1853

228.

* Հայր Աբրահամ Ճարեանի՞ն - Վենետիկ, [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio]

Ս. Ղազար, 4 յունուար [18]53

Սիրեցեալ եւ խռովեալ Եղբայր,

Առ ի հնարաւոր հանդարտութիւն սրտիդ ծանուցնեմ՝ զի յերիկեան թղթոյթ ոտնառեալ եւ մեր՝ չառաքեցաք զնամակն զոր պատրաստեալ եւ տալոց էաք ի թղթատարն, յորում եւ գրեալ եւս էր թէ փութով յուղի անկցիս գնալ ի Բարիզ. եւ փոխանակ նորին գրեցի ես միայն, ազդելով առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբր[իէլ], զի մի՛ ինչ հրատարակեսցէ գրով։ Իսկ վասն առաքմանդ կամ առաքելւոյն ի Բարիզ ՝ դարձեալ խորհեսցուք։ Չեհաս եւ ակնկալեալ գիրն ի Բարիզէ։

Զճշմարիտ խօսելով՝ ինձ վայրապար թուի երկիւղդ քո, եղբայր, եւ երեւակերպ՝ աճեցուցեալ. բայց խիթամ, զի մի՛ վհատութեամբ կամ վեհերոտութեամբ մեկնեալ աստի՝ նշանակեալդ խօթութիւն հասցէ քեզ, կամ սրտահար գտեալ անդ ուր առաքիսն՝ խիղճ մեզ գործեսցես։ Կարծեմ թէ եւ այլք եւ Վեհ այսպէս խորհիցին ։

Յետ գրելոյ զվերոյ նշանակեալսդ խօսեցայ ընդ Վեհիս եւ ասաց, զի եկեսցես այսօր ի վանս եւ վերստին ժողովով կնքեսցուք զխնդիրս։ Արի՛ եւ եկ լրջմտութեամբ։ Ողջ լեր։

Քոյին

Հ[այր] Ղեւոնդ

229.               

* Հայր Ռափայէլ Վրդ. Թրեանցին - Հռոմ [1]

Ս. Ղազար, 11 Յունուար [18]53

Վերապատուեալ Հայր եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Շնորհելումդ ի 4 ամսոյս հակիրճ ըստ ժամուս փութոյ առնեմ պատասխանի. քանզի հրամանն տէրունի հարկէ զիս մեկնիլ աստի ի վաղիւն, ընդ Դրեստ եւ ընդ Վեննա դիմելով ի Բարիզ, վասն իրացն որ քաջածանօթք են. յոյր սակս զմաղթանս աղօթիցդ խնդրեմ ինձ ի զօրավիգն եւ ի մխիթարութիւն:

Զորդեակսն քո որ եւ զիմ՝ սիրելիոյ յանձն առնեմ՝ նախ Աստուծոյ եւ ապա յանձնողացն ինձ. եւ ակն ունիմ, զի ոչ անագանեսցես առաքել առ նոսա զխոստացեալ նամակդ ի մխիթարութիւն, որոց կարօտինն առաւել՝ ի ժամուս:

Կնքոցն ծախք առաւել են քան զկար իմ. վասն որոյ հաճեսցի վեր[ապատուութիւնդ] պահել զնոսին դարձեալ ի տփի եւ պատեհիւ առաքել ի Կ. Պօլիս առ հարազատն իմ Սերովբէ, ուղղելով առ նա կամ առ մի ոք ի մերոց Հարց:

Այսօր ակն ունիմ առաքել առ Մոլինարի զզգեստսն պատարագի, թէպէտ եւ չկայ ոսկեթել դիպակ դեղին:

Զհամբոյր առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վարդապետ [2] տաց ջերմիկ, զոր եւ քեզ մատուցեալ եւ որոց ընդ Քեզն, ասեմ Ողջամբ մնալ

Հոգեկից եղբայր Քո
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

230.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ

Դրիեստ, 12 Յունուար [18]53

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Ըստ ըղձից Վեհիդ եւ սիրելեաց եղբարց առանց ամենեւին զզուանաց ի ծովէ՝ հասի այսր համբոյր օդով, եւ ժամս հինգ ընթացեալ առ հիւպատս եւ յոստիկանութիւնն անցագրաց, հազիւ արդ վճարեցի զամենայն՝ յերեկոյիս, եւ հատուցի զճանապարհեայն ց Վիեննա, զի չէ մարթ զանդրագոյնն եւս աստ վճարել. եւ մեկնեցայց աստի ի հասարակ գիշերիս, զի ոչ միայն չիք անդրուվար յառաջ քան զայս ժամանակ, այլ եւ հրաշիւք իմն յաջողեցաւ եւ այս, զի թէ կէս վայրկեան եւս յամեալ էր քարտուղար գաղղ[իական] հիւպատին, հարկ էր ինձ սպասել աստ 15 ժամ եւս աւելի:

Կածծաիդի [3] հիւպատն Օսմանեան որ մարդասիրութեամբ նորոգեաց զանցագիր իմ, աղաչեաց մատուցանել առ Սրբութիւնդ զողջոյն եւ զաջահամբոյր։ Զոր մատուցեալ եւ առ յինէն հանդերձ ողջունիւ առ վ[երապատուեալ] Եղբարս իմ եւ առ որդիացեալսն, մնամ

Նուաստ ծառայ եւ որդի

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

231.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ

Կունդէրսհաւզէն գեօղ Հէսս Կայդընտ.

Այգ 17 Յունուար [18]53

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Զի մի՛ ինչ կասկածիցէ Սրբութիւնդ՝ եթէ անագան քան զհաշիւ իւր եւ զիմ իսկ՝ առցէ զլուր ժամանելոյս ի Բարիզ, գտեալ պատեհ գրեմ եւ զհակիրճս:

Ի Դրիեստէ ց Լայբցիկ [4] անընդհատ ուղեւորեալ ճեպընթացիւ եւ շոգեվարաւ երիս գիշերս եւ երիս տիւս՝ ի գիշերի շաբաթուն լուծի զկօշիկս իմ ի Լայբցիկ եւ օթեալ հանգեայ ի վաստակոյ ուղւոյն. թէպէտ եւ մեղմագոյն էր ձմեռն եւ աստ քան զհերուն, այլ ցնցմունք ճեպընթացի առաջնոյ աւուրն ց Լայպախ [5] ՝ քրքրեցին զմաղձ, եւ ապագայ քնատութիւնք ոչ փոքր մխիթարութիւն էին հարկի համբերութեանն: Որպէս յեռանդն ի Լայբցիկ հարկ եղեւ գիշերել, այսպէս եւ զյետին գիշերս ի փոքու գեղջս յայսմիկ՝ ուր ժամանեցի յերեկոյին. զի չմեկնի շոգեվարն ց՚9 ժամ նախամիջօրէի աւուրս. կարծեմ թէ եւ զառաջիկայ գիշերս հարկ է ագանիլ ի Մանհայմ [6], եւ անտի դէպ ուղիղ ընդ նորաւարտ ճանապարհ Մէցայ [7] դիմել ի Բարիզ:

Ի Վիեննա ժամ եւ կէս միայն կացի. զծրար Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Անանիայ [8] յանձնեցի սպասաւորի ումեք շոգեվարաց իջեւանին, կէս լիրայ ընձեռէիւ, զի հասուսցէ առ ուղղեալն:

Ես քաջողջիկ եմ. ընդ գիշերոյն ի Լայբցիկ թողի զերից աւուրց վաստակն, եւ զերիկեան ճանապարհն անդորր եւ զուարճալի եւ ի գիւղական զբօսանս գրեցից. եթէ էր ինձ փափաքել՝ ընտրէի բնակել ի փոքր պետութիւնքս Գերմանիոյ քան ի մեծամեծ թագաւորութիւնս զոր տեսի: Այլ արդ աւա՜ղ ինձ, զի զերիկեան կիւրակէս եւ զսերկեան Ս. Անտոնս՝ անպաշտօն անցուցանեմ, բայց ոչ անմասն հաւատամ զիս յաղօթից հասարակութեանս, զոր եւ ողջունեալ մնամ

Նուաստ ծառայ եւ որդի

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

232.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ

Բարիզ, 19 Յունուար [18]53

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Մինչչեւ լուսացեալ առաւօտուս՝ մտի ի քաղաքս եւ ի Մուրատ [եան ] վարժարանս, ուր եւ զմնացուած գիշերոյն հանգուցեալ, ապա տեսի զՀարս մեր ողջամբ, եւ ընկալեալ եղէ բարեսիրաբար։

Զիրաց կամ զխնդրոյ՝ վասն որոյ առաքեցայ այսր, ի հարկէ չպահանջիմ ի սակաւ ժամուս գրել յերկար կամ հաստատութեամբ ինչ. բայց այսչափ ասել, զի քաղցրութեամբ եւ սիրով ընկալեալ եղէ յայնմանէ՝ առ որ ի մասնաւորի նուիրակեալս էի. եւ խնդաց ընդ այս՝ զի ստուգութեամբ տեղեկասցի զմտաց Ժողովոյն եւ զոգւոյ վանացս. զոր եւ իմ ըստ կարի բացատրեալ, ծանեայ զդժուարիլ նորա ընդ գալն ի վանս. մի վասն այն, զի չգիտէր ստուգիւ յի՞նչ միտս կայցէ Ժողովս զիւրմէն, եւ զի՞նչ առնել խորհիցի՝ եթէ ոչ համահաւան գտցի պահանջման նորին. եւ երկրորդ, զի զխնդիրս ոչ եւս այլ լոկ վանական համարի, այլ եւ ազգային, եւ առ այս զաճապարել իւր առ կոչն՝ ոչ դէպ վարկանի։ Ի վախճանի՝ լուեալ դարձեալ զմիտս եւ զկամս Ժողովոյս՝ ասաց խորհել մտադիւր, զի ոչ փոքր իրք թուին, եւ յաղօթս յանձն լինել. յոր եւ իմ ապաւինեալ, եւ եւս յորդորեալ զուխտս հասարակաց ի հանապազօրեայ մաղթանսն, մնամ խոնարհութեան համբուրիւ տիրականիդ

Նուաստ ծառայ եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

233.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ

Բարիզ, 19 Յունուար [18]53

Առանձնեակ

Գիտելով զամենեսին հետաքնինս զաստի իրաց, եւ ոչ կամելով զամենայն ամենեցուն ասել, որիշ գրեմ եւ զայս, զի թէ զմիւս թուղթն տաջիք յընթերցումն յոլովից, այս Տեառնդ եւ սակաւուց կացցէ ի գիտութիւն առ ժամս։

Ընդ երկուց ի Հարցս՝ ընտանեկան եւեթ բանք եղեն իմ ցարդ. իսկ ընդ գլխաւորին, որ է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբրիէլ, խօսեցայ քան ժամ մի, եւ զիմաստսն համառօտեցի ի միւսում թղթին. թուեցաւ ինձ մեղմ եւ ոչ յոխորտ. ըստ հին վարկածոյն՝ մեղադրէ զԺողովս իբր զի ոչ քաջութեամբ պաշտպանիցեմք զանձինս, որպէս ի դէպս Վահանին. եւ ոչ քաջ զազգին իրաւունս որոց ետու պատասխանի զոր ինչ ճահ վարկայ։ Զչարեալ է ընդ Յայտարարութիւն Պօլսեցեաց՝ զի յանդուգն եւ ինքնագլուխ զինքն նշաւակեալ են. ի վերայ այսր ամենայնի մեծ զիջումն համարի՝ զի չէ գրեալ հակառակ՝ հրատարակելով զթուղթս մեր յորում եպերեմք կամ ստրջանամք ընդ տպագրութիւն պատասխանատուութեան եւ զհրատարակեալ Յայտարարութիւնս մեր՝ զոր խափանեցին Պօլսեցիք՝ եւ համարի թէ այսու մարթ էր շատանալ վանացս եւ չշարժել զնա ։

