ ըստ մեծի փոփոխութեան տեղւոյ եւ մեծագոյն եւս տեսարանացս՝ ոչ արծարծիցիմ զվերոյ գրեալ պատճառսդ իմանամ առիթ։

Այսօր իջեալ ի Գլխոյն Հաւատոց ի խնձորագագաթն գմբեթէ Ս. Պետրոսի եւ սահեալ ընդ քոյին անուն նկարչին սրահակօք, հրաշացեալ ընդ գեղավրձին եւ գեղամատն արուեստաւորին երկունս երկնարժանս, գտի ի տան զթուղթ քո ցանկալի եւ ի ճաշուն պահու ընթերցայ, եւ գամ մի տրտմեցայ թէ ընդէ՞ր ոչ աւուրբ յառաջ կանխեցի գրել առ Քեզ, զի մինչչեւ առեալ ի քէն գիր խորհէի շնորհակալ լինել զհոգեսէր ջանիցդ ի կրթութիւն հասարակաց մեր որդեացս եւ աշակերտացս, զոր անշուշտ գիտէի թէ կատարես կրկին եւ երեքկին սիրով, աստուածայնոյն, որդիականաւն եւ եղբայրականաւն։ Մեծ լիցի ինձ սէրդ այդ առ ի քէն, եւ մեծ մխիթարութիւն յաշակերտաց անտի զոր այնքան սիրէի. հատուսցեն քեզ երկինք՝ առ որ զսիրտս հաստեալս վասն նորին ըղերձեցեր յօժարութեամբ. Աստուծոյ այսպէս գեղեցիկ կամեցեալ՝ զի որ նախդ ընկալար զմանկտին ի հայրենի քաջախնամ գիրկսդ՝ նովին դարձեալ եւ զյետին հայրենի սպաս հարցես նոցա՝ զոր եւ ես ասացի իսկ առ սանս մեր՝ թէ Նախախնամութիւն է Վերին զիս այսպէս հեռացուցանել տարաժամ, զի արժանաւորի եւ քաջագունի միջնորդութեամբ ազդեսցին ի ձեզ բանք Աստուծոյ. ես այսպէս հաւատացեալ եմ եւ օրհնեմ զտնօրէնն ամենայնի։ Նոյնինքն տացէ եւ մխիթարութիւն քեռւոյդ ընդ ուծացեալ ոչխարակդ, եւ զսարտուցեալն ի վանական փարախէն՝ անվնաս յաշխարհի պահեսցէ, քո իսկ աղօթիւք օժանդակելով։

Ի վերայ գերեզմանի Առաքելապետին պատարագեցի, ելի եւ ընդ սուրբ սանդուխսն, եւ անարժանս սրտիւ զարժանագոյնսն քան զիս յանձնեցի առ ամենալուր Տէրն։ Տակաւին չելի յայց ըղձալեացն իմոց գետնադամբանաց, եւ ոչ Ալոսիոսի եւ Ստանիսլաւեայ։

Քեզ չէ պարտ զՀռովմայ ծանօթս տալ, այլ զեղբարց որ ի Հռովմ ։ Զծերունի դիտապետն Տարօնոյ [96] գտի յոյժ ծերացեալ եւ խրացեալ, այլ առողջ եւ զգաստ, աստուածարեալ եւ սիրելի։ Գեր[ապայծառ] Եդուարդ գիրացեալ եւ լրացեալ է եւ առողջ. առ որով երէց եղբայր նորա մերս Վեհապետ՝ յոյժ նուազ երեւի. մանաւանդ, զի բարւոք ճանապարհորդեալ այն ինչ հասեալ ի Հռովմ ի վաղիւն կալաւ զնա ցաւն ստամոքաց եւ ցարդ նեղէ, թէպէտ ոչ յոյժ սաստիկ. ես կարծեմ թէ տեսիլ Հասունեան գրածոց տպագրելոց եհար զսիրտ նորա, թէպէտ նա զօդոց փոփոխութիւն ասէ պատճառս. քանզի ի Հռովմ ցուրտ գտաք, մանաւանդ զառաւօտսն եւ զերեկոյս։ Հարուած մեծագոյն եւս շնորհեաց Տէր ի խրատ մեզ եւ ի քաւութիւն յայցելութեան մերում առ Սրբազանն յ12 ամսոյս. յասել առ նա Վեհիս՝ թէ ի խոր խոցեալ է ընդ ամբաստանութիւնսն զվանացս եւ աղաչէ զսրբազանն քննել ասաց Պապն, Սուրբ Ժողովն ոչ աճապարէ այլ քննութեամբ առնէ զամենայն։ Եւ յասել մերոցն թէ եւ զհաւատոց ամբաստանեն զմէնջ, նա՝ եւ յայսմ կասկածելիս զմեզ եցոյց՝ այնու զի գտեալ է գիր ծրարեալ ի Գր[իգոր] Պապէ [97] ՝ յորում ամբաստանութիւնք զմէնջ գտեալ եւ Գր[իգոր] պապի տեղեկութիւն զմերայոցն հարցեալ, որով ասէ եւ Գր[իգոր] պապ բարեկամ ձեր եւ ծանօթ թուի ի կասկածի լեալ զձէնջ։ Իսկ յետոյ ասէ Սիրելի որդեակք իմ, ես չտարակուսիմ ընդ վարդապետութիւն ձեր եւ ընդ կարգաւորեալ ուսմունս, այլ պարտ է Ժողովոյս քննել զասացեալսն զձէնջ եւ ապա գիտասջիք, զի այժմ չկարեմ աւելի ինչ ասել։ ... Եւ ես չկամիմ այժմ աւելի ինչ գրել։ Այս առաջին մուտք էր իմ առ Սրբազանն, եւ այսպիսեաց հանդիպեցայ, սակայն ի Տէր ապաւինեալ անդէն անկաւ ի միտս իմ թէ Յամենայն նեղութենէ նոցա ոչ հրեշտակ եւ ոչ այլ ոք այլ ինքնին Տէր փրկեաց զնոսա։

Բարւոք են եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Պետրոս եւ Պ[ատուական] Հ[այր] Բառնաբաս եւ Պ[արոն] Յովսէփ եւ ողջունեն զամենեսեան։ Ընդ որս եւ ես զամենայն Վ[երապատուեալ] եւ Պ[ատուական] հարս եւ եղբարս, եւ զիմ նշդեհակիցսն առանձին չէ. Ստեփանոս եւ Օգոստինոս, եւ զՅոհ[աննէս] Պէյ։

Ողջ լեր յամայր եւ աղօթեա՛։

Քո անձնանուէր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

Կամէի եւ այլ բազում գրել, այլ ժամանակս կարճէ։

Յ. Գ. Եւ այնչափ կարճեաց՝ զի էանց այսօր ժամանակ թղթատարի, որպէս ասեն, զի յետ երից ժամուց զկնի միջօրէի՝ ոչ ընդունի թղթատարն։

Յանցանելն ընդ Թրեստ ժողովեցի վասն քո զողջոյնս Պ[արոն] Ղազարոսի եւ Ապրոյի եւ Երամի. իսկ ես մոռացայ անդ ի պանդոկի ի սենեկի երկուց աշակերտաց մերոց զ Կուիտա [98] Իտալիոյ զոր Ֆուքարայ շնորհեալ էր ինձ. հարցջիք զԵրամ եւ թէ առ նմա թողեալ են մանկունքն զգիրսն՝ տաջիք բերել եւ տուք ցՖուքար, եւ զտետրակսն ինչ որ ի նմա՝ պահեսջիք, զի իմ գրածք են։

Վասն « Բազմավիպի» թողեալ էի առ Պ[ատուական] Հ[օր] Գարեգնի առակս ինչ բարոյականս զ Հովիւ եւ Առուակ, եւ Ամառուան ամպեր, մի՛ տացէ տպագրել, զի ոչ ներէ ժամս այդպիսեաց, քանզի ի Հասուն եւ յեպիսկոպոսունսն բաղխին ի հեռուստ։

Վերստին Յաւելուած։ Յերեկոյիս յայսմիկ յայց ելաք տեառն Միքայելի վարդապետի Կաթողիկոսարանին [99] գործակալի, եւ իմացաք ի նմանէ, զի զՊատարագի մեկնութիւն զԼամբրոնացւոյն իբրեւ գրուած հերեսիովտական տուեալ է յանձնարարութեամբ Կաթողիկոսին առ Ծաւալոցն. ամենայն իսկ գլխաւոր հերետիկոսութիւնք գտանին ասէ ի նմա, եւ Լամբրոնացին ոչ միայն թէ սուրբ չէ այլ եւ գլուխ հերեսիովտաց. . . Արդ զի՞ է մեզ ընդ մեր հալածանս վտանգիլ, ուր եւ սուրբք հալածին երկնաբնակք. եթէ ընդ փայտս դալարազուարճս ընդ տնկեալսն եւ ընդ արմատացեալս ի գաւիթս Աստուծոյ մերոյ՝ զայդ առնեն, զի՞նչ լինիցի ընդ չորացեալքս եւ ընդ նուազեալքս։ Այլ որ յամենայնի գթածն է՝ ողորմեսցի եւ մեզ սրբոց իւրոց բարեխօսութեամբ։

116.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Կ. Պոլիս

Հռովմ, 20 Սեպտ[եմբեր] [18]50

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Զգրեալդ ի 24 օգոստ[ոսի] ընկալայ ի Հռովմ յ՚9 ամսոյս, յոր աւուրբ յառաջ ի տօնի Ծննդեան Տիրուհւոյն հասի ուղեկցելով Վեհիս՝ ողջամբ։ Ընդ Անքոնայ անցանելով եկաք այսր յաջողութեամբ, եւ աստ սկսաւ ցաւ ստամոքաց Վեհիս, կարծեմ յանհամբոյր լրոց Հասոնի, եւն. այսպէս թէպէտ եւ տեղիք փոփոխին՝ այլ կիրք ոչ փոխին ի մէնջ, կամ հազիւ առ ժամ մի տեղի տան եւ դարձեալ ի վերայ հասանեն։ Ի սկիզբն հոկտեմբերի դարձ առնեմք ի վանս, ուր եւ զքեզ ակն ունիմ ընդ հուպ տեսանել ի կէս ամսոյն. մարթ էր քեզ կանխել եւ եւս, այլ շինած նորոյ դպրոցին ոչ ներէ։ - Զմանկտին դիւրագոյն լինէր Ձեզ դաստիարակել եթէ մի դաս եւեթ էր, եւ փոխանակ 15ից՝ նուազագոյն եւս. քանզի ի սկզբան յոյժ աշխատ առնեն զվերակացուս։

Աշակերտք մեր արձակեալք ի Վենետկոյ ՝ կարծեմ, եւ առանց կարծեացն ժամանեալ են այդր. գիտես թէ ո՞րպէս ցանկամ լսել ի քէն զնոցանէ որ ինչ ի սուղ ժամանակի լուիցի զնոցանէ։

Կարճ է ժամանակս, եւ փութացուցանեն զիս, ներեա՛ զայս նուագ։ Այլ պարտ է եւ զայս ծանուցանել, զի ելաք առ Պապն, եւ ոչ գտաք երես զուարթ, այլ եւ բանս խիստ իբր կասկածանաց գոլ մեզ վասն յաճախ ամբաստանութեանց զմէնջ՝ սակայն մեք առանց վհատութեան՝ խորհիմք զարժանն, գիտելով զընթացս ժամանակիս եւ զվիճակ Հռոմայ, որ ի խառնակութեան կայ, եւ Պապն այլոց խորհրդով վարի. ոչ է մարթ ի ժամանակիս խստիւ խօսել կամ պնդել, այլ զգուշութեամբ վարել, եւ զիջողաբար իմն, մանաւանդ լռելեայն կալ եւ յուշիկ գործել։ - Դարձ ձեր լռիկ եւ հնազանդաբար՝ դիւրեսցէ մեզ զյաջողութիւն։

Ակն ունիմ թէ զեղբայր իմ Սերոբէ արգահատեցեր ըստ կարի. ողջունելով զնա եւ զմեր հոգեկցորդ եղբարս, եւ տալով քեզ աստուստ զողջոյն արքեպիսկոպոսաց մերոց երէցուն եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[օր] Պետրոսի եւ զՀ[օր] Բառնաբայ, մնամ սիրոյդ

Հոգեկցորդ Եղ[բայր]
Ն [ուաստ] ծ[առայ]
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ [արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

117.            