Ի հարկէ ետու պատասխանի եւ ծանուցի թէ չէ՛ այն բաւական ոչ առ ուղղել զհամբաւ իւր եւ ոչ զմիաբանութեանս առաջի Հռոմայ. եւ թէ քանի՜ եւս կարեւոր է գալ նորա ի վանս. Ասաց թէ զբանն իւր Ամէնն ալ պարտ է իմանալ զասացելոցն զմիաբանութենէս ( մեր միաբանութեանն համար ) եւ ոչ զազգին հաւատոց, եւն. ( եւ յայսմ ըստ իս իրաւացի թուէր թէ կամք էր ումեք արդարացուցանել զբանս նորա. եւ զայս յիշեմ, զի ես իսկ յիշեցուցի առ Վեհդ, թէ մարթ է այսպէս մեկնել, որով թէպէտ եւ անիրաւ ինչ առ միաբանութիւնս գտանի, այլ ոչ առաջի Հռովմայ ). թէպէտ ես ետու նմա պատասխանի, թէ հազիւ ես այդպիսի ինչ մեկնութիւն մտաբերեցի, այլ ահա ամենեքին այլազգ իմանան եւ զիա՞րդ արդարանայ եւն։ Զչարեալ է եւ ընդ թուղթ աշակերտացն գրելոց ի Պօլսոյ, զի մերայոց թելադրութեամբ համարի զգրածն, եւ ըստ արժանւոյն ասէ պատասխանեցի. ( առ այս լռութեամբ անցի. քանզի եւ իմ չէր բնաւ հաւանեալ ընդ գործն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յո[վ]հաննու, գիտելով, զի ոչ զանխուլ մնայ, եւ կարծեմ թէ յընթեռնուլ Վեհիդ զթուղթն՝ ասացի զիմ կարծիս )։

Առաւել եւս, ի հարկէ զայրանայր՝ եթէ գիտէր զգրեալ մեր զնմանէ առ Մեծն. ես միայն զխօսել մեր զիրացն ընդ Ծաւալոցին՝ ասացի, եւ զի տուաք առ այն պատասխանի, թէ քննեսցուք եւ յարդարեսցուք զիրսն. այլ երկնչիմք, զի թէ յապաղես դու անսալ վանացս՝ գայցէ անտի խիստ հրաման, եւն. ի վախճանի, ինձ այնպէս թուեցաւ թէ չխորշէր յետս կոչումն ինչ առնել առ ի մեր հաւանութիւն, թէ ոչ Պօլսեցիք զայն Յայտարարութիւն հրատարակէին. եւ թերեւս դիւրաւ զիջանիցի առնել եւ այժմ կամ ձեռնարկել ստորագրութեամբ մերոյ ինչ նորոյ Յայտարարութեան՝ պայմանաւ ոչ այսպէս փութով երթալոյ ի վանս եւ առ այս հարցանեմ ես զկամս Ժողովոյն թէ զիջանիցի՞ ի հաւանել սորա այսմ. թէպէտ եւս ես միշտ կարեւոր եւ օգտակար զերթ նորա փութով ի վանս՝ ասեմ նմա։ Մի՞ արդեօք ի վերոյ գրելոցս ինչ թուիցի ոմանց զիս միտել ի նորա կարծիս յիրս իրս. յուշ առնեմ, զի եւ ի Ժողովի եւ առանձինն անդ զնոյն կարծիս յայտնեալ է իմ, մանաւանդ ի բանն գրութեան առ Մեծն, եւ փոքր մի եւս լուեալ՝ մանաւանդ յերկրորդումն նուագի, առ ահի համախոհ կամ կողմնակից նմին թուելոյ կամ ըստ չափ պաշտպանելոյ. այլ արդ եւ ի մօտոյ եւս տեսանեմ՝ զի այսպիսի իրք առաւել գրգռեն զոգի սորա քան որ ի մերոցն բանք կամ դատաստանք։ Եւ ինձ այլակարծ եղելումս յայսպիսիս՝ դժուարին է նովին ջերմութեամբ պաշտպանել զայս որպէս զայլ առս վանացս եւ Ժողովոյս։ Այսչափ շատ լիցի յետ միաժամու խօսակցութեան. քաղցրութեամբ եւ հանդարտութեամբ սկսաք, ակն ունիմ, զի եւ հասարակաց աղօթից օժանդակութեամբ՝ վճարեսցուք ինչ նոյնպէս ։

234.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր եւ
Վարչականներու Ժողովին,
Վենետիկ - Ս. Ղազար

24 Յունուար [18]53 Բարիզ

Աստուածապատիւ Տէր եւ Արգոյ Ժողով Առաջիկայից [9],

Մտադիւր յօժարութեամբ տուեալ զանձն ի ծանր գործս՝ յոր առաքեաց զիս Ժողովդ, յուսագնեալ ի նորին խորհրդակցութիւն եւ ի զօրութիւն սրտառուչ մաղթանացն, միակ մխիթարիչս իմում տկարութեան, զայս երիս աւուրս յորմէ հետէ գտանիմ այսր, ջանացայ գիտել զմիտս եւ զկամս եղելոց աստ երիցագոյն Հարց, եւ ըստ բաւականին ծանեայ, որպէս եւ ծանուցի զկամս եւ զխորհուրդս Միաբանութեանս՝ առ նա՝ առ որ ի մասնաւորի պատգամաւորեցայ։ Յետ խօսելոյ ընդ նմա յեռանդն, որպէս եւ գրեցի ի նմին աւուր, խօսեցաք եւ այսօր իբրեւ ժամս երկուս, եւ ծանեայ, զի եւ յետ վերստին խորհելոյ նորա՝ եդեալ է ի մտի նախատինս եւ չար անձին իւրոյ զերթալն ի վանս, եւ հաստատեալ է ի մտի չգնալ. զի եւ զշարժիլ իւր աստի՝ համարի անձին պատիժ կամ դատապարտութիւն, զչարեալ մանաւանդ ի բանից Պօլսեցեաց, որք համբաւեալ են թէ Հ[այր] Գաբրիէլ կոչելոց է յետս եւն. եւ ոչ ինչ զօրեն բանք իմ թէ Միաբանութեանս կամք չեն արգելուլ զնա ի վանս, այլ մանաւանդ ի բժշկութիւն հասարակաց մտաց եւ ի յարդարումն առաջիկայ իրաց երթիցէ եւ վաղ դարձցի։ Զերթալն՝ հաստատել համարի զկարծիս յանցանաց՝ յորմէ ամենեւին անպարտ գրէ զանձն. զի ոչ ինչ ծանր եւ գայթակղական բանս գրեալ է ի նամակին, եւ ոչ ինչ ստգտանելի գտանէ ի նմա, այլ յայլոց թիւրաբանեալ, մանաւանդ ինքն բարեմտութեամբ եւ ի պաշտպանութիւն Միաբանութեանս գրեալ. վասն այնորիկ եւ յառանձնաւոր հանեալ զհեղինակութիւն պատասխանատուութեանն եւ ոչ թողեալ ի վերայ հասարակաց Միաբանութեանս. զի չկայ ի նամանակին ( sic ) բան զհաւատոց, եւ զամէն ըսածներդ ալ իմանայ զմիաբանութեանս գնացից եւ ոչ այլ ինչն եւ զի պարտ էր Պօլսեցեաց այսպէս մեկնել կամ տարակուսաբար հարցանել, եւ ոչ հերքողական յայտարարութեամբ հաստատել զկարծիս ռամկին, եւ մանաւանդ գրգռել տանէ ի տուն սփռելով զտպագիր Յայտարարութիւն իւրեանց. եւ ամենեւին չհաւանի ընդունել զյայտարարութիւնն զայն, մանաւանդ զյետին բանն բողոքելոյ ընդդէմ նամակին յանուն Աբբային եւ բոլոր ուխտիս. խնդրէ մանաւանդ, զի Միաբանութիւնս կամ հերքեսցէ զայն բան Յայտարարութեանն կամ թէ հաճեալ իցէ՝ յայտնապէս ասիցէ ։

Իմ տեսեալ իբրեւ անհնարին զշարժիլ նորա աստի, եւ զբռնութիւն շարժելն՝ դուռն մեծաց աղիտից Միաբանութեանս, զի անդէն Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սարգիս կանգնելոց է հակառակ եւ նեղիչ Միաբանութեանս որպէս եւ յայտնապէս ասաց նա, եւ անհնարին սրտմտեալ է ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէս եւ ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աղեքսանդր, եւ պատրաստէ գիրս ընդդէմ նոցին եւ ընդդէմ հեղինակաց պատասխանատուութեան մերոյ, եւ հրատարակեսցէ՝ եթէ հանցուք զՀ[այր] Գաբր[իէլ] աստի, եւ որ ինչ յետ այնր՝ դիւրագուշակելի է. ջանացայ համոզկեր լինել Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբրիէլի՝ զի յանձն առցէ գրել կամ ստորագրել յայտարարութիւն ինչ ըստ մտաց վանացս, եւ յօրինեցի իսկ զգաղափարն, այլ եւ ոչ այնմ զիջանի. զի չարաչար նուաստացուցեալ եւ ընդ վայր հարեալ ասէ զինքն ի Պօլսեցեացն Յայտարարութենէ, եւ զչգրել իւր ընդդէմ նմին՝ ոչ փոքր զոհ անձին, եւ չառցէ յանձն գրել ինչ կամ հաւանիլ գրոյ՝ մինչեւ ոչ ցուցցի ի վանաց տհաճութիւն ընդ այն յայտարարութիւն կամ ոչ ցուցցի եւ այն մասնաւորի գրած, եւ ոչ Աբբային եւ համօրէն ուխտին հաւանելի ։

Խնդրեաց դարձեալ յինէն գրով տալ նմա հրահանգ զկամաց եւ զխնդրոյ Ժողովոյս, այլ ես չառի յանձն, զիս առ ի խօսել իսկ զիրացն եկեալ ասելով. ապա դարձեալ խնդրեաց, զի ծանուցեալ Ժողովոյդ զխորհուրդս իւր՝ ծանուցից եւ զայս, զի հաճեսցի Ժողովն գրով տալ զհրահանգն, եւ եթէ կամիցի Յայտարարութիւն ինչ առնել՝ վանական Ժողովով եւ հանուրց ստորագրութեամբ յղեսցի նմա, զի չունիցի բնաւ կասկածիլ, թէ հասարակա՞ց իցէ հաւանութիւնն. քանզի մեղադրէր թէ ահա զվանական ժողովով գրեալ ձեր յայտարարութիւնդ՝ արդ խափանէք եւ չընդունիք եւն. եւ թէպէտ ծանր զպահանջումն ցուցի ես, այլ զի բռնադատեաց գրել՝ ահա գրեմ. միանգամայն եւ զանշրջելի կամ զյոյժ դժուարաշրջելի միտս նորա ծանուցանելով. ընդ նմին եւ կրկին ազդ առնելով՝ զի ի շարժել մեր զսա բռնութեամբ՝ տագնապ անհնարին հասցէ Միաբանութեանն՝ եւ ի սմանէ եւ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սարգսէ, որք հրատարակեսցեն զամենայն նամականի որ զիրացս, եւ զյայտարարութիւնն մեր զտպագրեալն, եւն. պատառումն ոչ միոյ անձին հասցէ, այլ եւ ողջոյն Մուր[ատեան Վարժարանին, որպէս թուի։ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սարգիս թէպէտ բնաւ չկամէր խօսել զիրացս, այլ մնայր ելիցն՝ զի զեդեալն ի մտի կատարեսցէ՝ շատ գրելով զցայս վայր համբերելն, այլ բռնադատեալ առ յինէն երկու եւ կէս ժամ առանձին խօսակցութեամբ, ծանոյց զայն՝ զոր գրեցի ի վերոյ, եւ թէ դատ յուզեսցէ ընդ Միաբանութեանս պահանջել համար զմատակարարութեան Մու[րատեան] Վարժարանին, եւ անցուսցէ զայն ի Մուրատ կամ չգիտեմ յո՛վ եւն. եւ իբրեւ յակամայս զիջեալ խրատ ետ առանց շարժելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբր[իէլ] խաղաղել զիրքս եթէ հնար է գրուածով իւիք ստորագրութեամբ նորա ։

Այսոքիկ ահա իմաստի եօթն ժամուց զրուցատրութեանց իմոց յերիս աւուրքս, յորս ըստ արժան բաւականին իմացայ եւ իմացուցանեմ զմիտս սոցա. իմ պատասխանիք այնք էին որ ինչ Միաբանութեանս հաւանութիւնն էր, եւ աւելի եւս թերեւս քաղցրութեամբ յիրս իրս իբրեւ առանձին Հ[այր] Ղեւոնդ խօսելով եւ ոչ նուիրակօրէն. իսկ զոր յետ այսր՝ մնամ եւ ես լսել ի յարգոյ Ժողովոյդ։ Իսկ առանձինն իմ կարծիք, թերեւս եւ քաջայայտք յըմբռնել, զի խաղաղութեամբ յարդարելի են իրքս, եւ քան չարութիւն՝ յոր ոմանք խրախուսեն՝ զխոհեմութիւն վերադասելի. զի արիութիւն առաջին յառաքինութիւնս դասեալ, այլ բնաւից առաջնորդ՝ խոհեմութիւն. մի՛ արդեօք խրախուսիչքն՝ ի յառնել մրրկին՝ զարհուրեալք յայլոյ խելս լինիցին։ Թուի նուաստութեանս թէ գրելի է ի Հռովմ եւ ի Պօլիս, զի զգուշութեամբ խօսեսցի, մի՛ նոր քայլափոխ, եւ մի՛ շատ դատապարտեսցի նամակ Հ[օր] Գաբր[էլի] այլ քննելի եւ արդարանալի ցուցցի. իմա՛ մանաւանդ ի մասին բանի հաւատոց. զի եւս ես ( ըստ խղճի իմում զոր եւ անդ կրկնեալ եմ ) ՝ չգտանեմ ի նմա դատապարտելի ինչ կամ չարդարանալի բացայայտութեամբ՝ ըստ մասին՝ յոր ի հասարակաց դատապարտեալ է, եւ վկայեմ նովին խղճիւ՝ զի բարեսրտութեամբ գրեալ է. թէպէտ եւ յոյժ մեղադրեմ զանհրաման գրութիւնն, զնուաստացուցեալ զմիաբանութիւնս, զմութ գրութիւնն՝ որ պատճառս ետ կասկածանաց եւն. դարձեալ՝ հաւանիմ, զի եւ ոմանք ի մերոցն ի Պօլիս գրգռեալ են զիրսն, եւ յայտարարութիւնն հապճեպով հրատարակեալ անդ հաստատեալ եւ գրգռեալ է զկասկածականն զայն բան նամակին. եւ առանց այնր յայտարարութեան՝ մարթ էր մեզ յոյժ դիւրաւ բառնալ զամենայն խէթ. եւ թէ ոչ խաբիմ նոքին իսկ միաբանքն ստորագրողք յայտարարութեանն եւ ժողովական գրոյն առ Վեհդ եւ առ Ժողովդ Առաջիկայից [10], արդ այլ ընդ այլոյ բանս խօսին, ( իմա՛ ոմանք )։ Վասն որոյ թուի ինձ թէ պարտ իցէ Միաբանութեանս նորով յայտարարութեամբ զերկոցուն իսկ զՀ[այր] Գաբր[իէլ] եւ զՊօլսեցեաց բարեմտութիւնն յայտնել, կամ զերկոցուն իսկ թերութիւն հաւասար դատել եւ քօղարկել. եւ եթէ հաճիցի այդպիսի ինչ առնել Միաբանութիւնս՝ մարթի շարագրել եւ յորդորել զերկոսին եւս կողմանսն ի հաշտ հաճութիւն, դուք այտի զՊօլսեցիս, եւ ես աստ զոր աստն, եւ հաւասար սոցա եւ նոցայն ստորագրութեամբ կնքել զիրս. Յետ այսր միայն հնարաւոր թուի ինձ կոչել զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբր[իէլ] կամ զայլ ոք ի Ժողով ի քննութիւն հասարակաց իրաց մերոց ։

Մաղթելով սրտառուչ ի վերայ Արգոյ Ժողովդ զՀոգի զօրութեան եւ զիմաստութեան, եւ յանձն եղեալ ի նորին մաղթանս՝ մնամ

Նուաստ ծառայ
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

235.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 21 Յունուար [18]53

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Ընկալայ այսօր զշնորհեալդ ի 16 ամսոյս, եւ ընթերցայ եւ յունկն Վ[երապատուեալ] Հարցս որոց հաճոյ թուեցաւ պատասխանիդ տուեալ եւ տալի առ Քարտուղարն. եւ ըստ այնմ արիական եւ արդար ոգւոյ գրելի եւ ինձ թուի ամենայն հաւանութեամբ. եւ ոչ այսչափ միայն, այլ եւ փոխանակ տարապարտ ամբաստանութեանցս՝ յաւելլի առ ի մէնջ բողոք եւ խնդիր իրաւանց։ Որք աստ հարքս, որպէս եւ Վեհդ գիտէ, համարին թէ լռութեամբ եւ կոյր զիջողութեամբ անսամք եւ ջանամք յամենայնի հաճոյ լինել Հռոմայեցեաց. եւ ես որպէս եւ արդ ազդեաց՝ ծանուցի, զի ըստ կարի քաջութեամբ պատասխանեմք եւ եթէ հակառակ իրաւանց ինչ ելցէ վճիռ, բողոքեսցուք եւն. ։

Ի թղթոյն որ առ Ժողովդ՝ տեսանէ Վեհ զհանգամանս իրացն յոր սակս եկի այսր. Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սարգիս յանհնարինս սրտմտեալ է ընդդէմ Հ[օր] Յո[վ]հաննու, զի զնա համարի գրգռիչ Պօլսեցեաց եւ մերոցն ի վանս. եւ նա եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբր[իէլ] յայտնապէս նորա շարագրած ցուցանեն զթուղթ աշակերտաց Մուր[ատեան] Վարժ[արանի] զգրեալն առ Հ[այր] Գաբր[իէլ]։ Գիտասցէ Վեհդ եւ նա, զի աշակերտք ոմանք գրեն առ սա եւ զոգւոյ մերոց Հարց որք ի Պօլիս. եւ այն գործք Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհաննու ոչ միայն նմա գլխացաւ լիցին, այլ եւ տեառնդ իբրեւ համախոհի, որպէս մեծաւոր տեղւոյս համարի. որ եւ հեղինակ պատասխանատուութեան զնոյն զՎեհ սպառնայ ցուցանել, եւ տպագրել զամենայն թղթակցութիւն իւր. եւ ըստ ասից Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբրիէլի ՝ վաղու եւս առնէր նա զոր եդեալն է ի մտի, եթէ ոչ ինքն Հ[այր] Գաբր[իէլ] արգելոյր զնա. իսկ յայսմ հետէ ասէ, ես ոչ գրգռեմ զնա, այլ եւ ոչ արգելում։ Զչարեալ եւս է յոյժ, զի չազդի ինչ նմա զիրաց կալուածոց Մուր[ատեան Վարժ[արանի] եւ զի ի վաճառ հանի տուն Ծագգոյի [11] 60000 լիրայից, յարդարեալն 100 հազարով, եւ չծանուցանի սմա. եւ եւս առաւել՝ զի հռչակեալ իցէ ի Պատուա ՝ թէ Մուրատ[եան] Վարժարանն անդրէն փոխադրեսցի այդր, եւ զայս Հ[օր] Եսայեայ հռչակեալ ասէ. ես թէպէտ եւ անկիւն զրոյց ասացի զայս, այլ չգիտեմ զիսկն. եւ արժանի համարիմ թէ պարտ էր ծանուցանել սմա զխորհուրդ վաճառման տանն եւն։ Նոյնպէս զչարեալ է հին համբաւովն թէ զՄ[ուրատեան] վարժ[արանն] ի Հռովմ կամեցեալ իցէ մեր փոխադրել. եւ թէ դարձեալ այսպիսի խորհուրդ լիցի՝ գիտասցէ Վեհդ՝ զի սա հանել մանաւանդ ի մէնջ զվարժարանն ջանայցէ քան շարժել։ Ոչ մարթ եւ ոչ պարտ թուի առ կենդանեաւ սորա յայդպիսի ինչ ձեռնամուխ լինել, առանց հաշտութեամբ ընդ նմա խօսելոյ։ Զչարեալ եւս, զի ծանր ծանր բանք ասացեալ են զնմանէ, եւ արդարեւ իմ իսկ լուեալ եւ թերեւս խօսեցեալ եւս է, եւ յունկն սորա հասեալ են բանքն։ Զայս ամենայն գիտելով՝ լռութեամբ եւ ողոքով վարելի է ըստ իս. եւ յոյժ այլազգ խօսէին որպէս հաւանեալս եմ՝ որք քաջութեան ձայն տան, եթէ լսէին զբանս սորա եւ ի մօտոյ ճանաչէին. զի զայն ամենայն զոր կասկածանօք ասէաք թէ մարթ է սմա առնել, նա ինքն հաստատութեամբ ասաց առնել, եւ արդէն պատրաստէ գրածս. եւ երկոքին եւս յառանձին բանս իւրեանց ընդ իս՝ ասացին զանձանց զառակս զայս, թէ մինարէի չալան՝ գըլըլֆընը հազըրլար [12] ։ Եթէ բռնութեամբ շարժեսցի Հ[այր] Գաբր[իէլ] աստի կամ հատցի՝ որպէս ոմանք փութացուցանէին, սոքա հրատարակելոց են զնամականի մեր, զառիթ բազում գլխացաւութեան. զՄուր[ատեան] վարժարան հանելոց ի մէնջ կամ ահագին դատաստանի դուռն բանալոց, զի ինքնին Հ[այր] Սարգ[իս] ասաց թէ մի բառ իմ առ Մուրատ բաւական է. եւ թէ ի ձեռին իւրում կայցէ վանական կնքով կնքեալ գիր վանաց յետս տալոյ զդրամագլուխ վարժարանին առ Մուրատեանս, անդէպ վարկանելով մեզ կրօնաւորաց պատասխանատուութիւն ստանալ զայն եւն. զոր ինքն խափանեալ է ցարդ ։