* Հայր Ռափայէլ Վրդ. Թրեանցին - Վենետիկ

Հռով մ, 24 Սեպտ [եմբեր] [18]50

Վերապատուեալ Հայր եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Մոռացայ յառաջնում գրիս պատասխանի առնել եւ վասն բանի ճառաբանութեան Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Մանուէլի, զոր ոչ առանց դիտման յանձնեալ է ձեզ յակնարկութիւն. վասն որոյ եւ ինձ ոչ այլ ինչ մնայ, բայց աղաչել զՁեզ՝ զի դատեսջիք ըստ խոհականութեան ձերոյ եւ թէ հնար եւ պարտք իցեն փոփոխել կամ յերիւրել՝ արասջիք արժանապէս: Ես թէպէտ եւ անդ լեալ էի՝ ոչ կամէի ձեռնամուխ լինել յայն, քանզի որպէս ասացի եւ որպէս կարծեմ հաճոյագոյն է հեղինակին ձեր տեսութիւնն քան իմս: Այլ եթէ մտերմաբար կամիցիք լսել զկարծիս իմ, ոչ թաքուցից, զի միանգամ լուեալ իբր ի հարեւանցի, եւ այն բազմախոճոճ մտօք, ինձ ոչ բարեյարդար եւ զգուշաւոր ինչ թուեցաւ ճառդ, եւ խիթայի՝ զի ոչ լիցի նմա ի պատիւ տպագրութեամբ հրատարակումն, եթէ ոչ բազում փոփոխութիւնս կրէր: Իսկ զբան շնորհակալեաց մանկտւոյն, չգիտեմ որպիսի ինչ, ի հարկէ խիղճ լիցի մեզ տպագրել, մինչչեւ զվարժապետին բան հանեալ ի լոյս: Բայց զհանդէս յետին հարցաքննութեան եւ զմրցանակացն բաշխոյից՝ ակն ունիմ թէ ըստ պատշաճի յօրինեալ եւ տուեալ էք ի տպագրութիւն:

Եկեսցուք ի մերս ի Հռովմ: Գեր[ապայծառ] Վեհիս մեղմացաւ ստամոքացն ցաւ. եւ յերեկն գնացաք ի Ֆրասկաթ [100] ընդ երկուց լիբանանեան Հարց մնացելոց աստ ի քաղաքիս, ի տուն գեղջ նոցա, ուր այլքն կային ի զբօսանս. մի յերկուցն էր աբբայն Արսենիոս [101], որ եւ նա ծանր հիւանդացեալ եւ դեռ եւս կազդուրեալ է. զուարճալի եղեւ զբօսանքս մեր՝ գտանելով անդ եղբարս համակիրս մեզ: Երկու ծերունի հարք են նոցա, 3 միջահասակք եւ 3 երիտասարդք, 5 վարժարանեայք եւ 5 ուսանողք: Ի բարձուէ ամարաստան նոցա տեսի դիտակաւ իմով զծով, եւ գամ մի մերձեցաւ յիս Վենետիկ ամենայն յիշատակօք իւրովք եւ սիրելեօք իմովք զոր յալիս իւր ծրարէր:

Նշանաւոր եղեւ ինձ երիկեանն օր դարձեալ եւ այնու, զի զառաջինն նուագ կենաց իմոց հեծելութիւն արարի, եւ մեծաւ խրոխտանօք աշտանակեալ յերկայնականջն եւ կարճագի, ի մանրաքայլ եւ ի զգուշակոխ, ի խեռաբարոյն եւ ի խեղաթիւր, համայն եւ ի հանդարտն եւ ի հլու, եւ յերաժշտապետն համօրէն չորքոտանեացն սեռի, յէշն ասեմ դրուատելի, ելի ի Տուսկոլոն [102] ի տես սակաւ նշխարաց շրջաթատերն Կիկերոն ի [103], եւ ոչ այնքան կարծեմ ճարտասանն այն գոռոզացեալ նազէր ի հրապարակս որ ընդ բարբառն իւր հրաշացեալք կային, որքան եսս ընդ յիշատակարանս նորա իշաւորեալ անցանելով: Ոչ որքան ակն ունէի զուարճալի ցուցաւ ինձ Տուսկուլոն եւ ոչ Ֆրասկաթ. բայց զբօսանք իշավայրիկ ճեմոցն լցին զամենայնի թերութիւն:

Եւ առաւել քան ընդ սիսեռնաւորին ճեմարանս՝ զուարճացայ յանակնկալս առ դրան Ֆրասկաթեայ գտեալ զտապանաբլուր Լուկուլլեայ [104] Տիգրանամարտի. մտի ի խոր եւ ի մթին գաւիթս դամբանին ընդ հող խոնաւուտ եւ թափուր եւ ունայն յամենայն յիշատակարանէ, զի բարձեալ են անտի զտապանն եւ զսիւնս պատուականս գտեալս ի նմա: Առի բեկորիկ մի յարտաքին որմոյն քարանց: Յառաջագոյն մտեալ էր իմ եւ ի Սկիպիոնեանցն գերեզման [105], որ մեծագոյն եւ գեղեցկագոյն է, եւ արձանք գրուածոց եւ անօթք բազում ի նմա:

Մտի եւ ի դամբանարան մի Columbarium, եւ որպէս քեզն եւ ինձ յոյժ սխրունակ երեւեցաւ յօրինակն ամենայն սարօք: Մխեցի զձեռն իմ ի խարուկեալ ոսկրոտին, եւ առի նշխար մի, այլ ի բաց լքի անդէն, զի աստուածանգիտի էր նշխար պատրաստեալ ճարակ հրոյ անշիջանելւոյ, յաւիտենական լուցկի Յաւիտենականին ցասմանց եւ ատելութեան:

Ո՜րքան փափագանօք ըղձակաթ եղէ փոխանակ պղծոցն՝ զսրբոցն եւ զսիրելեաց Աստուծոյ ամանել նշխարս, եւ մանաւանդ զզուգիցն ամբծաց զ Ալոզիոսի ասեմ եւ զ Ստանիսլաւեայ. այլ դժուարին ժամանակի հանդիպեցայ. խստութիւն մեծ է արդ եւ զլանան զցանկալիսն: Եւ ի Սեբաստիանոս [106] գնացեալ՝ տեսանել զԳետնադամբանսն, զյոյժ բաղձալիսն իմ, արձանացայ սառնօրէն՝ յորժամ լուայ, զի կնքեալ են դրունք վայրուցն, եւ երեսփոխանն այցելութիւն առաքելական առնել կամի՝ յորժամ պարապիցի: Բայց յոյս մի արծարծի արդ, զի Հ [այր ] Մարքի [107] խոստանայ տանել ի միակ մտանելի փոքրիկ վայր մի գետնադամբ[ա]նացն, յոր երթիցուք Տեառն կամելով յետ աւուրց:

Բայց լցի զուխտ իմ պատարագելով ի մատրան սենեկի Ս. Ստանիսլաւոսի. ոչ է պարտ ասել քեզ, քանի՛ սրտաշարժ է տեղին եւ արձան սրբոյն պարզեալ ի մահճին հանգստեան. ի յիշատակս պահուն այնորիկ կայիր եւ Դու աշակերտօքդ պարու, եւ մասն առաւելագոյն տարաւ այն որ հեկեկանօք ընթերցաւ ինձ ողջոյն հրաժեշտի յաւուր մեկնելոյ իմոյ ի վանացս. տացէ՜ նմա եւ ընկերաց նորին Սուրբն համահասակ վարս համանմանս համահրեշտակս: Ոչ մեծութիւնք հռոմէական սուրբ տաճարաց, ոչ հնոցն հեթանոսաց հոյակապ շինուածոց վսեմական մնացուածք, ոչ գերեզմանք վեհազանց նոցա, ոչ մի արձան ոչ մի պատկեր ոչ մի միւսիոն այնպէս խորագոյն ազդեն ի սիրտ, որքան այսպիսեաց աստուածասիրաց յիշատակք:

Իսկ եղբօր սրբոյն՝ Գոնծակեցւոյն ոչ արժանանամ. քանզի խռովիչք հրաձիգ լեալ այրեալ են զմեծ մասն եւ զմատուռն հռոմէական վարժարանին Յիսուսեանց, եւ արդ նորոգեն զտեղին. չիք խորան պատարագի, բայց տեղի մատրանն մասամբ անծախ մնացեալ՝ զովացոյց զիս մատնաճաշակ կաթլով:

Սակայն զ Ալոզիոս փոխանակեաց ինձ Ալեքսիոս. ընթացայ ի տուն երանելւոյն, զորոյ զվարս ամենայն ոք ի մէնջ ընթերցեալ ի մանկութեան եւ ցարդ ընթեռնլով ի Հարանց Վարս եւ զուարճանայ. պատարագեցի եւ ի վերայ նորին նշխարաց, կարկառեալ հայեցայ ընդ փայտեայ սանդուխսն, ընդ որով գետնախշտին լինէր սուրբն ի հայրենի պալատանն, եւ չեղեւ հնար փշրանս մի ի փայտէն ի ձեռս բերել, բայց միայն փոքրիկ շշով առի ջուր ի ջրհորոյ անտի պալատանն Եւփիմիանոսի հօր սրբոյն, որ յեկեղեցամիջի անդ է:

Ի Փարիզեան թղթոց այտի այսր առաքելոց իմացաք զայցելութիւն Տիրուհւոյս, որ ի նախատօնակի Ծննդեան իւրոյ տօնի՝ ի Մուրատեան վարժարան դարձուցեալ է զծորանս գթութեան իւրոյ, արձակելով զարգելս մատրանն. իսկ զայլսն լուիջիք ի Վեհէս:

Ողջունիս սիրելեացդ որ աստ, ողջունեմ զորս անդ մերս սիրելիք, եւ առանձինն զՎ[երապատուեալ] Հ [այր ] Մինաս պապալըխ [108] մեր, զվաստակաւորս « Բազմավիպին » եւ զաշակերտքդ [109]: Ողջ լեր յաւէտ:

Հոգեկցորդ եղբայր քո եւ
Ն[ուաստ] ծ[առայ]
  Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

118.            

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Հռովմ, 30 Սեպտ[եմբեր] 1850

Վ[երապատուեալ] եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Ընկալեալ ի ժամու զգրեալդ ի վերջնում աւուր բնակութեան ի պալատան Փեզարոյ [110], մաղթեցի Քեզ եւ սիրելեաց խմբիդ զյաջողն ուղեւորութիւն եւ զյաջող ապագայ, որում ոչ ինչ ընդհատ ի քէն փափագեմք եւ մեք Սիրելւոյ Եղբայրութեանդ։

Հասեալք ի Հռովմ յառաւօտու Ծննդեան Տիրուհւոյն մերոյ եւ զգոհացողականն մատուցեալ՝ յաջողեաց ինձ տեսանել ի նմին աւուր զ Cap [ p ] ella papale [111], զՊապն եւ 14 [չորեքտասան] կարտինալս. Յետ աւուրց ելաք ի համբոյր ոտից սրբազանին, այլ կամեցաւ Տէր խոնարհեցուցանել զմեզ խստացուցանելով զերեսս փոխանորդին իւրոյ. որ բազում ամբաստանութիւնս զմէնջ լուեալ եւ ընդ քննութեամբ արկանել ասէր, թէպէտ եւ ինքն չերկբայէր ընդ մերս ողջամիտ վարդապետութիւն, սակայն եւ այնպէս ոչ անկասկած համարէր իսպառ։ Այլ որպէս եւ բանք եւ դէմք իւր ցուցանէին՝ յայլոց թելադրեալ թուէր եւ չկամէր պարզապէս խօսել զմերոց իրաց։ Յետ աւուրց ծանեաք, զի Կաթողիկոսն Լիբանանեան [112] դարձեալ ամբաստանութիւնս գրեալ է զՎ[երապատուեալ] Հ[օր] Ստեփանեայ, եւ զԼամբրոնացոյն Մեկնութիւն Պատարագի զառ ի մէնջ տպագրեալն իբրեւ մատեան հերեսիովտական [113] մատնեալ Ծաւալոցին, որոյ անհամ եւ անիրաւ բաղբաղայիցն արարեալ պատասխանի՝ յերեկն տուաք առ քարտուղար Ծաւալոցին, եւ ի ձեռն նորա առ Սրբազանն հասանէ. առ որ եւ մեք յետ աւուրց դարձեալ խնդրեմք ելանել։ Անմարթ է շտապաւ եւ փութով գործել այժմ եւ ինքն Սրբազանն ասաց ցմեզ, թէ յուշիկ եւ պարապով գործեսցէ Գահն սրբազան, երկայնամտեցէք եւ տեսցին իրք ձեր։ Զնոյն եւ Մայ Ծիրանաւոր բարեկամ մեր եւ քաջալեր խրատ տայ՝ համբերելով տեղի տալ ժամանակի, զի ոչ է մարթ այլազգ շրջել զեղեալսն։ Ամբաստանութիւնք անհնարինք եւ անհեդեդք գրեալ են զմէնջ ի Հասունեայ եւ տպագրութեամբ առ Ծիրանաւորս հանեալ, սակայն ոչ լսելիք եղեալ բնաւին. զի թէ ունկն մատուցանէին ըստ գրեցելոցն՝ հարկ էր նոցա բնաջինջ առնել զմեզ վանօք եւ վարժարանօք։ Արդ ոչ միայն համբերութեան եւ աղօթից, այլ եւ զգուշութեան եւ լռութեան ժամ է մեզ։