Իմ չէին կամք այսպիսեօք զՎեհդ իմ վտանգել, որ միշտ մաղթեմ զանդորրութիւն սրտի եւ զանվհատութիւն. եւ չիք այժմ վտանգ, չիք երկնչել, եթէ խոհական զգուշութեամբ եւ քաղցրութեամբ ջանասցուք յարդարել զիրս Հ[օր] Գաբր[իէլի] համոզելով մանաւանդ զմերսն ի Պօլիս. զի մի՛ կանխեսցեն ի դատաստան եւ ի վճիռ յառաջ քան քան զգլուխ իւրեանց, որում անկ է քննել զիրքս եւ տալ նոցա իմաց։ Որպէս ի միւսում նուագի գալստեանս ազդեցի, չէ պարտ զանց առնել ի գրելոյ առ Մեծս զլուրս ինչ, կամ հարցանելոյ խորհուրդ՝ գէթ յանյպիսիս որ յայտնիք են եւ չկայցէ երկիւղ հակառակ ասից նոցա առնելոյ, զի որչափ եւ դժուարին գիտեմ գրել առ սա, եւ ես իսկ թելադիր առ Վեհդ լեալ՝ հակիրճ գրել առ սա, այլ լիովք մարթէ եւ քաղցր բանիւք ամոքել զդառնութիւնն մթերեալ, զի կարի են մթերքն։ Զրաւ առնելով ոչ ախորժ բանիցս՝ աղաչեմ՝ որքան եւ անպատեհ իցեն աւուրքս բարեկենդանական, փութալ տալ պատասխանի թղթոյս գրելոյ առ Ժողովդ, եւ բացայայտել զկամսդ, եւ ուղղել զիմ գնացս, զի մի՛ վայրապար դեգերիցիմ աստ ոչ ունելով զմխիթարութիւնն որ ի հերուն. զի առ ոչինչ երեւին յաչս իմ արդ Ձեռագիրք եւ հայկականք. թէպէտ եւ յօժար եմ կրել եւ նեղիլ վասն հարկի իրաց Միաբանութեանս, եւ ջանացայց հայթհայթել ինձ պարապմունս։ Մի՛ հոգասցի եւ կամիցի արդ առնել պատասխանի ամենայն գրելոցս, զի մարթ է եւ բերանացի լսել ինձ ապա. այլ զոր կարեւոր ի գիտութիւն ժամանակիս թուի՝ զայնմանէ միայն գրեսցէ. եւ յուսացեալ ի Տէր՝ լրջութեամբ յառաջիկայսն խոկասցի Ժողովովն. քաջ կշռեսցին բանք ժողովական թղթոյն, զի բազում ինչ մեղադրէ Հ[այր] Գաբր[իէլ] յոր ընկալեալն է, եւ որչափ հնար է՝ քաղաքավարութեամբ եւ մեղմ լիցին բացատրութիւնքն ։

Յանձն եղեալ յօրհնութիւն Սրբութեանդ, մնամ

Նուաստ ծառայ եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

236.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 22 Յունուար [18]53

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Յետ երիկեան գրելոցս չունիմ ասել նոր ինչ. բայց զի այսօր խնդրեցի ի թղթատանն զթուղթ ի նշանակեալ անունն L. de P. բայց ոչ տուաւ, քանզի խնդրեն զանցագիր. եւ չկարծեմ թէ իմով անցագրաւս յաջողեցայց զօտար անուան նամակ ընդունել. վասն որոյ յայսմ հետէ եթէ առանձին բանս ունիցի Վեհդ ասել, գրեալ յառանձին թղթեկի, փոքու կնքանշխարիւ մածուսցէ զթուղթն ի ծրարին՝ յորում դիցէ զյայտնի նամակն ։

Այսօր տօն է անուան Մեծիս. եւ բարեկամօրէն դարձեալ յիշեցոյց ազդել այդր, զի մի՛ ջանայցէք խլրտել աստի զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբր[իէլ], զի մի՛ համարեսցի վասն յանցանաց եւ պատուհասի մեկնիլ նորա, որպէս համբաւեալ են ի Պօլիս. զի մի՛ ապա չարաչար տագնապքն հասցեն ։

Մատուցեալ ի յարգականն համբոյր, մնամ Սրբութեանդ

Նուաստ ծառայ եւ որդի

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

237.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ, [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 24 յունուար, [18]53

Սիրեցեալ եւ Պ[ատուական] Եղբայր,

Խնդրեցեր յինէն գրել քեզ զմտաց եւ զոգւոյ եղբարց մերոց որ աստ ի ծանօթ խնդրիս. ես շատ համարեցայ եւ քեզ եւ այլոց զգրեալսս յեռանդն առ Ժողով առաջիկայից [13]. այլ ոչ կամելով ապախտ առնել իսպառ զհայցուածովդ, ասացից եւ քեզ, ոչ իբրեւ եղբօր լոկոյ սրտակցի, այլ եւ խորհրդականի ի Ժողովս, զի երկոքին երիցագոյն Հարք որ աստ՝ գրեաթէ մինչեւ իսպառ սրտմտեալ են ընդ վանացս, իբրեւ ի հաճոյս Հռովմայ զամենայն առնողի եւ ըստ թելադրութեան Հռովմայեցւոց եւ Պօլսեցեաց շարժողի. իսկ երրորդն կրսեր եղբայր, յայտ է, զի յեցեալ ի կարծիս աւագացն եւ յարեալ կայ ի նոյնս. եւ առ ի միաբանել զնոսա ընդ մեզ, հարկ է բազում ինչ փոփոխել, նախ զՊօլսեցեաց անդուռն բաջաղանս կարճել, եւ զերկիւղ արհաւրացն ամփոփել, ի չափու իւրում ցուցանել զյանցանս Հ[այր] Գաբր[իէլ] եւ մի՛ զհակառակ մտաց նորա վկայել զնմանէ բանս. եւ մի՛ ջատագով կալ իսպառ Յայտարարութիւն Պօլսեցեաց, քանզի նոքա հաստատեալ են զթիւր կարծիսն որ ի բանէ նամակի Հ[օր] Գաբր[իէլ]ի եւ հրատարակմամբ այնր յայտարարութեան՝ արդ անդարման կամ թէ անկարծելի ի դարման երեւին իրքս. զի թէ չէր նոցա այնպէս հռչակեալ՝ յոյժ դիւրին էր անցուցանել զտագնապս՝ ասելով թէ Հ[այր] Գաբր[իէլ] յայս միտս ասացեալ է զայն բան, եւ ինքն եւս չխորշէր գրով պարզել զկարծիսն։ Արդ եթէ մեք ջատագով կացցուք իսպառ այնր Յայտարարութեան եւ ընդունիցիմք, զի Աբբային եւ համօրէն Միաբանութեանն հաւանութեամբ իցէ, մի՛ եւս կալցուք յոյս զսոսա միաբանելոյ. եւ ոչ լռութեամբ քակտելոյ սոցա. այլ հրատարակեսցեն զամենայն նամականի եւն. Մուր[ատեան] վարժարան անշուշտ բաժանեսցի, եւ չգիտեմ թէ թողցե՞ն յանդորրու եւ զՌափայէլեանն։ Ոչ այնքան մեք ի վանաց որքան Պօլսեցիք գրգռեալ են զնոսա համբաւելով՝ թէ Հ[այր] Գաբր[իէլ] բարձցի ի Մուր[ատեան] վարժարանէ, եւ վարժարանն ի Բարիզէ. մինչեւ հօր Հ[օր] Ամբրոսեայ [14] գրել առ նա, թէ ի լինելն այդպէս՝ ե՛կ այսր ի Պօլիս եւ մի՛ ի վանս. եւ ոմանց ի ծնողաց արեւելեայ հայերոյն՝ պատրաստիլ ի կոչել զմանկունս իւրեանց՝ լսելով թէ արտաքսելոց իցեն զարեւելեայ մանկտին։ Հ[այր] Յովհ[աննէս] ծածկաբար ճարտարութեամբ, եւ Հ[այր] Աղեքս[անդր] իւրով սափաստութեամբ յուզեալ են զաղմուկս, եւ գիր Հ[օր] Աղեք[սանդրի] առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սարգիս ՝ որ չէ անծանօթ ի Վեհէս՝ իսպառ զզուեալ է զսոսա։ Որոց ընդդէմ, թէպէտ ես կարգեմ բանս, այլ յայտ է թէ ո՞րքան զօրիցեն. մանաւանդ, զի ես իսկ դատապարտեմ զարարսն այն Պօլսեցեաց եւ գրգռիչս չարեաց ճանաչեմ։ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբր[իէլ] բաղձայր, զի քո եկեալ էր փոխանակ իմ՝ որպէս զի կռուէր չարաչար, որպէս ասէ, քանզի կարի հանդարտ գտանէ զիս առ կռիւ. իսկ վասն գալստեան իւրոյ ի վանս՝ եթէ չկայր ասէ կրճիմնս այս գայի յօժարութեամբ, թէպէտ եւ անդ աղաղակ վերացուցանէք վասն իրաց իրաց. իսկ մեզ յայս աստիճան հասին իրքն, եւ զիս իբրեւ ապստամբ եւ հատեալ քարոզեցին եւ չարաչար զբանսն իմ ոչ այժմ եւ ոչ ի մօտ ժամանակս գնացից ի վանս. ե ընդ որոշումն իմ վանաց՝ ոչ ցաւեցայց՝ զի սարտեաւ սիրտ իմ յամենեցուն. այլ ո՛չ լուռ եւեթ կացից յորժամ դատեայց ի վանացս, որպէս եւ այլք իմանք. այլ գրով եւ վկայութեամբ, հրատարակեցից զպատճառսն եւ զդէպսն։ Միւս եւս վէր մտաց սոցա, զի չունին վարկ զԱռաջիկայից [15]. եւ ես ոչ խղճեմ վկայել, զի արդարեւ յայսպիսում ժամանակի՝ խորագիտագունից եւ հմտից պէտք էին կալ առ Գլխովն. եւ ի համարելն սոցա այսպէս՝ ոչ եւս թուին պատկառելից բանք Ժողովոյն, եւ ի Պօլսոյ եւ ի Հռովմայ թելադրեալ ասեն զնա։ Ոչ միայն մեր Հարքս որ աստ՝ այլ եւ բարեկամք մերայինք Խապարաճեան, Շիշման [16], Գարայեան, եւն. եւ այլ ծանօթք, որպէս Բրոմբսոյ [17], ի սոցա միտս են, եւ պարսաւեն զպատասխանատուութիւնն մեր, եւ գործ բարի արարեալ ասեն Հ[օր] Գաբր[իէլի] ի ջատագովութիւն Միաբանութեանս եւ ի մասնաւոր հանելով զհեղինակութիւն մատենին. վասն որոյ եւ ընդ յայտարարութիւն Պօլսեցեաց՝ զարմանան. եւ եթէ պաշտպանեսցի ի վանաց՝ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սարգիս եդեալ է ի մտի՝ ինքնին՝ հերքել զմատեանն եւ հեղինակ կամ յարդարիչ զՎեհ ինքնին ցուցանել, վկայութեամբ նամակի միոյ յԱռաջիկայիցս [18] թէ, Գերապայծառն կերպարանափոխ արար զգրածն Հ[օր] Արսենի [19] ։ Եւ որ ինչ յետ այնր՝ յայտնագուշակ է ։