Տակաւին չէ հաստատեալ ժամանակ չուոյ կամ դարձի մերոյ աստի. մնամք լսել այտի զոր մեկնելոց մանկտւոյ աշակերտութեան Ռափ[այէլեան] Վարժարանի ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու։ ԶՀռովմայ նկարագիր աւելորդ է ինձ առնել քեզ, զհռչակեալն յամենեցուն, զոր միայն աչաց տեսութեամբ արժան է բովանդակել՝ որոց վաղու լուեալ են՝ զնոցանէն։

Կարծէի ես թէ Գեր[ապայծառ] Եդուարդ յղեալ իցէ ի Կ. Պօլիս զմասունս սրբոց եւ զմետալս՝ զորոց ասացեալ էր իմ եղբայրութեանդ, այլ եկեալ այսր ծանեայ, զի եւ ոչ ինչ ոչ է պատրաստեալ նորա՝ մնալով գալստեան իմոյ։ Վասն որոյ հոգացեալ իմ սակաւիկ ինչ ըստ ձեռին հասանելոյ՝ տամ ամանել եւ հանդերձել, եւ յաջորդ շոգենաւու գաղղիականաւ ակն ունիմ թէ ընդունիս զփոքրս ի փոքուէս, եւ յիշես զնժդեհակցութիւնս մեր։

Իսկ նորոյ նժդեհութեանդ՝ թէպէտ եւ ի ծնելականն գաւառի, զի՞նչ մնայ ինձ ասել բայց մաղթել սրտառուչ յաւելուած զօրութեանդ եւ շնորհաց տուելոց քեզ ի վերուստ, որով ի բազմատագնապ ժամանակիս հանգուսցես զմիաբանութիւնս մեր եւ զսիրտս սիրողացն զքեզ եւ յուսողաց։ Առ որ՝ եթէ ներես եղբայրական համարձակութեանս, թելադիր եւս լինիմ սիրելւոյդ նախ շահել զսիրտս մերոց հարց որ անդր խորհրդակցութեան նոցա իբրեւ գիտողաց հանգամանաց տեղւոյն եւ դպրոցին՝ անսալով. որպէս զի եւ գոհութեան ձայնք անդէն հնչեցեալ այսր՝ բարձրացուսցեն զեղջիւր յուսոյ մերոյ եւ զակնկալեաց նոցա։

Աւելի իմն է ասել ինձ թէ ո՜րքան հետաքնին եւ ցանկալի է ինձ լսել ի քէն զմերոց աշակերտաց գնացից եւ զհամբաւոյ ընթացելոց ի նոցանէ ցարդ, եւ որ առ յապա. նոյն եւ յանձնելն զողջոյնս իմ առ որս ի նոցանէ հանդիպիցին քեզ։ Յանձն առնեմ եւ զողջոյնս առ հոգեկից եղբարս մեր եւ հարս, եւ առ հարազատն իմ Պ[արոն] Սերոբէ, եթէ տեսցես զնա։ Եւ զպատուական Գլուխդ յանձն առնելով ի սուրբս Հռովմայ, մնամ

Վ[երապատուեալ] եղբայրութեանդ

Հոգեկցորդ եղբ[այր] եւ
Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

[Յ. Գ. ] Ողջունեն զքեզ երեքին դիտապետք մեր եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Պետրոս ընդ Պ[ատուական] Հ[օր] Բառնաբայ։

119.            

* Հայր Ռափայէլ Վրդ. Թրեանցին - Վենետիկ

Հռովմ, 2 Հոկտ[եմբեր] [18]50

Վեր[ապատուեալ] Հայր, եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Զգրեալդ ի 24 Սեպտ[եմբերի] ընկալայ ի վերջնում աւուր ամսոյն: Ցանկաս լսել զհրաշակերտիցն Հռովմայ եւ զազդմանց նոցին ի սիրտ եւ ի միտս. թուէր եւ ինձ թէ ընդ տեսանելն զնոսին՝ հարիւր լեզուաց պէտս լիցի ի թարգմանել ինձ զնկարս պատկերածնութեանց նոցին որ ի տախտակի սրտիս. այլ ոչ գիտեմ ընդէ՞ր յաւէտ ի լռութիւն կրթեն զիս. կամ զի ընդ քեզ խօսիմ ընդ ականատես ծանօթիդ նոցուն, կամ զի տիեզերաքարոզ են արձանքն այնոքիկ, եւ կամ զի վսեմական կառուցմամբ իւրեանց պակուցանեն զանձն, եւ յոյժ փանաքի կացուցանեն զգձձեալ փետուր ի չափ երկնահասակ հաստուածոցն: Դարձեալ եւ բազում հոյակապ եւ մեծագործ շինուածոց եւ հրաշակառոյց անդրեաց կուռ զհետ իրերաց տողեալ տեսութիւն՝ շուարեցուցանեն զմիտս, եւ ոչ ներեն յուշիկ ուշով խորհրդածել, եւ որոճալ զճաշակս իւրաքանչիւր: Գուցէ ապա ժամանակաւ առաւել քաղցրասցին եւ զօրասցին յիս յիշատակք ներկայիցս զննութեանց:

Գնացի եւ ի Տիբուր, եւ մտի ի Վեստայն տաճար [114] հնագոյն կարծեմ ամենայնի որոց ի Հռովմ տեսի շինուածոց, քանզի Նումայի Պոմպիլեայ [115] ասի ձեռակերտ, 26 երկայն դարուց աննիւթ թեւարկութեամբքն հովանացեալ անձեղուն յարկին, ընդ որ սրբախարոյկ կրակին կայծակունք շրջապար մաղթողացն ուխտիւք (թէպէտ եւ ոչ սրբովք) յերկինս ցոլանային:

Բազմապատիկ հնութեանց տեսլեամբք յագեցեալ՝ ախորժագոյն եւս ընծայեցան ինձ քարավազ ջրվիժիցն սահանք, յոր ելի հրաշանալ յովանակաճեմ ընթացիւք, ի խոժոռ եւ ի կնճռադէմ ծնօտից քարակարկառ հսկային՝ թուէին ծալ ծալ խոնարհեալ անկեալ ալիք ձիւնափառք: Անդ յիշեցի զքարավազս սահմանաց մերոյն Թորդումայ, զորմէ նորոգ ընթերցեալ էի վեհագոյն լինել ամենայն ջրվիժից Եւրոպայ, նա թէ եւ ամենայն երկրիս եւ զուգապատիւ Նիակարայն:

Զանց զայլովքն արարեալ՝ ասացից ուրախութեամբ, զի յաջողեաց ինձ եւ զԳետնադամբանսն տեսանել, ոչ զյաճախեալսն ի բազմաց յառաջնոց զ Ս. Ագնէս [116] կամ զ Ս. Սեբաստիանոս, այլ զասացեալն Պրետեստատոս [117], առաջնորդ ունելով զ Հայրն Մարքի, զհմուտն տեղեացն ցանկալեաց, որպէս եւ գիտես: Ժամ մի թափառեցաք աղօտաճաճանչ ճրագօք ընդ մթին եւ անձուկ շաւիղս մահուն եւ սրբութեան. հիացուցանեն զմիտս բազմութիւն քնարանացն հաւատացելոց կուռ զիրերօք, մանաւանդ յորժամ յիշէ ոք զի 65 դամբանարանք մեծամեծք էին իբրեւ զսա ընդ Հռոմաւ, եւ կարծի ընդարձակագոյն լինել գետնաքաղաքն քան զվերնոյն, եւ բազմաթիւ անշուշտ մարմնոց մեռելոց հաւատացելոց՝ քան բնակչաց մեռելահոգի հեթանոսացն Հռովմայ: Ոչ սակաւ զարմացայ ընդ բարեքիկ յօրինուած ստորերկրեայ մատրանցն եւ ոմբոլոնաց, ընդ գեղեցիկ բոլորակսն եւ ընդ բազմանկիւնս, ընդ նկարս ինչ մնացեալս յորմունս եւ ընդ դրուագս զարդուց, յորս ոչ միայն բարեպաշտութիւն՝ այլ եւ ճարտարին ձեռն երեւի: Հաւատարմացոյց Հ[այր] Մարքի, զի գետնադամբանքն՝ քնարանք մեռելոց եւ աղօթատեղիք հաւատացելոց լեալ են միայն, եւ ոչ բնակարանք կենդանեաց մարդկան, քանզի առաւել քան զ5 ժամ ոչ է հնար կեալ անդ ի նուազաօդ անձուկսն ի մեռելոց միջի, եւ շնչել. վասն որոյ սխալ է կարծիս՝ քրիստոնէից բնակութեան անդ ի հալածանացն դարս: Զբազմաց հաւատացելոց շօշափեցի զոսկերս, որք ի խոնաւութեան իսկոյն մանրէին եւ լուծանէին: Յոյժ սրտառուչք լինէին հանգստահրաւէր հակիրճ մաղթանք « Ա. Ա. in pace » եւ առ երի Քրիստոնանիշ փակատառն: Ո՞յր ոչ իղձ լինէր ննջեցեալ գոլ ընդ նախկին քրիստոսամերձիկ քրիստոնեայսն, եւ յայժմու ցրտութեանցս անկասկած մնալ:

Եկից եւ առ հարցուածքդ: ԶՆազարէթեան տունն [118] ըղձիւք ըղձացաք տեսանել եւ ոչ տեսաք, քանզի ի դշբի [չորեքշաբաթի] առաւօտու մեկնեալ յ Անքոնայէ ճեպ ի ճեպոյ փութացաք ի Հռովմ յաւուրս չորս, եւ ոչ էր մարթ ի Լորետոն [119] անագանել՝ զտօն ծննդեան Տիրուհւոյն ի Հռովմ փափագողացս կատարել:

ԶՀռիփսիմեանց կուսանս [120] տեսաք վառեալս յերախտագիտութիւն մեզ, եւ մանաւանդ զ Լուցիա, որ յոյժ ցանկայ աճեցուցանել զփոքրիկ հօտ իւր. երեք միայն են քորք յառաջնոցն եւ 2 [երկու] նորընծայք, որոց մին հիւանդ կայր յանկողնի, այլ յապաքինեալ էր, եւ յոյժ գովէին զնա: Լուցիա հուր բորբոքեալ թուի, եւ անհամբեր որպէս զ Հ[այր] Մարքո Քավանիսեանց. այլ եւ հայասէր եւ հայախօս, թուի թէ եւ բանաստեղծ. ոչ գիտելով զկանթեղ անուն՝ թարգմանեալ է ճրագաբեր: Մենաստանն կարի բարւոք յարդարեալ է. ունի տակաւին պէտս եւ այլոց յարդարանաց: Բազում թախանձանօք աղաչեցին, զի ի դարձիս մերում կացցուք յ Անգոնա աւուրս ինչ, եւ Վեհս արասցէ նոցա կրթութիւն հոգեւոր, քանզի յոյժ պասքեալ եւ ծարաւի եմք ասէին լսելոյ զբանն Տեառն. եւ Վեհս խոստացաւ, եւ կատարեսցէ զայն ինքնին՝ կամ գուցէ ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Պետրոսի: Եթէ դարձեալ ընդ նոյն ճանապարհ դարձ արասցուք տեսից եւ զտունն յորում Աստուածն Բան մարմնացաւ ի Կուսէ:

Ի ճանապարհի ի գալն մեր ի Հռովմ տեսանէի պարս ուխտաւորաց գեղջէից, որք կարդալով զանուն Յիսուսի, Յովսեփայ եւ զՄարիամու երթային անդր յուխտ:

Ոչ զանց արարից զբարեպաշտիկ խնդրովք Հռիփսիմեայ Նեւիլայ եւ ոչ զձերովքն:

Սրբանուէր կուսանքն զորոց գրէ առ ձեզ Քիրիքոյ, այնոքիկ են կարծեմ՝ զորոց հանդէս վճռոյ եղեւ ի 29 անցելոյն, յեկեղեցւոջ Ս. Միքայէլի, ուր գտայ եւ ես եւ տեսի զՊապն ժողովով քննչացն, եւ վճռեցաւ յԵրանութիւն Բերուացի կոյսն Մ[արիա] Աննա a Jesu de Paredes, իսկ Յարգունակ կոյսն Մ[արիա] Անճելա Astorch ՝ կատարեալ վկայեալ յաստուածաբանական եւ ի բարոյական առաքինութիւնս՝ հրամայեցաւ ի քննութիւն երից սքանչելագործութեանցն, որ է ճանապարհ երանութեան նորա:

Իսկ մերոյս Հօր Մխիթարայ Ծառայի Աստուծոյ դատ ոտնառեալ մնայ առ ի չգոյէ արծաթոյ. ինձ թուեցաւ թէ զհազար մի յերից հազարաց Աւ[ստրիական] լիր. շնորհելոց մեզ ի մօտոյ ի Տատեան ամիրայէ՝ պարտ է նուիրել դատի Հօրս մերոյ, զոր եւ առ Վեհս ասացի եւ առ Հարազատն. մեք զմերս կարօտութեան նպաստ նուիրեսցուք Հօրս հասարակաց, եւ նա հոգասցէ վասն որդւոց իւրոց: Զայսմանէ խորհեսցի եւ Վ[երապատուեալ] Եղբայրութիւնդ եւ թելադիր լիցի:

Յ՚30 ամսոյն՝ վերառան ի պատիւ կարդինալաց 14 անձինք, յորոց 4 կամ 5 միայն գտանին այժմ ի Հռովմ, եւ մի ի սոցանէ Անգղիացին է Վայզման [121], որում աւուրբք յառաջ յայց ելաք եւ ի շնորհաւորութիւն: Վաղիւ բաշխին նոցա կարմիր գդակունք կամ գլխարկք:

Ի նմին աւուր Վեհս պատարագեաց յեկ[եղեցւոջ] եղբարց Ս. Յոհաննու Աստուծոյ [122], ուր կայ այժմ եւ Հ[այր] Ալֆիէրի [123], յեղակարծումն ի նմին գոգցես պահու եհաս անդր արքեպիսկոպոսն [124] Քալիարեայ [125] հալածական ի Սարդինիոյ, այր հօտասէր եւ գորովագութ, որ վասն չտալոյ զհաշիւ պատարագաց եւ զողորմութեան աղքատաց եւ ընդ բանիւ գրելոյ զբռնաբարողս նոցին՝ արտամերժեալ էր: Հ[այր] Ալֆիէրի (որ հարց զքէն) լուեալ փոքր մի զմերոց տառապանաց՝ յոյս եդ առաջի խօսելոյ եւ ինքնին առ Պապն, եւ ի ձեռն այլոց մտերմաց իւրոց:

Չեւ է հաստատեալ Վեհիս զժամանակ դարձի մերոյ այդր, մնամք ի 6 ամսոյս ընդունել զՊօլսական նամականին եւ անտի ստուգել զօր մեկնելոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու ընդ մանկտւոյն, եւ ապա սահմանել, եւ գտանել անդր ի հասանել նոցա, ըստ Վեհիս խորհրդոց. սակայն Գ[երապայծառ] Եդուարդ ջանայ արգելուլ զՎեհս մինչեւ ի Նոյեմբեր, նաեւ դէպ ուղիղ աստի ի Կ. Պօլիս յուղարկել վասն բանի վանատան հաստատելոյ անդր, որ ինձ ոչ է հաւանելի, այլ թուի թէ լաւ իցէ փութալ Վեհիս այժմ յաթոռ իւր, եւ գրով ձեռն արկանել գործոյն, եւ ի գարնայնի ուղեւորիլ: Վեհս ոչ բացասէ խորհրդոց Գ[երապայծառ] Եդուարդայ եւ ես ի վարանի կամ, մանաւանդ իբրեւ անկայ կացեալ աստ եւ սկսեալ ի ձանձրոյթ, զի թէպէտ անսպառ են հրապոյրք Հռովմայ եւ տեսարանք, այլ զի ոչ առ ամենայն բերեն ախորժակք իմ՝ հառաչէ սիրտ իմ առ մենարան, առ բանաւոր մսուրն իւր: Այս աւուրք 32 են չեմ առեալ զհամ սենեկի առանձնութեան ի տուէ եւ զառանձնութեան քնոյ ի գիշերի: Թէպէտ եւ ի յիշատակս վշտաց բազմաց քաղցրանայ համբերութիւն:

Ողջոյն բազում ի Վեհիցս եւ յԵղբարց. ցաւ ստամոքաց Վեհիս փարատեցաւ: Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Պետրոս ՝ յարակիցն իմ սենեկաւ եւ գրասեղանաւ՝ ընդ ողջունին՝ խրատէ զքեզ զուարճանալ յոյժ ի գեղջդ, եւ բնաւ ինչ ոչ խորհել. եւ ընդէ՞ր. - որպէս զի տեսեալ, ասէ, Աստուծոյ զպարզմտութիւն ձեր՝ ողորմեսցի առատապէս: Ցանկալի, ազնուաբարոյ եւ զգօնագոյն եւս գտանեմ ես զՎ[երապատուեալ] Եղբայրս այս: Իմ խորհուրդք են թողուլ զսա այսր գործակից Գ[երապայծառ] Եդուարդայ եւ փոխանակ Հ[օր] Բառնաբայ ՝ առաքել այսր զՊ[ատուական] Հ[այր] Յուսիկ [126]:

Հոգեկցորդ եղբայր քո եւ
Ն[ուաստ] ծ[առայ]
  Հ[այր] Ղ[եւոնդ] Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

120.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ

Հռովմ, 7 Հոկտ[եմբեր] [18]50

Պ[ատուական] եւ Սիրեցեալ Եղբայր իմ,

Վերջնոյ գրոյդ ի Կ. Պօլսոյ գրեցելոյ ի 20 սեպտ[եմբերի] վերջին եւ ես ի Հռովմայ պատասխանեմ, ակն ունելով հակիրճ թղթեկիս գտանել զքեզ ի Վենետիկ, եւ յետ երկուց կամ երից աւուրց եւ ինձ զսիրեցեալ մտերիմդ իմ եւ հարազատ հոգւոյ։

Ի թղթոյ Վեհիս իմանաս զպատճառս գալստեան իմոյ այդր։ Մնայ մեզ պանդխտակից լինել առ սակաւ մի ժամանակ, եւ միաբանք եւ ժրաջանք ձեռն ի գործ արկանել բարեպէս դաստիարակութեան նորոյ հօտիդ որոյ առաջնորդ կացուցար։ Յոյժ հեռի էր ի կարծեաց եւ մանաւանդ ի կամաց իմոց միւսանգամ մուտն իմ ի վարժարանդ, թէպէտ եւ սակաւօրեայ. այլ այսպէս տնօրինեցին կամք Վերինք, եւ զիա՞րդ էր ինձ չհամբուրել զկամսն պաշտելիս, թէեւ դառն թուիցի դեռակիրթ շրթանցս։ Բայց ընդ աստուածայնոյն կամաց՝ եւ եղբայրութեանդ քո կենակցութիւն լիցի մխիթարութիւն առ հասարակ ուխտակցացս եւ սրտակցացս։

Եթէ չեւ եւս կոչեցեալ էք զվարժապետս ազատական արուեստից ի հրահանգս մանկտւոյդ, յետ աւուրց ի միասին խորհեսցուք, զի ծանուցից զոր գիտեմս զնոցանէ յօգուտ աշակերտութեանդ։

Աստ չկատարեցաւ ինչ գլխովին ի գործոց մերոց, վասն որոյ եւ ոչ ունիմ տալ լուր նշանակիչ. իսկ զմանունսն եւ զվիճակ իրացս՝ բերանացի վճարեցից ցանկացողիդ գիտել։

Ես յետ երկուց աւուրց ելանեմ ի ճանապարհ ճեպագնացիւ այդր ժամանել Տեառն կամօք. զանց արարեալ զբազում տեղեօք զոր անձկայի տեսանել ա՛յլ ազգ առնելով զուղեւորութիւնս իմ։ Եղիցին կամք յամենայնի Բարեսիրին, որում ոչ հասանեն միտք մեր փանաքիք։

Ողջունիւ երիցս դիտապետաց եւ Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Պետրոսի եւ Պ[ատուական] Հ [օր ] Բառնաբայ ՝ մնամ եւ գնամ Վ[երապատուեալ] եղբայրութեանդ

Անձկալից Հոգեկցորդ
ն[ուաստ] ծ[առայ]
  Հ[այր] Ղ[եւոնդ] Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

121.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case ]

Վենետիկ, 15 Հոկտ[եմբեր] [18]50

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Նախ քան զգրութիւնս աղաչեմ ներել շտապ գրութեանս իբրեւ այն ինչ ի ճանապարհէ դարձելոյ, եւ մտազբօս եղելոյ ի տես եւ ի լուր նորոց դիմաց եւ դիպաց։ Ի 4 ժամու առաւօտուս հասեալ ի Պատաւիոն, եւ ոչ գտեալ անդ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Եսայի ՝ յայց ելի Աղանուրեանց եւ ետու զընծայ Գերապայծառ Հարազատին ձերոյ. եւ առաջին ընթացիւք շոգեկառացն փութացայ ի Վենետիկ, ուր գտի զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ 14 մանկամբք ի նոր եւ ի բարեյարդար վարժարանին, յոր արդարեւ քաջ խնամով եւ մտադիր զգուշութեամբ կոկեալ Ե[ղբայր] Ստեփանոսի ՝ վայելուչ եւ սպրկիկ արարեալ է զամենայն. ընդ որ եւ Վեհդ հաճեսցի յոյժ ի ցանկալի գալստեան իւրում։

Մանկունքն որպէս լսեմ յեղ[բայր] Ստեփանոսէ եւ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլէ, թողեալ զվկայութիւն բերողին, պիտանիք եւ աչալուրջք են, եւ բարեկիրթք եւ քաջուսումք քան զառաջին եկսն. եւ ինձ հարեւանցի տեսութեամբ՝ յուսադրականք ոմանք երեւեցան։ Ի թիւս նոցա է Սերոբիկն ձեր, քեռորդիք ՎՎ. հարց Անանիայի, Աբրահամու, Համազասպայ, կրսեր եղբայր Պ[ատուական] Հ[օր] Բառնաբայ, ոչ գիտեմ զայլսն, բայց զի գոյ եւ Կարնեցի մի. թուին ամքն ժ[տասն]-ժգ[երեքտասան]ամեայք։ Այսչափ զմանկանց զոր չեւ եւս անձամբ ճանաչեմ։

Վաղիւ դարձցին մերքս ի գեղջէ, եւ յերկրորդումն աւուր ընկալցուք զՊ[ատուական] Հ[այր] Եւգենիոս [127], եւ առաքեսցուք ի վանս զ Ե[ղբայր] Օգոստինոս [128], որ թախանձի երթալ անդր։

Ի շոգեկառսն ուղեկից գտի ըստ ակնկալութեան իմոյ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ եւ պատմեցի նմա զիրաց մերոց ի Հռոմ, այլ տակաւին չկարեմք զհրամայեալսդ ի խորհել մեզ եւ գրել՝ վճարել փութով, մինչեւ եւ այլ եւս խօսեսցուք պարապով։

Խորհիմք յետ աւուրց գնալ առ Ծիրանաւոր Պատրիարք [129] քաղաքիս եւ հրաւիրել զնա վասն առաջիկայ կիւրակէիս ի նախաբացումն դրանց վարժարանիս, եւ ձեռամբ նորա զակնկալեալ զառ ի ձէնջն նախ ընդունել զօրհնութիւն, ըստ հաճութեան սրբութեան ձերում։