Արդ, զի ոչ զսա աստի շարժել կարեմք խաղաղութեամբ, եւ ոչ պարտ է բռնութիւն շարժել, եթէ ոչ յանձն առնուցումք զերկար գլխացաւ, նախատինս, դատս, կամ զկորուստ վարժարանին եւ զբաժանումն ոմանց ուխտակցաց, եւ զմիոյ մասին մերակողմեան ժողովրդեանս. կա՛մ զամենայն ընդ լռութեամբ թողլի թուի ինձ, եւ զիմ գալս աստ համարել իբրեւ ի քննութիւն եւ հաստատութիւն ողջմտութեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբր[իէլի] եւ այնպէս վկայել եթէ ասիցէ ոք թէ ընդէ՞ր թողումք եւ չհանեմք զնա ի Մ[ուրատեան] վարժարանէ. կամ մանաւանդ այնպիսի յօրինել գրուած ի դիմաց միաբ[անութեան] յորում զմիտս սորա արդարացուցանել, եւ վասն մթին բանիցն՝ սխալ ասել իմացեալ ոմանց եւ յայն սակս փութացուցանել զՅայտարարութիւնն Պօլսեցեաց որ՝ ի փարատել արդ կասկածանացն, ոչ եւս է ընդունելի ոչ Աբբային եւ ոչ լրման ուխտիս. իսկ հրատարակութիւն մատենին՝ թէպէտ եւ լռիկ հաւանութեամբ վանականաց համարեսցի, այլ չէ ժխտելի, զի առանձին յօրինողք բանիցն, եւ ազատ են եւ ե՛ն իսկ չհաւանողք նոցին, եւ զի այսպիսեաց ետ պատճառս բանից՝ ի հարկէ տհաճեն եւ հրատարակողքն։ Եւ յետ այսր թուի ինձ թէ չէ պարտ այլ եւս յապաղել, այլ կոչել զոմանս ի Պօլսոյ եւ ի Հռովմայ եւ աստի, եւ նստիլ յընդհանուր Ժողով, ի քննութիւն առաջիկայ իրացս, եւ միաբանել զկարծիս ամենեցուն, եւ ամենեցուն հաւանութեամբ շարժիլ յիրս Հռովմայ եւ յայլսն. ապա թէ ոչ՝ ինձ անհնարին երեւի այսուհետեւ խաղաղութեամբ զիրս մեր տնտեսել։ Աստի թէ կոչեսցին եւս, Հ[այր] Գաբր[իէլ] յայտ է, զի չգայ, բայց եթէ հռչակեսցի նա անպարտ, կամ Պօլսեցիք զառաւելազանց խիղճ իւրեանց եւ զգործ խոստովանեսցին առ սա. իսկ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սարգիս ՝ եւ նա դժուարաւ շարժեսցի, բայց եթէ արդ քաղցրութեամբ վճարեսցին իրք Հ[օր] Գաբր[իէլի] եւ խորհրդակցութեամբ իմն կոչեսցի եւ պատուով եւ ոչ իբրեւ հարկեցուցիչ եղանակաւ. եւ ես ցորչափ աստս եմ՝ տրամադրեցից զնա առ այս։ Այսոքիկ իմ տեսութիւնք։ Արդ ձեզ մնայ կշիռ խորհրդով զիրքս կամ զգրածն ( եթէ պատշաճ դատի ) յարդարել, եւ կշիռ եւս բանիւք, այսինքն քաղցր եւ ամոք ոճով գրել առ սոսա. մի՛ զնոսա եւեթ պարտաւորս ցուցանելով, այլ եւ զայլսն՝ եթէ գուցեն, ըստ իս, եւ այն թէ հարկ իցէ յիշել։ Եւ եթէ հնար է Ժողովոյդ փութով քննել եւ հաստատել ինձ եւ զիմ նուիրակութիւնս կարճել, շնորհս կալայց եւ ես առանձնակի. ապա եթէ զիս մի՛ հապճեպով ինչ գործեսցի՝ կամիցիք յերկարել, տարայց եւ ես ըստ կարի համբերութեամբ ծանր պաշտամանս եւ դադարմանս ի կարեւոր գործոց. ոչ ունելով ախորճակ զբօսանաց ի զբօսական քաղաքիս կամ իմոց սիրելի քննութեանց հայկականաց, որպէս ի հերուն ։

Մոռացայ յիշել, զի Խապարաճեան ն գրեալ է հատուած ինչ բանի որ հրատարակեսցի ի «Մասիս» լրագրի [20] եպերելով զմեղմեխ գնացս վանացս. եւ կարծեմ ասէ ոչ ինչ գրեսցի ընդդէմ, զի եւ ես մեղմով գրեալ եմ. ապա թէ ոչ՝ հրատարակեցից եւ այլ բազում ինչ եւ զպատմութիւն հատման հնգիցս, եւ զգաղղ[իական] թերթ պատմութեան յետին հալածանաց զշարագրեալն ի վանաց, յորում Հայք ասէ 24իցս անգամ հերետիկոսք կոչին, եւ պատճառ թշնամութեանց նոցա ասէ ոչ կրօնից հակառակութիւն էր, այլ վրէժխնդրութիւն ի Գաղատացեաց։ Հուսկ ամենայնի՝ զի եւ ըստ քոց ախորժակաց ինչ յիշեցից, ի պարտիզի Մ[ուրատեան] վարժարանիս գտի ծաղկեալ զնշենին յերկուց եօթնեկաց հետէ։ Ողջ լեր եւ եղբարբք եւ մանկամբք ։

Քո հոգեկցորդ եղ[բայր]

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

238.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 24 Յունուար [18]53

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Ընկալայ զշնորհեալդ յ19 ամսոյս:

Ոչ ունիմ առաւել ինչ գրել քան զգրեալսս երկիցս, այլ եթէ ախորժէ Վեհդ լսել զնոյնս եւ զնոյնպիսիս՝ խնդրեսցէ զնամակն զոր այսօր գրեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ։

Իսկ առ Վեդհ գրեմ ի ծանուցանել, զի խորհեցեալ իմ ոչ վարկայ լաւ միւսանգամ երթալ ի թղթատունն եւ խնդրել զառանձնեակ գիր անդ, խիթալով՝ զի ոչ միայն չտան զայն, այլ եւ յանցագրոյս իմացեալ թէ ո՛ իցեմ, գուցէ յետ ժամանակաց բերցեն զայն նամակ ի վարժարան այսր եւ տացեն ցորս աստ, եւ անհամութիւն ինչ եղիցի։ Իսկ անյայտ մնալով իմ, յետ ժամանակաց ջնջեսցի եւ նամակն այն. յորում եթէ բանք կարեւորք իցեն՝ ակն ունիմ, զի դարձեալ ազդէք. եւ եթէ անհրաժեշտ խնդրելի իցէ նամակն՝ զայն եւս ծանուցանէք ։

Զիրաց Հռովմայ խօսելով ընդ որս աստ, միշտ զնոյն լսեմ՝ թէ պարտ է անյողդողդ կալ եւ մի՛ զիջանել առ պահանջմունս նոցա. եւ զերթ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ռափ[այէլի] անդր աւելորդ համարին եւ զնա ինքն ոչ անկաւոր յայն պաշտօն. թէպէտ եւ պնդեմ թէ նա ոչ ինչ յանձնէ առնէ կամ ասէ, զամենայն ի վանս ծանուցեալ. այլ ասեն, թելս կտրեսցէ եւն։ Զայսոսիկ ի գիտութիւն կարծեաց սոցա ասեմ, եւ ոչ յաշխատ առնել զՎեհդ ի տալ ինձ պատասխանի, կամ թելադրել բանս առ սոսա, զի զոր գիտեմն եւ օգուտ վարկանիմ ոչ լռեմ, իսկ զոր անօգուտ եւ անհաւան սոցա տեսանեմ՝ եւ ոչ ասեմ. եւ է ինչ, զի զիջանիմ առ սոսա՝ ուր միաբան իմոցս կարծեաց երեւին, թէպէտ եւ այլազգ ինչ անդ խորհիցի. զի չիք հնար այլով օրինակաւ՝ գէթ փոքր ի շատէ՝ շահել զսոսա. եւ եթէ գալուստ իմ այսր ոչ յաջողեսցի ըստ մտաց առաքմանս, օգտակար եղիցի, եւ թերեւս աւելի եւս, ճանաչմամբս զմիտս սոցա եւ ծանուցանելով զմիտս վանացս, եւ փոքր մի կակղելով զխստացեալ կամսն. այլ աղաչեմ՝ մի՛ վասն այսոցիկ յերկարել զիս այսր ։

Մատուցեալ ի յարգութեան համբոյր, մնամ Սրբութեանդ

Նուաստ ծառայ եւ որդի

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշ[ան]

239.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Փարիզ, 24 Յունուար [18]53

Արհի՛ Տէր,

Յանդորրութիւն սրտի Վեհիդ ծանուցանեմ, զի այսօր դարձեալ խնդրեալ ի թղթատանն եւ ընկալայ զերկոսին եւս առանձնեակ գիրս տեառնդ, որոց բազմին պատասխանի յահա գրեալս եւ ի յառաջագոյնսն կան։ Բան Սրբազանին ի խոր խոցեաց զիս. եւ թերեւս գուշակեսցէ արդ իմ զի՞նչ ընդ սիրտս էանց. բայց կարծեմ, եթէ ինքնին քաջ խելամուտ լինէր նա բանիցն գրելոց յամբաստանելոցն՝ չասէր զայն բանս։ Չկամիմ եւ թերեւս առաւել քան զկամս յաճախեմ զայսպիսեացս բան, որ գիտեմ քանի ծանր է ի լուր. այլ գրեմ իբրեւ ի պարտուց եւ ի խելամուտ առնել զԺողովդ հանգամանաց տեղւոյս։ Ամենայն ծանօթք Հ[օր] Գաբր[իէլի] նախ մեր եղբարք, ապա Խապարաճեանն, Շիշման [21], Միսաք եւ այլ Հայորեար՝ ի նորա կողմն են, նոյնպէս Բրոմբսոյ եւ մեղադրեն զգնացս վանաց, մանաւանդ զՅայտարարութիւն Պօլսեց[եաց] որք եւ հատեալ ի վանաց հռչակեալ են զսա. եւ որք աստ ցուրտ արեամբ մնան հատման նորա, զի իսպառ քակեսցին ի յուսոյ վանացս, եւ ակն ունին թէ Հ[այր] Գաբր[իէլ] ինքնագլուխ լեալ համարձակս եւս նպաստեսցէ ազգին մեծաւ հանճարովն. եւ զարմանան թէ որպէս Միաբանութիւնս անտարբեր իմն թուի ընդ կորուստ այնքանոյ առն. եւ է արդարեւ կորուստ անկշռելի, մանաւանդ այսու պատճառաւ եւ բաղբաղայիւ. եւ հաւանեալ եմ, զի եթէ գայր ընդ իս նա ի վանս, աղմուկ մեծ յուզէր անդ, եւ ի հռչակել ողջմտութեանն նորա եւ ի հանդիսանալ արդեանց եւ առաւելութեանց նորա, որք խափանեալ իմն թուին արդ ի տեսութենէ, սակս խնդրոյս, շատք քան զսակաւս յարէին ի նա. եւ հերձուած մեծ լինէր, կամ ամօթ մեծ Ժողովոյս եւ հակառակաց իւրոց ։