Այսօր սպասէի գալստեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ղուկայ ի Կ. Պօլսոյ, այլ ոչ իմացայ թէ իցէ՞ հասեալ։ Հիւանդք վանացս՝ առողջացեալք աւետեցան։

Աւելորդ համարիմ ի սղութեանս առ Վեհդ մանրաբանել զուղեւորութենէ իմէ. օրհնութեան Արհիականացդ եւ խրատ զգուշութեան զոր հրամայեցէք՝ ողջամբ հասուցին զիս, փոքր մի յառաջին աւուրսն ըստ իմոց արժանեաց ներեալ նեղութեան։ Արդ յաւելցին յիս օրհնութիւնք եւ աղօթք Հօրդ եւ եղբարց ի զօրաւիգն ինձ եւ որոց ընդ իս, եւ փառաւորեսցի Տէր ի հնազանդութեան մերում։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ յոյժ ուրախ եւ գոհ եղեւ ընդ գալուստ իմ. բայց դժկամակութիւն ցուցանէր ընդ գալ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Օքսենտեայ [130], զորմէ լուայ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլէ թէ ցանկայ իսկ մտանել ի վարժարանս իսկ ես ծանուցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ զկամս Վեհիդ վասն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Օքսենտեայ, եւ ուրախ եղեւ ընդ այն։

Խոնարհեալ որովք ի վարժարանիս ի համբոյր օրհնաբաշխիդ, եւ աղերսեալ զողջոյն յարգանաց առ մխիթարակիցսդ եւ առ եղբարս մեր, մնամ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

122.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case ]

Վենետիկ, 19 Հոկտ[եմբեր] [18]50

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Կարգաւորելով միաբանք եւ միահաւանք ընդ Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Աբրահամու զառտնին իրս վարժոցիս եւ զվարժելեացն, յառաջիկայ երկուշաբաթոջս (21) օրհնութեամբ Ծիրանակիր պատրիարքին [131] արասցուք զհանդէս բացման եւ սկսման ուսմանց։ Ծիրանակիրն համբոյր հաճութեամբ յանձն էառ ի բացակայութեանդ Վեհիդ կատարել զհանդէսն, ներկայ գտանելով վանական պատարագի մերոյ, յորում եւ հաղորդեսցի մանկտին առաջի նորա՝ փրկչին իւրում. ակն ունիմ թէ եւ շինեսցի եւ եւս ի վերայ մեր, եւ բարեխօս առ Գահն հաւատոց լինիցի։

Յոլովագոյն մասամբ մանկտին սկզբնաւորեալք են ի Գաղղիական լեզու, վասն որոյ եւ առաւել յորդորիմք չտալ նոցա մոռանալ զոր գիտենն, այլ յառաջատել ի նոյն. մեք մերովսանն արասցուք այժմ կրթութիւնս, այլ հարկ համարի զ՚ի բազմաց երկնեալ խորհուրդ ի կատարումն ածել, տալով բերել ի Գաղղիոյ վարժապետ քաջալեզու. զոր եւ ակն ունիմք թէ գրեսցէ Սրբութիւնդ առ մերայինս ի Փարիզ առ նոյն ինքն արքեպիսկոպոսն խնդրելով զոք յերիցանց նորա տնօրինելեաց, առ ի շահել եւ եւս զնա։ Արդիւնք վաստակաւորացն մտադիւրութեամբ ի Մխիթարեան դպրոցին Կ. Պօլսոյ ՝ երեւին ի մանկտիս. եւ գոյ յոյս թէ ի կալ մնալ սոցա աստ հլութեամբ զամս վեց՝ յառաջադէմք յոյժ լիցին քան զառաջինսն։

Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Ղուկաս ժամանեաց ի վանս յերկրորդում աւուր գալստեան իմոյ այսր, եւ յետ աւուրց մնամք ընդունել եւ զՎ[երապատուեալ] Հ [այր ] Եղիշէ [132], որ յ՚12 ամսոյս ասացեալ է մեկնիլ ի Կ. Պօլսոյ։ Ուրախութեամբ եւ անտրտունջ գան ամենայն կոչեցեալքն. ճանաչէի՜ն արդեօք եւ որք առիթք եղեն կոչմանն զպատրաստականութիւն սոցա, որք շինութիւն տան արդարեւ տեսողացն զզուարթութիւն նոցա։

ԶՎ[երապատուեալ] Հ [այր ] Մինաս տկարացեալ յոյժ գտի եւ ուժաբեկ. բժիշկք յայտնապէս ցնա իսկ ասացեալ են թէ չիք այսուհետեւ յոյս ապաքինութեան, այլ սատարել, բնութեան առ ժամանակ մի։ Խոնարհեալ է եւ եւս յուժոյ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վարդապետ [133] մեր, եւ յաչացն իսկ լուսոյ պակասեալ։ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Օքսենտ ի կազդուրել է։ (Եւ որպէս լսեմ ակն ունի վաստակել ի վարժարանիս, թէ ոչ իբրեւ ուսուցչապետ ըստ առաջնոց բաղձանացն, գոնեա իբրեւ ընդ ձեռամբ Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Աբրահամու )։

Պատասխանի Վեհիդ առ Հասուն, յոյժ զիջողական թուեցաւ մեզ. եւ կարծէաք մեք թէ հաճեալ իցէ Տէրդ թողուլ մնալ Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Յովհաննու ի Կ. Պօլիս, եւ չտալ նշան առ թշնամին փութով դարձի նորա ի յաղթանակ կամաց իւրոց։ Այլ եւ զՊ[ատուական] Հ [այր ] Մաղաքիա թուէր մեզ թէ պարտ էր անյապաղ առաքել անդր, այժմէն իսկ ծանուցանելով Նախագահին, զի որպէս զՎ[երապատուեալ] Հ [այր ] Մանուէլ փոխանակ Վ[երապատուեալ] Հ [ա րց ] Անանիայի եւ Աբրահամու, այսպէս եւ զսա փոխանակ Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Ղուկայ առաքեմք։ Քանզի խիթամ թէ եւ զայդ թուղթ Վեհիդ հակառակորդն ի ջատագովութիւն իմն կամաց իւրոց առցէ յ՚զկնիս։

Իլըռոյի [134] խոստաբանութիւնքն՝ զորոց այլք գրեալ են առ Վեհդ՝ յանյուսից իմն զմայլեցոյց զմեզ. արդ քաջալերագոյն եւս սրտիւք մարթ է այդր ի գլուխ տանել, զվանատանն խորհուրդ, զորմէ անդուստ եւ աստ որպէս եւ անդն բանք լինին առ մեզ։

Պ[ատուական] Հ [այր ] Եւգենիոս եմուտ ի վարժարանս. իսկ զե [ղբայր ] Օգոստինոս [135] ունիմք տակաւին այսր, մինչեւ ամենայն ինչ մտցէ ի կարգ։

Խոնարհ ողջունիւ եւ համբուրիւ աջոյ Հարազատիդ եւ Ծերունւոյն, եւ Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Պետրոսի եւ Հ [օր ] Բառնաբայ եւ ծանօթից իմոց այդր, մնամ մաղթանաց եւ օրհնութեան

Աստուածապատիւ Սրբութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

123.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ

Վենետիկ, 31 Հոկտ[եմբեր] [18]50

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Զերկոսեան եւս շնորհագիծսդ զտուեալս ի 22 եւ ի 25 ամսոյս՝ ընկալայ ի սփոփանս ինձ եւ ի քաջալեր, եւ ի նախանձելի խնդամտութիւն ընդ հայրագորովն բարբառ, որ զհարկ իսկ հնազանդութեանս զփոքու հաճի իմն ի գովանիս գրել. եւ զի դատաստան Հօր այդպիսւոյ թարգման է ինձ ի վերայ երկրի դատաստանաց ամենաՀօրն մերոյ Աստուծոյ, ապա հարկ առնէ ինձ եւ զՍա յոյժ ներողամիտ առ նուաստութիւնս իմ եւ առ անարժանութիւնս գրել եւ մխիթարել, զի ոչ միայն արդեանց վարձահատոյց լինի, այլ եւ զոչինչսն արդիւնացուցանէ։

Շնորհ ունիմ սրտալիր եւ քաղցր խնամոց Ծերունւոյն եւ հոգոց զինէն, այլ ոչ գիտեմ պա՞րտ ինչ էր նմա այնչափ հոգալ յետ յանձն առնելոյ զիս ի հրամղձուկ մաղթանս հոգւոց քաւարանին, եւ զնոսա յաղօթս իմ՝ զոր ինքն թելադրեաց եւ ես կատարեցի անվրէպ, յուսագնեալ ի հաւատս նորա։

Որ ինչ զվարժարանէս, այսուհետեւ մի՛ լիցի առիթ հոգածութեան Վեհիդ մինչեւ ի դարձ իւր Տերամբ. ամենայն ինչ ուղղեալ եւ յարդարեալ յառաջանայ ըստ նախկին կարգաց, վարժապետք գան գեղարուեստից զօր ամենայն, Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Աբրահամ եւ ես դասս ասեմք նոյնպէս, Պ[ատուական] Հ [այր ] Եւգենիոս կայ միշտ առ ընթեր մանկտւոյն յորժամ չիցեմք մեք առ նոսին, նա եւ ի հայերէն գրութիւն կրթէ զնոսա. եւ յամենայնի յօժար, հլու եւ մտադիր է յանձնելոց հրամանաց Վեհիդ, եւ իբրեւ կրսեր լսէ մեզ եւ շինութիւն տայ։ Վասն որոյ այսուհետեւ զ Ե [ղբայր ] Օգոստինոս դարձուցանեմք ի վանս որ եւ այսօր մեկնեսցի ի վարժարանէս, քանզի եւ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Ռափայէլ խնդրէր զնա ի վանս։ Եւ մանկտին հլութեամբն եւ ջանասիրութեամբ ցարդ ուրախս եւ գոհս արար զմեզ։ Մի՛ խղճեսցէ Տէրդ իմ ընդ անաւագութիւն տիոց նոցա, զի չիք ի սոսա թերատի եւ ճղճիմ որպէս յուսանողս նորընծայարանի զոր ի հերուն եբեր Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Աբրահամ. կրսերագոյնք ի սոսա աւարտեալ են զտասն ամ, եւ յոլովագոյնք յ՚12 եւ յ13 ամենոջ են. եւ առ հասարակ վարժք յընթերցանութիւն, ի սկզբունս քերականութեան եւ պատմութեան սուրբ գրոց. եւ որ ըղձային եւս է՝ չիք այժմ ծոյլ ի սոսա, այլ մանաւանդ եռանդն մեծ յուսանել. եւ զի եռանդուն եւ ժիր է յուսուցանել եւ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Աբրահամ, շահ բազում յուսացուցանեն ի սկզբան աստ, որպէս եւ կանխաւ գրեցի. յաջողեսցէ Տէր եւ զապայսն։ Եւ Վեհիդ իմոյ անկասկած լեալ զօրհնութեանց միայն խօսեսցի զվարժարանէս մինչեւ եկեալ տեսցէ, եւ զոր կամին տնօրինեսցէ։

Մօտալուտ խստութիւն եղանակաց միայն խիթացուցանէ զիս, ապա թէ ոչ՝ ես ոչ փութացուցանէի զդարձ Տեառնդ, թէպէտ եւ ցանկայի, մինչչեւ գործ ինչ ի գլուխ տարեալ։ Հրեշտակութիւն Վայզմանայ [136] ի Սրբազանէն առ մեզ, զորմէ անշուշտ գրեաց Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Ռափ [այէլ ], մեծ յոյս արծարծեաց յիս, եւ թուեցաւ ինձ թէ զգործ Վանատանն ի նորին իսկ ի ձեռն Սրբազանին դիւրել յաջողեսցի մեզ, հռովմէական հաճութեամբն նախ հաճեցուցանել զ Հասունեանն։ Զայս քաջիկ քան զմեզ Տեառնդ խորհելով, հասեալ եւս այդր, որպէս կարծեմք, Ֆ անդինեայ, եւ ի Կ. Պօլսոյ Վ [երապատուեալ ] Հ [օր ] Անանիայ հալածելոյ, թուի թէ մերձեցեալ են երկունք իրաց մերոց, եւ օր յօրէ մնամք լրոյ ելից ինչ։

Եկն եհաս եւ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Եղիշէ, որպէս ծանուցեալ իցէ Տեառնդ, եւ զի սա ի Կ. Պօլիս խոստովանահայր լեալ է մանկտւոյս, հրաւիրեցաք զսա այսօր եւ յայսմ հետէ դարձեալ լսել զխոստովանութիւն սոցա, մինչեւ հաստատեսցէ տէրդ զսա կամ զայլ ոք։

Գրեցի վասն հրատարակելոյ ի « Բազմավիպի » զհանդէս բացման նորոյ վարժարանիս, եւ ոյժ առեալ յօրհնութենէ Սրբազանին առ մեզ յղեցելոյ, յաւելի եւ բանս ինչ ընդդէմ գայթակղելոցն զվարդապետութենէս մերմէ եւ զքրթմնջանաց զմերոց վարժարանաց, յընդհանուր ձգելով զբանն եւ ոչ ի գլխապետս ոմանս՝ որ յայտնապէս խերկեն զնախագահ՝ կամ զազգապետ. եւ թէպէտ մարթ է դարձեալ ի սոսա հանել զբանսն, այլ նոցա կարծեմ ոչ է իշխելի ինքնին յանձինս ձգել եւ ասել յայտնապէս, մանաւանդ, զի մեղադրութիւն եւս լիցի բարի կարծեաց հռոմէականաց։ Բայց զի մի՛ անհաճոյ ինչ Վեհիդ հրատարակեսցի, ըստ սովորութեան իմոյ առաքեմ զհատուած կշռելի բանիցն յուրոյն պիտակիս, եւ աղաչեմ առնել որպէս եւ կամի եւ առաքել վաղ, զի մի՛ անագանեսցի հրատարակումն։ Սկիզբն հատուածոյն ճառէ զպատճառ փոխադրութեան վարժատանս, եւ զնորոյս հանգամանս, եւ զհանդէս բացմանն։

Ընդ Տիրականիդ աջոյ համբոյր տամ եւ մթրակցացդ [137], եւ ողջոյն Հարց եւ եղբարց իմոց որք այդր, եւ Անտովնեան Հարց եւ Պ [արոն] Յովսեփայ եւ Պալեսդրեանց. եւ դարձեալ մաղթեալ յիս եւ յոր ընդ իս զաստուածայինդ օրհնութիւն կամ

Աստուածապատիւ տէրութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

Յ. Գ.

Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Բարսեղ գիր յանձնարարական գրեալ էր ինձ ի ձեռն Հ [ օր ] Փիլիպպեայ վեղարաւորի որ ի Տրապիզոն բարեկամն Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Պետրոսի, պատուել զնա, մինչ չեւ էր իմ հասեալ այսր ի Հռովմէ. խնդրեալ աստ զնա լուաք, զի ուղղեալ է ի Հռովմ ՝ մանկամբ միով Հայով։ Արդ տեսեալ եւս իցէ Ձեր զնա եւ զարժանն արարեալ, յիշել աղաչեմ նմա թէ յո՞ր սակս ոչ կարացաք առնել նմա աստ ընդունելութիւն։ Գիտուն լիցի Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Պետրոսի, զի ի թիւս մանկտւոյ վարժարանիս է եւ Օհաննէս Ինճիճեան որդեգիր Սամանճեանին, աշակերտ նորա ի Տրապիզոն, եւ հանդարտ եւ ծանր գնացիւքն զարմացուցանէ զինքն իսկ զՎ[երապատուեալ] Հ [այր ] Աբրահամ։

124.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case ]

Վենետիկ, 14 Նոյ[եմբեր] [18]50

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Զշնորհեալդ ի 6 ամսոյս ընկալայ յաւուր յորում զծնունդս Վեհիդ յիշատակելով՝ մաղթէաք սրտառուչ յամայր կենդանութիւն եւ անդորր սրտի Պարգեւելոյդ մեզ յԱստուծոյ, եւ վշտացելոյդ ի սէր նորա վասն մեր եւ վասն մերոյ ազգի։

Ի նմին երեկոյի ընկալայ եւ զգիր արհիական Հարազատիդ, եւ շնորհս ունել համարձակիմ ի թղթի Հօր առ Հօրեղբայր, զի քաղցրազգած սրտիւն պատուասիրէ զկրսերս։

Զլուրս Պօլսոյ ընկալեալ է Սրբութեանդ անշուշտ եւ անտի ուղղակի եւ աստի ի գրութենէ Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Ռափայէլի. մեք աղօթիւք եւ յերկինս ակնկալութեամբ մնամք լսել զներգործութիւնս ազդմանցն ի Հռովմ ։

Առաջնով քան զայս շոգենաւու եկն ի Պօլսոյ Պօղոս Ճէպէճեան նորոգ դարձեալն աստի, եկեալ յուսումն երկրագործութեան ի Պատաւիոն. ի վարժարանիս կայ յերկուց աւուրց հետէ, մինչեւ հաստատեսցուք զնա ուր ուղղեալն է. ընտանիք նորա եւ մեր Հարք ի խնամս մեր յանձն առնեն զնա։

Պ[ատուական] Հ [այր ] Եւգենիոս կարգեալ էր ի Վեհէդ մատրանապետ Ս [ուր ]բ Խաչի [138], եւ ցարդ կատարէ զպաշտօնն. եւ մեք մնայաք գալստեան Սրբութեանդ ասել ինչ եւ զայնմանէ, այլ ի յամել տեառնդ՝ յիշեցուցանեմք, զի դժուարութիւն լինի վարժարանիս՝ այժմ առաքել զընթերակայ մանկտւոյն յեկեղեցի հեռի ի պատարագ, երկրորդ, եւ գտանել նմին սպասաւոր. զի առաքել զմանկունս անպատշաճ դատիմք յոյժ, եւ եղբայր՝ մի միայն է այժմ եւ ոչ երկուս, եւ նա երբեմն զտնտեսութեամբ կամ զայլովք կարեւորօք զբաղեալ գտանի. այն զի եւ եկեղեցին չունի այժմ լուսարար որ կարիցէ սպասաւորել եւ պատարագին. վասն որոյ ընդ սպասաւորի պատարագին եւ ծառայ մի եւս ժամակոչ դարձեալ ի վարժարանէս առաքի ցարդ, հրամայեսցէ Սրբութիւնդ զարժանն, գիտելով եւս զի՝ ի վանաց յոլով անգամ ի կիւրակէս ոչ միայն ի Ս. Փրանկիսկոս [139] այլ եւ առ Դորո թեանս գնան պատարագի։

Ընդ գործակցաց իմոց եւ մանկտւոյն խոնարհեալ ի համբոյր տիրականիդ, եւ յողջոյն մթրակցացդ [140] եւ Հարց մերոց որ այդր, մնամ

Աստուածապատիւ Տէրութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

125.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case ]

Վենետ[իկ], 20 Նոյ[եմբեր] [18]50

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Ի շնորհելոյդ յ՚13 ամսոյս իրազեկ լեալ գալստեան Գաղղ[իացի] վարժապետին՝ պատրաստեմք զսենեակն հանդերձ ծխանաւոր վառարանաւ ի դստիկոնի դասատանց. եւ գոհ եմք ընդ պարմանսն։

Ի Բարիզէ ընկալայ գիր յաւուրս յայսոսիկ ի Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Գաբրիէլէ, քաղցրութեամբ գրեալ. վասն որոյ զանցելոյն չառնեմ արդ զրոյց, բայց եթէ մեղմով զգացուցեալ եւ ի նմանէ հարցանիցիմ եւ ապա համարձակ զնա ինքն հարցից վասն ա՛յն ոճ գրոճութեանն։ Ծանուցանէ զհանդէս մրցանակաբաշխութեան վարժարանին, առաջի 150 նշանաւոր արանց, նախագահութեամբ աթոռակալի արքեպիսկոպոսին, զորմէ անշուշտ եւ առ Սրբութիւնդ գրեալ իցէ նա կամ այլ ոք։

Ի միւսում աւուր ծանուցան [141] էր մեզ գրով Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Մանուէլ մեր, թէ տէր Մանուէլ Տէրվիշեան վեննական հրամանագիր խնդրեալ ի Դրանէն ելանելոյ ի Պօլսոյ ՝ եւ ոչ ընկալեալ՝ ի գերմանական դեսպանէն ընդունի եւ ուղեւորի ի Հռովմ առ ի Հասունեայ առաքեալ՝ եւ մինչ մեք զայսմանէ խօսէաք՝ ահա յերեկն երեւեցաւ նա ինքն Հ [այր ] Մանուէլ Տէրվիշեան ընդ Հ [օր ] Յակովբոսի Պօզաճեան [142] եւ ագան ի վարժարանիս մերում, յոր ագանել եւ զայս գիշեր կամին՝ որպէս զի ունիցին պարապ շրջելոյ ի քաղաքիս. բազում հետաքննութեամբ հարցանեն՝ իբրեւ պարզ հետաքննութիւն՝ գիտել զիրս վարժարանիս այսորիկ, եւ բազում հաճութիւն ցուցանեն ընդ տեղիս եւ խորհրդակցին գնել իսկ։ Մեք ըստ կարի մերում զգուշութեամբ վարիմք ի բանս չտալ տեղի ստգտանաց, այլ եթէ լրտեսութեան մտօք եկեալ իցէ նոցա՝ զոր չկամիմ հաստատութեամբ ասել, անմարթ է չգտանել նոցա առիթ բաներոյ։

Ի ձեռն սոցա առաքեմ զաշխարհաբար Պատմութիւն Աստուածաշունչ գրոց զերկրորդ տպագրութիւնն։ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Մանուէլ յաւելոյր գրել թէ լսի ի ժողովրդեան թէ եւ Հասուն [143] միւսանգամ գնայցէ ի Հռովմ, բայց ինքն ոչ հաւատայ։

Ժողովեալ հոգաբարձուաց Մխիթարեան Վարժարանին անդ ի Բերա ՝ քննեալ են զկանոնս զոր ինձ Հ [այր ] Մանուէլ յօրինեալ է՝ վասն առաջի առնելոյ Հասունի, եւ ոմանց կամեցեալ նախ տպագրել, բայց ինքն յօրինողն ոչ հաւանի ընդ այն։

Որչափ ցանկալի է ինձ գալուստ Վեհիդ այսր, արդեօք եւ կարեւորագոյն քան յառաջն, սակայն խիթամ թէ ի մեկնել այտի Տեառնդ, համարձակագոյն եւս գրգուիցին հակառակորդք մեր. քանզի յերեսաց Վեհիդ մերոյ թուի ինձ ոչ սակաւ պատկառեն եւ յահէ իսկ անտի այս խլրտմունք Հասունեանց. թէ ոչ կարեմք արդ գնացուցանել զբան եւ զիրաւունս, ոչ փոքր իցէ եւ Քուսեայ ճարտարութեամբ զԱքիտովբելայն ցրուել խորհուրդ։ Այլ զարժանն արասցէ Տէրդ, եւ մեք ոչ դադարեսցուք խնդրել, հայցել եւ բաշխել։ Մանաւանդ ի մերձեալ աւուրքս հրաշափառ Ծննդեան միայնոյ փրկչին մերոյ՝ յերեսս անկեալ առ մաղձափարատ մսրով նորին մաղթեմ եւ մաղթեցից եւ ես նուաստս ի հանուրց Պարգեւաբաշխէն՝ զոր մաղթեն սրտառուչ ամենայն սիրելիք՝ Սրբութեանդ, խառնեալ եւ զերախայրիս մաղթանաց մանկախումբ պարու վարժարանիս, ժտելով եւ տարեկանս երջանիկս Տեառնդ եւ զօրութիւն բազում, ակն կալեալ անսուտ փոխարինի աստուածակիր օրհնութեանց Սրբութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

126.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case ]