Առարկութիւնդ ի դիմաց սոցա, թէ մարթ էր գործակալին մերոյ գալ ի Հռովմայ ի վանս, եւ այտի պատասխանել հարցուածոց Հռովմայ, ոչ կարի անճահ թուի եւ ինձ. մանաւանդ հայելով ի հանգամանս գործակալին, եւ յայն եւս, զի ամենայն կարեւոր բանի՝ ի վանաց լինելոց է քննութիւն եւ պատասխանի։ Չասեմ, թէ կոչեսցուք ապա զնա, այլ հաւանիմ կոչել, եթէ ի մօտ ժամանակս ժողով ընդհանուր կամ այլ ինչ կարեւոր խնդիրք իցեն ի վանս, զի ունիցիմք պատճառս եւ առաջի Հռովմայ։ Հռ[ովմ] ցարդ նեղէ զմեզ եւ թուի թէ պարտասեցուցանել խոնջեցուցանել զմեզ կամի. կարծեմ թէ եւ մեզ այսուհետեւ հարկ իցէ նեղել զնա՝ զի զոր ինչ կամի՝ փութով վճռեսցէ, զի գիտասցուք եւ մեք գործել։ Մինչեւ ցարդ զիջաք, ոչ միայն հրամանաց Հռ[ովմայ], այլ եւ խրատուց եւ թելադրութեանց բարեկամաց մերոց Հռոմայեցոց. այլ տակաւին ոչ ինչ շահեցաք. տացին ուրեմն մեզ իրաւունք երբեմն քաղաքավարութեամբ ապախտ առնելոյ զթելադրութեանց նոցա, եւ վարելոյ մերովք արեւելեայ ազգային իրաւամբքս թէպէտ եւ հռոմէական դաւանութեամբ։ Բանք այսպիսիք ազատականք եղեն արդարեւ եւ ոչ հռոմայեցիք, եւ Վեհդ ասէ, թէ որք զայսպիսիս խորհին կամ խօսին աստ օտարք՝ ոչ գիտեն զմեր հանգամանքս, ոչ ճանաչեն զազգս եւ զՄիաբանութիւնս մեր եւ յիրաւո՞ւնս. սակայն ոչ կարեմք զլանալ՝ զի գէթ ճանաչեն զհանգամանս եւ զբնութիւն Հռովմայ, եւ զզուեալք են ։

240.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 1 Փետր[ուար] [18]53

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Ընթերցայ զշնորհեալդ ի 26 յունվ[արի] [22] յորում եւ ի դիմաց Ժողով[ոյ] Առաջիկայից [23] բանք զիրաց Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբր[իէլի] որում եւ ընթերցայ զայն հատուած բանի. եւ թէպէտ զխորհուրդս նորա լիովին ծանուցեալ է իմ գրովս որ ի 21 աւարտելոյ ամսեանն, եւ մնամք ես եւ Նա ինքն պատասխանւոյ այնր թղթոյ. սակայն յաւելից եւ զայս այժմ, որպէս եւ պահանջէ իսկ գրելոցդ առ իս առարկութիւն, զի բազում անգամ խօսեցեալ իմ ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբր[իէլի] պահանջէր նա, եւ ըստ իս ոչ յանիրաւի, զի կամ Միաբանութիւնս պաշտպանեսցէ զնա, կամ տացէ նմա հրաման անձին պաշտպանութեան, որպէս եւ յառաջագոյն խնդրեալն է. եւ զնոյն բան ասաց եւ արդ ի լուր գրելոցդ. սակայն կամի, զի մի՛ յառաջ քան զօրինաւոր հրաման (օֆիսիալ թուղթ ) Հ ռովմայ մեզէն ձեռնարկեսցուք. այլ եթէ գայցէ անտի ձայնն այն ընդդէմ իւր այդպիսի օրինակաւ, յայնժամ արասցէ ինքն պատասխանի ցուցանելով զողջմտութիւն իւր եւ առաքեսցէ ի վանս, զի ծրարեալ ի թղթի, Տեառնդ կամ Ժողովոյդ առաքեսջիք ի Հռովմ։ Ի թղթի իւրում ծանուցեալ զանմոլար միտսն, ընդ նմին ոչ զլասցի յայտնել զտհաճութիւն իւր ընդ մատեան պատասխանատուութեան, եւ թէ զի՞նչ իմանայ զԱզգասիրութիւն իւր, եւն. այլ խոստանայ այնու ոճով գրել, զի մի՛ գտցէ Հռովմ տեղի նեղելոյս զվանս։ Ապա թէ ոչ՝ չկամի այլազգ գրել բացատրութիւն կամ յետս կոչումն յայտարարութեան իւրոյ. մանաւանդ, զի բողոքք եւ ձայնք վերացան ընդդէմ նորին, այլ ոչ ոք զայս կամ զայն բան մեղադրեաց կամ սխալ վկայեաց։ Քաջ կշռելի են իրաւունք. զի եւ ես, թէ ոչ խաբիմ, եւ յուսամ թէ ոչ, տեսանեմ, զի աղաղակ անհնարին վերացաւ զբանից նորա, եւ իրք ինչ չկան ըստ աղաղակին, եւ թէ ների ինձ ասել, մեք ինքնին եւ մերքն զայրացուցաք զձայնն, եւ մղեցաք զիրսն անդրագոյն. եւ կարծեմ թէ բողոքողքն այնոքիկ առանձինն քննեալք եւ բազումք ի մէնջ ի վանս առանձինն՝ քննելով զնամակ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբր[իէլի] առաւել զարհուրեսցին ի դատապարտել զնա, քան ի պաշտպանել, մանաւանդ զմտաւ ածելով զքանիօնութիւն առնն, եւ զի մարթ է նմա արդարացուցանել զանձն. նա մանաւանդ մեր իսկ պարտք են պաշտպանելոյ զնա յետ իմանալոյ զողջմտութիւն նորա. եւ առնէաք իսկ այսպէս, եթէ ամենեցուն խելամուտ լեալ էր նմին կանխաւ, եւ Պօլսեցեաց չէր աճապարեալ յիւրեանց Յայտարարութիւնն. եւ պարզապէս ասել, եւ մեր եւ նոցին առաւել վստահացեալ էր ի նա։ Ինձ իբրու նուիրակի ի դիմաց վանացս՝ եւ պարզագոյն տեսողի աստ զամբաստանեալն եւ զխորհուրդս նորա, այդ պարտք վաղագոյն իմն ի վերայ կան, որպէս կարծեմ, վասն այնորիկ եւ գրեմ, ոչ ուստեք այնպէս կասկածեալ կամ երկուցեալ՝ որչափ ի թաքուցանելոյ զանձին խիղճ: Իցէ նա յանցաւոր վասն անհրաման գրութեանն, եւ վասն անբացայայտ բանիցն ինչ՝ որ բազմաց խելաց ծփումն արար, սակայն չիցէ յանցաւոր իբրեւ թիւրախոհ ի վարդապետութեան հաւատոյ, վասն որոյ ամբաստանին։ Երից դասուց, ասէ, ի վանս, ուսուցեալ եմ զաստուածաբանութիւն, եւ 120 աշակերտք լեալ են իմ, վկայեսցէ ով կամի զի՞նչ ինչ թիւր վարդապետեալ է իմ կամ ե՞րբ բան ընդդէմ Հռովմայ խօսեցեալ։ Եթէ ոչ ոք ի նոցանէ ընդդէմ վկայեսցէ, որպէս հաւանեալս եմ, մե՞ք ուրեմն լիցուք ամբաստանք եւ դատիչք եւ մատնիչք նմին։ Գիտեմ, զի չհակառակի Միաբանութիւնս ի պաշտպանելոյ արդ զնա կամ տալոյ նմա հրաման անձին ջատագովութեան, այլ իրք դժուարինք այն են, թէ զիա՞րդ զՊօլսեցեաց յայտարարութիւնն նստուցանելի իցէ, եւ զիա՞րդ իմաց առնել ի Հռովմ, ուր մեզէն թերեւս կանխեցաք յանձին կամ յանձինն պարտութիւն։ Այլ զիարդ եւ է, թուի իմում նուաստութեանս, թէ քննելի է քաջ արդարութեանն իրաւունք, եւ յայն միտելի, եւ յուղղելն զնորա թերին, ուղղել եւ զմեր առաւելազանցութիւնս ինչ. եւ ի հարցանիլն այսուհետեւ ի Հռովմայ ՝ թէ ո՞ւր Հ[այր] Գաբր[իէլ] եւ զի՞նչ զնմանէ խորհիցիմք, խոստովանել՝ զի քննութեամբ ի վերայ հասաք ողջմտութեան նորա եւ չգտանեմք վնաս ի նմա. բայց զի բան ինչ նամակին յայլս միտս ընկալեալ եղեւ ի ռամկէն, եւ վասն այսորիկ մերքն զյայտարարութիւնն զայն արարին, եւ մեք առ առաւել խղճմտութեան, կամեցաք ստուգագոյն եւս գիտել զառնն խորհուրդ, եւ այսպէս գիտեմք։ Եւ չէ պարտ ըստ իս յապաղել զիրքս, այլ պատրաստել գիր առաքելի ի Հռովմ, եւ ընդ նմին ազդել առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբր[իէլ], զի եւ նա գրեսցէ զանձին ջատագովութիւն, ոչ սպասելով վճռոյ ի Հռովմայ, այլ շատանալով յանդադար հարցմամբքն անտի ։

Այսոքիկ իմ խորհրդածութիւնք ըստ տկարութեան մտաց, այլ ոչ խղճի. արասցէ Միաբանութիւնս զարժանն. եւ եթէ ոք երկբայի զողջմտութենէ Եղբօրս ամբաստանելոյ՝ ինքն զիւր փաստս յառաջ մատուսցէ. զի ես զոր ճանաչեմ՝ զայն խոստովանիմ. եւ վկայեմ՝ զի առաւել քան զկարծիսս իմ գտի զսա արդարակորով ի բանս որ զնուրբ խնդրոյս, միանագամայն եւ չափաւոր յարարսն, յետ կրելոյ զայն նախատինս ի պօլսական յայտարարութենէ եւ լռելոյ վանաց, մանաւանդ կոչելովն զնա՝ միտելով ի Պօլսեցիս։ Եւ կարծեմ, զի եթէ հակառակ ինչ նմա կամիցի առնել Միաբ[անութիւնս] կամ իբրեւ վնասակար դատել եւ ըստ ոմանց թելադրութեան կամ երկեղածութեան՝ սրոյ վճիռ հատանել, աղմուկ մեծ յուզեսցի ի վանական Ժողովին, եւ ոչ միայնակ ելցէ նա արտաքս մանաւանդ յորժամ հրատարակեսցէ զիւր Յայտարարութիւնն, այսինքն զպատճառս բաժանմանն ի վանացս ։