Վենետիկ, 3 Դեկտ[եմբեր] [18]50

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Այն ինչ ընկալեալ զշնորհեալդ ի 28 Նոյեմբ[երի] փութամ ի պատասխանի կարեւոր հարցուածոյն եւ խնդրոյն։ Պատգամաւորութիւն այդպիսի առ Ֆոսքոլոյ ՝ իմ ոչ յարթնութիւն լուեալ էր եւ ոչ ի քուն երազեալ, եւ ոչ ընդ կարծս անցանէր՝ եթէ Տէրդ իմ կարիցէ յանձնել ինչ այդպիսի եւ իմ հաւան գտանել. քանզի արդարեւ արբեցելոց թուի ինձ մտածութիւն խափանման յաջողակ վճռոյ ընդդէմ ձախողելոյն. եւ երանի՜ թէ որ գրեացն ի գինւոջ արբեցութեան գրեաց։ Երկիցս տեսաւորեցայ ընդ Ֆոսքոլոյի. յառաջնումն՝ քաղաքավարական եւ աննշանական բանք եղեն, եւ մատուցի զողջոյնս Վեհիդ իբրեւ այն ինչ դարձեալ ի Հռովմայ ՝ եւ ոչ ինչ այլ։ Յերկրորդումն՝ կոչեցեալ ի նմանէ, (քանզի ոչ յուսայր ի նմին աւուր տեսանել զՎ[երապատուեալ] Հ [այր ] Ռափայէլ, զի թուղթ կարեւոր ընկալեալ էր ի Թոֆֆոլեայ, զոր եւ ընթերցաւ ինձ եւ նշանակեցաւ անտի, զի Հարք մեր որ ի Բարիզ զչարեալ ընդ թաքուստ բանի վաճառման վարժատանն ի նոցանէ, թելադիր լինին Թոֆֆոլեայ պատճառաբանութեամբք իւրեանց գրել առ փաստաբանս մեր եւ ցուցանել զանտեղութիւնս փոխադրութեան վարժարանին ի Հռովմ, տեսեալ իմ, զի եւ Ֆոսքոլոյ կնճիռն իմն տեսանէ ի բանիս եւ զիրաւացին կասկածի, մեղմապէս եւ առանձնաբար ասացի՝ թէ զի Թոֆֆոլի ցարդ թաքուցեալ է ի նոցանէ զվաճառմանն բանն՝ թուի փոքր մի տհաճեալ մերոցն ընդ այն։

Զնոյն եւ ես կասկածեմ, ասաց Ֆ [ոսքոլոյ ] բայց իմ չէր պատուիրեալ առ նա հնարել զվաճառումն, այլ ի հեռուստ հետազօտել զպատեհն կամ զկարելիութիւն։ Յաւելի՝ թէ այս էր եւ մեր խորհուրդ, ոչ ի գործն փութալ՝ այլ նախապատրաստ գտանիլ թէ յաջողիցէ պատեհն, եւ ապա հասարակել զխորհուրդն եւ քննել եւ վճարել. միանգամայն եւ ժամանակին յերկարելով՝ ակն ունել ելից այլոց գործոց մերոց. քանզի ասեմ յայլազգ յաջողել սոցա՝ գուցէ եւ խորհուրդ վաճառման տեղւոյն յապաղիցի առ ժամս։ Վասն որոյ եւ Ֆոսքոլոյ յայն հանգոյց զբանն, թէ գրեսցէ առ Թոֆ [ֆոլոյ ] այլոց իրաց առաւել միտ դնել, եւ մի՛ զվաճառմանն բան քրքրել։ Իսկ զվճռոյն Քավենեաքայ [144] հաւանագոյն է թէ ա՛յլ ոք Հ [այր ] Ղեւոնդ յայլմէ եւ յոյժ յաննմանոյ Վեհէ իւրմէ տարեալ իցէ պատգամ։

Զգացի եւ ես, զի սակս այսր բանի խէթ լեալ եմ Հարց մերոց ի Բարիզ, քանզի ընկալայ գիր հակիրճ ի Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Գաբրիէլէ [145] ՝ յորում չգոյր զայսցանէ բան յայտնի՝ այլ յայտնագոյն եւս երեւէր ցրտութեան իմն նշանակ, եւ ես ոչ կարէի գուշակել զպատճառսն. զոր եւ առ ոչինչ համարեալ՝ չետու իսկ նշան զգացման ի պատասխանւոջս, ժամանակին թողեալ յայտնելոյ զկարծիս իւրաքանչիւր։ Բայց ի բոյժ նոցայն կարծեաց զինէն եւ զպատգամաւորութենէս՝ արժան էր արդեօք գրել առ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Սարգիս, զի թէ եւ հնար էր ումեք զանճոռնին զայն մտածել խորհուրդ՝ ոչ էր յարմար պատգամաւոր Հ [այր ] Ղեւոնդ, զի սա չեցոյց ջերմութիւն կամ հակամիտութիւն փոխադրութեան վարժարանին ի Հռովմ, հաստատեալ գոլով զմիտս ի Կ. Պօլիս, թէպէտ եւ ոչ յապուրակի այժմէն. սակայն եւ ոչ ի Հռովմայ խորշելով ա՛յնչափ եւ ա՛յնպէս՝ որպէս նոքայն։

Այլ զի՞ երկարել զբան. յայտնի երեւի, զի սխալեալ են կարծիք Հարց մերոց ի Բարիզ, եւ Տէր ներէ յաւելուլ Վեհիդ պսակս վշտաց։ Վասն որոյ նմանեալ Տեառնդ նախատպին իւրում ասասցէ Հա՛յր թող նոցա զորոց տեսանեմս զսխալանս, եւ զ Ղեւոնդեայ զորոյ եւ զոր չտեսանեմս, զի արդարեւ ոչ ճշմարիտ գիտութեամբ գործեն։

Վասն գաղղիական վարժապետին բազում հաճութիւն եւ խնդութիւն եղեւ մեզ, եւ մնամք իսկ փութով գալստեան նորա. բարւոք զբարսն եւ զհնչումն ասէք, շատ է թէ ըստ այնմ եւ գիտութիւն լեզուին իցէ, քաջ ի շարադրել եւ յուղղագրել զնիւթս պէսպէս բանից նամակաց։ Հանգոյն սմին եւ առաւել ցանկալի է, զի պատկառեցուցիչ իցէ մանկտւոյն, եւ մի՛ մամածուկ եւ կամկար իբրեւ զ Մանիէ, մանաւանդ, զի զօր ամենայն ընդ նոսա կալոց է իբրեւ զմի ի մէնջ, զի եւ մենախոյզ կենաց սիրողութիւն որ ցանկալի է նմա եւ մեզ՝ խէթ իմն զարթուցին ի մեզ, թէ գուցէ կարի քաղցրութեամբն՝ մանկունքն թթուիցին։ Բայց եթէ սնոտի է կասկածս, որպէս ակն ունիմ, փութալի է ի պայմանադրութիւն, զորմէ գիտուն լիցի Սրբութեանդ, զի չկարեմ ասել ճշդիւ զի՞նչ խոստացեալ էաք այլոյ ակնկալելոյ վարժապետի, մանաւանդ, զի յայնժամ չէր մեր հաստատեալ բնակեցուցանել զնա ի վարժարանիս։ Արդ զոր ստոյգ գիտեմ այս է. մեք վասն գաղղիական վարժապետի՝ վարձելով եւ վասն զրուցատրութեան առանձինն՝ ընդ համօրէն ծախէաք ի տարւոջ ոչ շատ աւելի քան զ500 Աւս[տրիական] լիր. քանզի յերեսին ամս ծախեալ եմք, ի միումն 495, յայլում 510, եւ յերրորդում 518. իսկ յամին յորում կրկին եւս դասք ուսանէին գաղղիարէն՝ 660։ Արդ տալով վարժապետիդ ձրի բնակութիւն եւ կերակուր յամենայնի հաւասար մեզ, նաեւ ճրագ եւ զլուացումն զգեստուց, թողլով նմա եւ ազատութիւն պատարագելոյ արտաքոյ եւ առնլոյ պատարագիս (որով գէթ 600 Աւս[տրիական] լիր., կարէ հայթհայթել) թէպէտ եւ զայս նմա յաւէտ անկ է մտածել, թէ եւ յաւելցուք նմա վարձս զսովորական տարեկան ծախս գաղղիականին՝ 500 Աւս[տրիական] լիր. կարծեմ նա ոչ տուժի, մանաւանդ եթէ կարիցէ եւ ա՛յլուր դաս ասել առանց գողանալոյ զմեր ժամս։ Քանզի վասն կերակրոյ եւ բնակութեան, որպէս մերս է կերակուր եւ բնակութիւն, հազիւ բաւեն ամսոյ ամսոյ 100 լ[իր] Աւ[ստրիական]. որով բաց ի վարձուցն 1200 լ[իր] եւս ծախս արասցուք նմա։ (Զ Ճէպէճեանն զետեղեցաք ի Պատուա ի բարւոք տան. վասն բնակութեան եւ կերակրոյ եւ ընթրեաց եւ նախաճաշու՝ ի բաց թողլով զճրագ, զկրակ եւ զլուացս, վճարէ ֆիորին առ օր)։ Իսկ եթէ տակաւին սակաւ իցէ վարձն՝ յաւելջիք որչափ եւ արժան իցէ. զի ոչ խնայեմք, շատ է թէ օգտիցիմք ի նմանէ։ Ի վարձուս յայսմիկ իմանամ եւ զվանացն, զի մեզ գիտելի լիցի ապա իրաւախոհ լինել ընդ վանս եւ ընդ վարժարան, թէ ո՞րչափ սա եւ ո՛րչափիկ նա հասարակեսցեն։

Խնդիր այս է, զի եթէ հիւանդասցի, ո՞ տեսցէ զծախս բժշկի եւ զսպասաւորի. չասեմ զդոյզն ինչ անհանգստութենէ, այլ եթէ ծանր ինչ իրք պատահիցին՝ կարծեմ նմա անկ է ծախել վասն իւր։ Զծախս ճանապարհի գալստեանն կարծեմ մեզ վայելէ հատուցանել. իսկ զդարձին՝ եթէ ինքն կամիցի ի բաց երթալ՝ ինքն տեսցէ. իսկ եթէ մեք կամիցիմք հանել զնա՝ թուի թէ եւ զայն մեզ է հատուցանել։ Մարթ է այժմ պայմանել վասն միոյ ամի եւեթ ցվերջ 1851 ^ոյ. դաշամբ հաստատելոյ զայն յաւարտ ամին թէ կամիցիմք. միայն թէ մի՛ իշխեսցէ յայնժամ աւելի ինչ պահանջել ի վարձ. եւ այժմէն գիտասցէ, զի ի վարժարանիս կրկին իցեն դասք ուսանողաց, թէպէտ եւ ոչ ի սկզբանս, եւ զատ ի սոցանէ՝ վանացն։ Առ այս այսքան։

Եւ զի զկրկին դասս յեղեաց բանս, յիշեցուցից եւ զկարծիս իմ վասն երկրորդ դասուն, զորմէ կարծեմ գրեալ է եւ Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Ռափայէլի առ Վեհդ ի ծանուցանել զխնդիր Պոնտացւոյ առաքելոյ զմանկունս իւրեանց ի վարժարանս. գրեաթէ ամենեքին որք արտաքոյ վարժարանիս ի վանս՝ վառեալ էին ի գրել եւ փութացուցանել զառաքումն նոցա, այլ ապա զիջան յամեցուցանել փոքր մի, իսկ ինձ թուի եւ ոչ հապճեպ ի սկզբան գարնայնոյ, այլ յապաղել ցաշուն, որպէս զի առաջին դասս բաւիցէ չափաւորապէս զարգանալ ոչ միայն յուսմունս այլ եւ ի բարուցն կրթութիւն, եւ մի՛ նորահաստատք ընդ նորեկս շմորիցին, եւ ոչ երեւիցի խտիր ընդ Ա եւ ընդ Բ դաս, մանաւանդ եթէ նորեկք եւ տգէտք տարեւորագոյնք հանդիպիցին քան զնախեկսն, զի յոլովագոյնք ի սոցանէ ԺԲ ամենիք են, կամ դեռ աւարտեալ զԺԲ ամ. եւ մի՛ յառաքման Ա դասուն՝ ամբարձցի եւ Բ ^ն դառնալ ընդ նմին՝ սուղ ինչ պակաս գտանելով յուսմանէ նորին. եւ մի՛ որ այլ այսպիսի ինչ իրք։ Յայս միտս է եւ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Աբրահամ։

Եթէ ժամանեալ է այդր Պ[ատուական] Հ [օր ] Յուսկան ՝ լուեալ էք եւ զ Հ [այր ] Թովմայէ, թէ ոչ՝ ի գրոյ Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Ռափայէլի, լուեալ էր իմ եւ յառաջագոյն ի Ճէպ [էճեան ] Պօղոսէ ՝ բանս անախորժս զոր նա ի Հ [այր ] Թոմայէ լուեալ է, բազում ինչ ընդդէմ մեր եւ երկեղածութեան ուղղափառ կրօնից, զոր լուեալ էի եւ այլ յառաջ յերիցուէ եղբօրէ Պօղոսի, եւ ամենեքին գայթակղեալ եւ ասեն չլինել զնա ի մէնջ։ Գայթակղեալ է եւ մանկտին զոր տարաւ ընդ իւր Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Մանուէլ, քանզի եւ յունկն նոցա հեղեալ է բանս դժպատեհս, մինչեւ սաստել իսկ զնա ոմանց ի մանկտւոյն։ Զզուեալ են ամենայն եղբարք մեր աստ, եւ եթէ մարթ էր առանց ժողովոյ որպէս՝ զհատողական սուրն շողացուցանել՝ կարծեմ այս էր ժամ. զի թէ արդարեւ գնայ նա ի Կ. Պօլիս յայսմ պահու մերով անուամբ՝ յայտ է թէ զի՞նչ լինի. թէպէտ եւ չար է եւ այլազգ եւս երթալ նորա անդր. զի թէ յորժամ ի մէնջ համարեալ՝ այնքան խօսէր, զանուն եւս մերութեանն յաչեալ զի՞նչ ոչ խօսեսցի։

Լուայ, զի Ազարեանն [146] ստգտեալ է զբանն որ աշխարհաբար Աստուածաշնչի վասն Երրորդութեանն խորհրդոյ. արդ այն բան բարձեալ է վաղուց յերկրորդ տպագրութեան գործոյն. աւա՜ղ, զի ոչ գիտէաք կանխաւ, զի առաքէաք օրինակ մի ընդ Պ[ատուական] Հ [օր ] Յուսկան. գուցէ առ Լիբանանեանս գտցի։

Վասն տպագրութեան Աշխարհագրութեանն գրեալ էիք առ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Ռափայէլ, եւ ես այժմ պարապ առեալ ի նոյն երկասիրէի պատրաստել ի տիպ ի սկզբան նորոյ տարւոյս։

Ոչ է վերստին կրկնել զտաղտկալին, զդառն զգացմունս մեր ընդ բանս Սրբազանին ի կրկին երեւել Տեառնդ առ նա, եւ ընդ հրամանս կամ թելադրութիւնս Պառնապոյի [147]. կարծեմ թէ պատասխանեաւ հաճեցուցեալ զնա՝ ոչ գրիցէք շտապական առ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Ներսէս, որոյ եւ անհնար իսկ է ի ձմերայնիս դարձ առնել, այլ առ չդառնացուցանելոյ եւ զսիրտ նորա, մինչ ընդ հնգետասան թիզ բարդութեան ձեանց ճանապարհ առնէ կենացն վտանգաւ ի խնդիր օրհասական մատենից անմահից յիշատակաց, միակ ժառանգութեան ազգի տառապելւոյ եւ լքելոյ յամենայն երկրաւոր յուսոյ. կարասցէ՞ արդեօք անգիտանալ, զի գոն եւ մեր սիրտք. ոչ ոսկեշար դրամօք եւ արծաթեաւ թաղանդապատեալ, այլ սեւանիշ մագաղաթեօք զարտաքուստն յարդարեալ. զի՞նչ այսպիսիքս զգան՝ Մայ հարցցէ. եւ անկասկած լիցի, զի զայս ձմեռն Հ [այր ] Ներսէս զանապատս առաւել բնակակից ունի քան զմարդիկ. եւ ոչ կարծեմ թէ կարկամեալ կաղնիքն հերետիկոսասցին եւ ընդդէմ երկնից արմատաքի աքացիցեն։

Ակն ունիմ թէ ժամավաճառ լինելով ընդ Պառնապոյի ՝ հասցէ ժամ բացման մտացն մինչեւ զգարուն՝ եւ ոչ եւս փոյթ լիցի նմա զ Հ [այր ] Ներսիսէ։

Ընդ գործակցացս եւ ընդ մանկտւոյն մատուցեալ եւ զիմ յարգանաց ողջոյն առ ժողով, արհիախառն եղբարց մերոց այդր, կնքեմ զշուրթն յօրհնաբաշխ աջ Սրբութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ [արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

127.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 18 Դեկ[տեմբեր] [18]50

Է՜յ Սիրելի Եղբայր իմ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բասիլիոս,

Դաշնադիր երբեմն լեալ յաճախագոյն թղթելոյ առ միմեանս՝ եւ եղեւ դարձեալ լռութիւն. խնդրէիր յինէն լուրս զվանական որոշմանց. արդ յերից եւ ի չորից ամսոց հետէ Վեհս մեր ի Հռովմ է, եւ նոր իրք աստ ոչ սահմանին. նորութիւն մեր առ ձեզ հնացեալ է, այն է գալուստ չորեցուն Հարց մերոց այտի, յորոց մին ի Հռովմ է։ Անդր եւ ես ընդ Վեհիս ուղեւորեցայ եւ յետ ամսոյ դարձայ ի նոր վարժարան Ռափ [այէլեան ] ուր ընդ Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Աբրահամու կամք անկռիւ, մնալով Վեհիս գալստեան, զի հաստատեսցէ զվիճակ մեր։ Ի դարձին իմում այսր՝ գտի զգիր քո անթուական՝ զյանձնեալն առ Հ [այր ] Փիլիպպ [ոս ] Մացցոնի, որ երթեալ է ի վանս մեր, այլ ոչ ի Հռովմ գնացեալ, այլ որպէս լուայ՝ ի Գաղղիա։

Յովհաննէս Պէյ նախընթաց շոգենաւու ուղղեցաւ գալ այդր, եւ արդ պարտի իսկ լինել այդր առ գաղղ[իացի] հիւպատին կամ դեսպանին. կարիցե՞ս հետազօտել, թէ զի՞նչ լիցի նմա, զի ի կասկածի կամք։

Հաստատագոյն ինչ ի Հռովմայ չունիմք ցարդ, եւ ոչ կարեմ քեզ ոչ գուժաբեր լինել ոչ աւետատու։

Մի՛ սրտնիր ընդ կարճութիւն թղթեկիս, զի երկայնագոյն բազկօք գիրկս արկեալ քեզ՝ որչափ եւ ստուարացեալ իցես պատրիարքական փոխանորդութեամբդ՝ պինդ պինդ շնորհաւետեմ Քեզ զսուրբ Ծնունդն Քրիստոսի եւ զնոր ամ. եւ ջերմաջերմն մաղթանօք՝ մնամ

Վեր[ապատուեալ] եւ սիրելւոյ եղբայրութեանդ

Հոգեկցորդ Եղ[բայր] եւ
Ն [ուաստ] ծ[առայ]
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ [արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

128.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le Case ]

Վենետ[իկ], 28 Դեկտ[եմբեր] [18]50

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Յերեկն եհաս գաղղ[իացի] վարժապետն, յապաղեալ աւուրս ինչ ի Ֆերրարա. հաճոյ թուեցաւ նա մեզ եւ մեք եւ մանկտիս նմա, որոց յետ վաղուին սկիզբն արասցէ դաս ասել. յորմէ գիտասցուք ստուգիւ զճարտարութիւն նորա եւ զեղանակ ուսուցանելոյ։ Այսօր տարաւ զնա Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Աբրահամ առ Ծիրանաւոր պատրիարքն [148], որ եւ անդէն շնորհէ նմա իշխանութիւն լսելոյ զխոստովանութիւն, յընծայողացն ասելով զլաւութիւն ընծայելոյն հաւաստել, եւ գովութիւն բազում խօսի զմէնջ։

Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Մանուէլ յոյժ կարօտ ասէ զդպրոցն Կ. Պօլսոյ դրամուց եւ խնդրէ նպաստ. կամէի գիտել թէ ո՞րչափ ինչ ընկալեալ է Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Անանիա ի հաշիւ Ռափայէլեան վարժարանիս զայս ամ, եւ քանի՞ տարեկանս յ Երամեանէն եւ ի Ճէպէճեանէն առեալ իցէ՝ յետ տալոյ մեզ զհաշիւն ի հերուն, որպէս զի ըստ այնմ ուղղեսցուք զհաշիւ մեր եւ զդպրոցին։

Զ Հ [այր ] Մանուէլ Տէրվիշեան [149] ՝ գտաք բարեսէր այր եւ պարզունակ, ծանրաբարոյ եւ սակաւախօս. իսկ զ Հ [այր ] Յակովբոս [150] ՝ հետաքնին տարապայման, համարձակ, աննկատ, մեծաբան, եւ արհամարհոտ։

Ծանեայ յականատես անձնէ, զի Տէր Գրիգոր ի Շիրա կղզւոջ [151] էր երեք ամսով յառաջ, թուի թէ եւ ցարդ. այլ թէ զի՞նչ առնիցէ, անգիտանամ. սուտ ասէ եւ զչար համբաւ նորաղանդութեան նորա։ Հնարիմ ազդել առ նա եւ յիշեցուցանել զպարտսն։

Հարազատն իմ Սերովբէ ի խնդիր հայերէն գրչագրաց անկեալ ի ձեռն եկաց ի Հայոց աշխարհէ ի մեր օգուտ, խնդրէ իշխանութիւն առնլոյ ի գրասենեկէն ըստ պիտոյից գիրս մինչեւ 2000 դահեկանաց, եւ նոքօք փոխանակութիւն առնել ընդ ձեռագրացն. եւ կամ փոխանակ գրենոյն՝ տալ մեզ երկուս վէմս ասորեստանեայ քանդակաց հանելոց ի Նինուէէ, զոր ինքն գնեալ է 100 րեալի երկամաւ յառաջ եւ յուսայ վաճառել նովին գնով։ Երկոքին եւս պայմանքն հաճոյ թուեցան որոց ի վանս, մանաւանդ յետինն, զի եւ գրեանն զոր տացուք նմա՝ դարձեալ ի գիւտ գրչագրաց վարին ի նմանէ։ Ցանկամք եւ զհաճութիւն Վեհիդ գիտել։

Կրկնելով զերախտեաց եւ զսրտի որդիականի մաղթանս ի գլուխ տարեկանիս՝ Գլխոյդ սրբութեան, կամ հայցմամբ երկնաձիր օրհնիցդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ [արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

129.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Հռոմ

Դեկտեմբեր 1850 [ամսաթիւը կը պակսի]

Արհի Տէր եւ Հայր սուրբ,

Վասն իրաց Ֆոսքոլեայ համարձակիմ ի գաղտնիս սրտիդ խոստովանել զկասկած իմ, իբրեւ կասկած երկբայական, ոչ յաջ եւ ոչ յահեակ. թէ գուցէ Վ[երապատուեալ] Հ [այր ] Ռափայէլ փոքր մի առաւել քան զՎեհդ եւ զմեզ զգուշացուցեալ իցէ զ Ֆոսքոլոյ չտալ ծանուցանել մերոցն զիրս վաճառման վարժատանն, եւ ընդ այս ի խոր խոցեալ նոցա, որում եւ ես չկարեմ մեծ իմն մասամբ չտալ իրաւունս։ Քանզի եւ ես իսկ հեգս Հ [այր ] Ղեւոնդ ՝ յորժամ զառաջինն լուայ ի ժողովի միում առաջակայից թէ այդպիսի իրագործութիւնք են եւ մեզ չէ ի վեր հանեալ բանն՝ զգացի ինչ. եւ զիա՞րդ ոչ էր զգալ նոցա սաստիկ ընդ թաքուստն այն։ Ոչ փոքր այլայլեալ տեսի զՎ[երապատուեալ] Հ [այր ] Ռափայէլ ի լսել զխօսս մեր ընդ Ֆոսքոլոյի եւ յընթերցման նամակին Թո ֆոլեայ զորմէ նշանակեալ եմ ի բուն նամակիս, թէպէտ եւ գովեաց զխոհեմութեամբ խօսելն իմ ընդ Ֆոսքոլեայ. քանզի եւ ինքն ի նմին աւուր հանդիպի նմա ի միջօրէի, իմ առաւօտու գնացեալ։ Իսկ խորհուրդ ջրման վճռոյն Լ. Ֆիլիպպեայ ՝ կարծեմ թէ միայն բանաստեղծութիւն է Բարիզական եւ Բաղիշական։ Կամիմ երթալ եւ առ Ֆոսքոլոյ, զի խնդրեաց իսկ այցել երբեմն առ նա ընդ Վ[երապատուեալ] Հ [օր ] Աբրահամու, սիրելով եւ զբարս սորա. այլ չկամիմ հարցանել ինչ յայտնանիշ, զի մի՛ խորամիտ այրն կասկած ինչ առցէ զանհաւանութեան մերոց կարծեաց։

Ն[ուաստ] ծ[առայ]

Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

Փարիզի Մուրատեան Վարժարանը
1850-ական տարիներուն