Կամելով ասել ինչ եւ զԱռաջարկութեանց Պառնապոյի [24], ինձ թուի հարցանել նախ զնա՝ թէ ո՞յք իցեն յորոց Ամբաստանիմքս. եթէ Չարամատեանն կամ հեղինակք նորին, ապա ընդունելի լեալ է ի Հռովմայ, եւ մեզ ընդէ՞ր զլանան համարձակ առնել նմին պատասխանի. եթէ ոչ նա կամ նոքա, այլ ա՛յլք իցեն, ցուցցին յանուանէ. մանաւանդ թէ Ժողովն սորա՝ եթէ արժանիս հաւանութեան վարկանի զամբաստանութիւնսն՝ ինքնին առարկեսցէ մեզ, եւ մեք արասցուք պատասխանի. եւ ի հարկէ՝ հանուրց հաւանութեամբ լիցի այն պատասխանի եւ ոչ միայն Առաջ[իկայից] Ժողովով. քանզի ամենեցուն կեանք կախեալ են զնմանէ, ըստ Պառն[ապոյի] առաջարկութեանց, թէ ո՛ր կամիցի ընդունիցի զկարգուածս Ժողովոյ Հռովմայ։ եւ որ ո՛չ՝ ելցէ՛ արտաքս ի վանաց ։

Դարձ արարեալ արդ յօտար եւ յանխռով նիւթս իրաց, կամէի գիտել թէ Հիթ [25] գրեա՞լ իցէ պատասխանի եւ երկրորդի թղթոյ իմոյ, այսինքն տեղեկութիւն զծախուց դատաստանին իրաց Ռափ[այէլեան վարժ[արանին] եւն։ Երկրորդ, վասն եկեղեցւոյ վանացս իղձ եւ խնդիր էր վարժարանեայց եւ Վեհիդ իսկ յանձնարարութիւն, քննելոյ նիւթ վարագուրի մեծի բեմին. վարժարանեայց մեծ եւս իղձ էր՝ կանթեղ արծաթի առնել սեղանոյ Տիրամօրն. արդ տեղեկացայ արդ, զի ծախք կանթեղի արծաթեայ չափաւոր մեծութեամբ, այսինքն 32 հարիւրամեդր բարձր, 27 լայն եւ 17 բացուածն կամ բերան, լիցին ամենայն սարօք իբր 700 ֆր[անգ ]։ Իսկ վասն վարագուրին չկարեմ ասել ինչ ստուգիւ ոչ ունելով զչափ նորին. բայց մարթ է Ձեզ հաշուել. զի տեսի նիւթս պատուականս եւ վայելուչս, որոց մասն մի մի մեդր ընդ երկայն եւ 40 հար. ընդ լայն, ազնուացն՝ արժէ 10 ֆր[անգ] եւ 50 հար. եւ հասարակացն 9։50, կամ առաւել ըստ այսմ մարթ է չափել եւ հաշուել. եւ զո՛ր յերկուցն կամք իցեն, կանթեղ եթէ վարագոյր, ծանուցանել, եթէ հաճիցիք, զի հայթհայթեսցուք ։

Ողջունիւ եղբարցս որ աստ, ողջունեալ զհասարակ Միաբանութիւնս եւ շնորհս կալեալ զմաղթանացն, մատչիմ ի համբոյր խոնարհութեան տիրականիդ

Ն ուաստ ծառայ եւ որդի
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

241.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 6 Փետ[րուար] [18]53

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Զգիր Տեառնդ [26] եւ զԱրգոյ Ժողովոյդ ընկալեալ եւ խելամուտ լեալ իմաստիցն, ըստ իմում կարի եւ պարտուց ջանացայ ի լրումն առաջարկութեան նորուն յորդորել զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբրիէլ։ Այլ նա ըստ յառաջագոյն ասացելոցն, զորոց գրեցի առ Վեհ ի մի ամսոյս, անդրդուելի կայ ի միտս, չգրել եւ ոչ բառ մի ոչ ի Հռովմ եւ ոչ այլուր, մինչչեւ գրով ի Հռովմայ հարցումն կամ խնդիր եկեալ զնամակէն իւրմէ առ ինքն կամ ի վանս. եւ թէ գայ այդր՝ խնդրէ զհաւասար նամակին, որպէս զի արասցէ պատասխանի մանրամասն ըստ իւրոյ խղճի եւ տեսութեան։ Վասն որոյ աւելորդ եւ ի զուր թուի այսուհետեւ ինձ աստի եւ ձեր այտի զայսպիսիս ազդել, բայց եթէ այնպիսի տալ պատասխանի ի Հռովմ, եթէ կամք իցեն, զի գրով հարցցեն զմեզ կամ զՍա զ խոտորնակ կարծեացն հեղլոց յունկն Հռոմայեցեաց՝ ի պատճառս յայտարարութեան սորուն [27] ։

Իսկ զիմ առանձնական կարծիս զիրացս՝ գրեալ ունելով կանխաւ, եւ ոչինչ նոր յայժմուս, չյաճախեմ ի բանս, այլ ողջունեալ սիրալիր եւ շնորհակալու մտօք զարգոյ Հարս Ժողովոյդ եւ զհասարակ Միաբանութիւնս, եւ մաղթեալ ի վերայ իմ զօժանդակութիւն աղօթից նոցուն ընդ աստուածաձիր օրհնութեանց Սրբութեանդ, մնամ խոնարհ համբուրիւ տիրականիդ

Նուաստ ծառայ եւ որդի
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

242.            

* Հայր Անանիա Վրդ. Ճելալեանին - Վենետիկ

Բարիզ, 6 Փետր[ուար] [18]53

Վերապատուեալ Հայր եւ Սիրելի Եղբայր,

Ծանեար ապաքէն ի Վեհէ, զի զծրար օրացուցիդ յանձնեցի ումեմն ի Վիեննա հասուցանել առ որ ուղղեալն էր:

Յաւուր չուոյս այտի ասէիր ինչ զպատկերէ օրացուցի յաջորդ տարւոյ, չյիշեմ արդ զի՛նչ էր բանն, եթէ առնելի ինչ իցէ աստ՝ հաճեսցի դարձեալ վերապատուութիւնդ յիշեցուցանել ինձ:

Ի ձեռն Եղ[բայր] Անտոնի տփիկ մի յուղարկեալ էի առ հարազատն իւր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ, եւ միւս՝ առ իմս հարազատ Պ[արոն] Սերովբէ. երկոքին եւս գրեն ինձ, զի չեն ցարդ ընկալեալ. ցանկայի գիտել, ի վա՞նս արդեօք մնան տակաւին, եթէ ի սենեակն Պօլսոյ, կամ թէ տակաւին ի ճանապարհի եւ կամ յօդս:

Միւս եւս տփիկ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ առաքեալ է այդր յանուն եղբօրն իմոյ, աղաչեմ հասուցանել եւ զայն առ նոյն:

Հասին այսր արկեղք Հ[օր] Իգնատ[իոսի] Մոցցոնեայ [28], վասն որոց 70 ֆր[անգ] տուրք մաքսի. իսկ ինքն չեւ եւս երեւի, գիտիցէ՞ք ուր խրեալ իցէ տիւշիւկն [29] այն, հոգամ վասն հատորոյ Bibl[iotheca] Patrum Հ[այր] Վարդապետին մերոյ [30], զոր նմա յանձնեալ էի բերել այսր, եւ նա յառաջնում աւուր տարւոյս աստ գտանելոց էր:

Եթէ ի դարձին իմում հանդիպեցայց ի Միլան առ Բարերար Եղբարսն [31], գտի՞ց արդեօք առ նոսա զխնդրեալն ի նոցանէ Հայ պատարագամատոյց, եթէ յամօթ եղէց:

Պ[ատուական] Հ[այր] Ամբրոսիոս մնայ ընդունել զնորատիպ թերթս թուաբանութեան իւրոյ, եւ գանգատին թէ յամր ընթանայ տպագրութիւնն: Յօրէ ելանելոյ իմոյ այտի՝ ոչ ոք գրէ գիր առ սոսա, եւ ընդհատումնս հաղորդութեանն՝ ոչ բարւոք թուի:

Մաղթելով զքաջողջութիւն եւ զծոմապահս հասեալս, մնամ Վեր[ապատուեալ] Հայրութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ

հոգեկից եղբայր

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

243.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ, [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 8 Փետր[ուար] [1]853

Պատուական եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Յեռանդն գրեալ առ Վեհ զպատասխանի Ժողովական թղթոյդ, մնայի անձկաւ ընդունել եւ ի քէն գիր առանձին, ի մխիթար կամ ի հով հրդեհեալ սրտիս ի կրկին եւ յերեքկին խարուկաց, յորոց զմիոյն եւեթ պարտ է ինձ խօսել աստանօր այսինքն է զբանիցն՝ զոր զօր ամենայն լսեմ աստանօր, եւ որոց համր արձագանգք մի միայն առ ձեզ հաղորդեալ յինէն՝ սասանեցուցեալն է զսիրտսդ. հանապազօր կրկնին աստ մեղադրութիւնք զպատասխանատուութիւն գրոցն եւ զհեղինակացն եւ զՄիաբանութենէս իբրեւ հաւանողի եւ ջատագովի նորուն, յեցեալ ի Յայտարարութիւն Պօլսեցեացն եւ ի լռութիւն վանացս զնմանէ՝ որ հաւանութեան տայ կարծիս։ Եւ այսօր ի նախաճաշին դառնացեալ այսպիսեօք բանիւք եւ ելեալ ի սենեակ իմ՝ գտի զգրածդ քո առ իս՝ մխիթարանս այրած սրտիս։ Եւ թէպէտ կամք եւ իղձք էին ինձ չայրել եւ զձեզ, յիս միայն տանելով զլուր եւ զկիրս, մանաւանդ, զի այս ամ յառաքինութեանց վիճակ ել ինձ Համբերութիւն՝ ծանրն քան զբնաւս եւ թեթեւացուցիչ բնաւին. սակայն երկուցեալ, զի մի՛ լռութեամբ թաքուն թողից առ ի ձէնջ զմիտս եւ զխորհուրդ եղելոցս աստ, հարկաւորիմ դարձեալ տալ զսեաւս ի սեաւ սրտէ ի պատճեան քարտենիս, եւ աղաչելով ընթեռնուլ ըստ կարի անդորր ոգւով, զի հարկ է մեզ գործել, եւ տխրելն հի՞մ պիտանացու։

Եթէ միաբանել եւ միակամել զամենեսին ջանամք, որպէս եւ ասեսդ, եղբայր, հարկ է անհրաժեշտ, մանաւանդ յայսպիսում ժամու, ճանաչել քաջ եւ զհանգամանս անձանց զորս միաբանելն կամիմք. եւ ի չգտանելն այլ հնար՝ հարել թուի դարձեալ, զի զխրատ խոնարհութեան եւ զզոհի ինչ պատուոյ զոր գեղեցիկդ թելադրես, մեզէն կամ յաւագ մասնէ նուիրել. կակղութեամբ բեկանել զխստութիւն՝ զոր չյաջողիմքն լուծանել ի կակղութիւն։ Պարզաբար ասել. Միաբանութեանս կամ կամք են զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբր[իէլ] ընդոստուցանել եւ կամ պնդել ի միութեանս. եթէ զառաջինն կամի՝ շատ է եւ դոյզն ինչ խստութիւն այտի. եւ թէ նա ի բաց օցտիցի, քանի՞ հոգք ի վերայ մեր եկեսցեն, քաջ քան զիս իմանայք, թէպէտ իշխեցի եւ ես նշանակել սակաւուք առ Վեհ եւ առ քեզ։ Հ[այր] Գաբր[իէլ] ի խոր խոցեալ մանաւանդ ընդ յայտարարութիւն Պօլսեցեաց եւ ընդ այն բան մանաւանդ թէ յանուն Աբբահօր եւ համօրէն Ուխտիս բողոքեն, եւ ընդ լռութիւն վանաց ընդդէմ նորին՝ որով հաստատել զայն թուի եւ զինքն կասկածելի ցուցանել ասղանեաւ միով նրբիւ զօդեալ կամ արդ ասէ ընդ վանաց, զոր շատ է եւ կայծ մի փոքրիկ՝ կտրել. եւ թէ վճարեալ է այսուհետեւ ընդ իս եւ ընդ վանս. եւ թէ կամ ի վարժարանիս ոչ իբրեւ ի վանացս յանձնարարութենէ այլ իբրեւ ի սպաս ազգային, յոր գործ տաց զանձն իմ ուր եւ գտայց. իմ զամս 20 ծառայեալ է վանաց առանց քննելոյ զվաստակս իմ, եւ այժմ քանզի հարկն ստիպեաց՝ դարձեալ ի թիկունս՝ տեսանեմ, ասէ, շատ քան զյոլովս վաստակեալ եւ անխոնջ եւ անտրտունջ, զբազմաց թերութիւն գորովեալ, զդժուարինս դիւրեալ, եւ յետ այնց ամենայն վաստակոց, ոչ միայն քաջալերս եւ գովութիւն ոչ լուեալ, այլ այժմ եւ այսմ դատափետութեան եւ կասկածանաց եւ ծանր ծանր բնից արժանի լեալ. ոչ եւս կարեմ այսուհետեւ ժոյժ ունել. ոչ եւս եմ էշն այն յոր այսքան ժամանակս հեծան. եթէ խնդիրս ընդ իս եւ ընդ միաբանութիւնս էր՝ թերեւս լռէի եւ զայս նուագ, այլ զի ազգային եղեւ խնդիր, հարկ է եւ ինձ գրով եւ վաւերականաւ յայսր առնել ազգի եւ աշխարհի զպատճառ զատման իմոյ ի վանացս եւն. ։ Եւ թէ զատցի սա, չերկբայիմ, զի եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Սարգիս զիւր խորհուրդն յառաջ վարեսցէ, մանաւանդ, զի ասէ՝ թէ եւ կտակաւ թողցէ զխնդիր Մուր[ատեան] վարժարանին, եթէ մահ հասցէ նմա տարաժամ. եւ թէ խիստ ինչ հասցէ այտի գիր ընդդէմ Հ[օր] Գաբր[իէլի] պատրաստեալ է 40 էջ բանի մեղադրանաց, յորում իցեն ոչ սակաւ ճշմարտութիւնք, եւ առաքեսցէ ի վանս խնդրելով ձեռագրաւ ամենեցուն զհաստատութիւն բանիցն, եւ ի չհաւանել նոցուն՝ տպագրեսցէ։

Իսկ եթէ կամիցի Միաբանութիւնս պնդել զնա ( Հ[այր] Գաբր[իէլ]) ի միութեանն, յայտ է ի վերոյ ասացելոցս, թէ քանի՞ մեղմով պարտի վարիլ, եւ փութալ ի դարման. զի արդ մահու պատերազմ է, եւ ժամանակ սրոյ կամ սիրոյ եկեալ հասեալ. վայրապար է յապաղելն։ Անցեալ է ժամանակ ամոքելոյ զսա կակուղ կամ զի եւ է բանիւք. եւ հեզագոյն եւս այր յայն եզր հասեալ՝ ոչ դիւրաւ յետս դարձցի. թերութիւն նորա՝ ըստ իմ կարծեաց այն էր՝ զոր առ Վեհ եւ առ քեզ նշանակեցի. եւ ոչ այն եւ ա՛յնքան զոր մերքս զայրացուցին չլռեցուցանելով զհակառակորդս, այլ եւ բողոքով բանից նոցուն հաստատութիւն տալով ի Պօլիս, եւ մեր կամ ոմանց՝ կարկամ բանիւք ի Հռովմ. զայս ոչ կարծեմ թէ զլասցի ոք, որպէս եւ ոչ ոք արդ ջատագովէ զպատասխանատուութիւնն։ Յընթեռնուլ սորա զբողոք Պօլսեցեաց՝ կամեցեալ է առնել պատասխանի, այլ հարցեալ զԲրոմբսոյ եւ խորհրդով նորին կասեալ. սակայն ասացեալ է այրն, թէ անմարթ էր քոյոցդ առնել այդպիսի բողոք՝ եթէ չէին prevenuto [32] ընդդէմ քո. եւ կարծեմ յիրաւունս ։

Յայս վայր ժամանեալ գրութեանս, եմուտ ի սենեակ իմ Հ[այր] Գաբր[իէլ] ունելով ի ձեռին զդեռ եւս ընկալեալ թուղթն ի Վեհէս, որում չտաց ասէ պատասխանի, եւ ոչ միոյ այդպիսւոյ թղթոյ, զոր առանձնական ինչ գրած համարիմ. քանզի ծանունս ինձ գրեաց ասէ Ժողովով եւ Բողոքն Պօլսեցեաց ոչ ջրեցաւ, եւ մինչչեւ հակառակ իմաստս ինձ գրեալ Ժողովոյն՝ չիք իմ բան ընդ վանականաց. ոչ միայն նուազեաց յիս սէր, այլ եւ խլրտի իմն ատելութիւն։ Այսոքիկ թէպէտ եւ ծանունք. այլ զի՞նչ ասել զպատճառաց՝ վասն որոց ոչ առնու յանձն գրել մեկնաբանութիւն ինչ ըստ պահանջելոյ Ժողովոյդ. Պօլսեցիք ասէ բողոքեցին ի գլխովին ընդդէմ նամակիս եւ ոչ այսր կամ այնր բանի, եւ վանաց լռութիւն թուի հաւանել նոցին եւ պաշտպանել ի գլխովին Զպատասխանատուութիւնն, ես ո՞ր բանի տաց պատասխանի։ Եւ յետ իմոց պատճառաց, թէ խնդրէ վանքս զմեկնութիւն բանին Ամէնն ալ իրաւ կ՚ըլլային ասէ, թէ Վեհիս վաղուց հարցեալ է զայնմանէ եւ իմ գրով առ նա մեկնեալ զմիտս իմ. եւ բաւական էր այնու տալ պատասխանի տարակուսելոցն ի Հռովմ. եւ յայտնել նոցին թէ Պօլսեցիք բողոքեցին առ ի նստուցանել զգայթակղ[ութիւն] կամ զերկբայութիւն զմութ բանէն, այլ ոչ թէ ընդունելի է զբողոքն զայն իբրեւ իսպառ հերքիչ մտաց նամակագրին։ Եւ ըստ իս իրաւունք են յայսմ. եւ թէ վաղագոյն զայս այսպէս արարեալ էր մեր, ոչ հասանէին մեզ այս տագնապք, որք եւ եւս զայրասցին, ցորչափ յամիցեմք. եւ եթէ այդչափ վտանգ հասոյց մեզ Պատասխանատուութիւնն այն, ո՞րչափ եւս առաւել՝ վասն չպաշտպանելոյ մեր զնամակն մանաւանդ թէ զմիտս գրողին, յետ ունելոյ եւ նորա ձեռագրովն զմեկնութիւն բանին, եւ յետ լսելոյ զիմ խղճի մտացս վկայութիւն որ քննութեամբ եւ բանիւ բերանոյ նորին բազում անգամ ի վերայ կացի մտացն ուղղութեան։ Իսկ եթէ տակաւին ի վերայ այսոցիկ խնդրէ Ժողովդ եւ գրով մեկնաբանութիւն ի նմանէ կամ յայտարարութիւն ի Հռովմ, չառնու նա յանձն՝ վասն նախասացեալ պատճառացն, եւ վասն չվստահելոյ ի Հռոմայեցիս, ( իմա զ Պառնապեանս [33] ) որք յեղյեղեն զխօսս իւրեանց, վասն այսորիկ գրով խնդրէ հարցումն ։

Ես առ ոչինչ համարիմ զկիրս իմ, որոց հաղորդս եւ զձեզ գիտեմ փոքր ի շատէ, եւ ոչ զխնդութիւն՝ թէ եւ իմս տկար արբանեկութիւն՝ դիւր ինչ իրացս արասցէ. այլ ծանր եւ յոյժ ծանր գրեմ՝ եթէ ասիցէ կամ խորհիցի ոք յաւուր միում, ի վանաց կամ ի սորին համախոհից եւ ի նմանէ ինքենէ, թէ ոչ քաջ ծանուցեր իրերաց զմիտս մեր, վասն որոյ եւ վրիպեցաւ միութեան գործ. եւ վասն այսր իրի գրեցի առ Վեհ եւ առ քեզ այժմ, ոչ իբրու լոկոյ եղբօր սրտակցի, այլ եւ խորհրդականի, զի ընթերցցիս եւ ծանուսցես որոց արժան համարիս ։

Իսկ վասն դարձին իմոյ այդր՝ ասես ինձ մի՛ յօժարիլ մինչչեւ դիւրեալ իրացս. ես չկարեմ չյօժարել, այլ հանդուրժեմ մտադիւր ցորչափ կամք իցեն Ուխտիս, եւ ընդ այս մի՛ տագնապիցի. այլ միայն յետ իմանալոյ զամենայն տեսցէ՛, զի մի՛ ապա եւ յերկարելս իմ աստ մեղադրելի կամ եպերելի լիցի, որպէս արդ առաքումնս թուի սոցա. թէպէտ եւ ինձ քան զայն ծանր էր բանն զոր ասաց այսօր Հ[այր] Գաբր[իէլ] թէ ցաւիմ ընդ գալուստ քո այսր, զի միայն ընդ քեզ թղթէի, եւ այսուհետեւ դադարեսցէ եւ այն։ Թէպէտ ակն ունիմ թէ ոչ ցայն վայր անողոք կացցէ նա, այլ չար այն է, զի դադարեալ է ի վանաց թղթակցութիւն առ սա, եւ սանքն իսկ իւր կասեալ են, ընդ որ ի խոր խոցեալ է, եւ ասէ. կամ է որ արգելու զնոսա, եւ կամ ինքեանք գայթակղեալ եւ ուծացեալք են յինէն, եւ զիս ուծացուցանեն ։

Իսկ յետ այսր ամենայնի, ասիցես զի՞նչ առնիցեմք։ Եղբայր, իմ պաշտօն է արդ ծանուցանել ձեզ զսորա միտս եւ զձերն սմա. թէպէտ եւ ոչ կասեցայ զիմ տկար կարծիսս նշանակել, թերեւս աւելի հոգս կամ խելս խառնելով. յաւելից եւ արդ նոյնպէս, թէ թուի ինձ ոչ անվայելուչ գրել Ժողովոյդ առ սա, զի թէ ոչ նոր ինչ գրով նորա՝ այլ ի գրոյ նուիրակին քաջիկ եւս ի վերայ եհաս ողջմտութեան նորին եւ այնպէս պատասխան տացէ բանիւ հարցողացն ի Հռովմ, իսկ զջրով հարցուածն՝ առաքել առ նա. եւ թէ Միաբանութիւնս չէ հաճեալ ընդ բողոք Պօլսեցեաց, այն ընդ այն միայն, զի կամէրն լռեցուցանել զվերահաս երկբայութիւնն կամ գայթակղութիւն, եւ թէ կանխէր յայտնել զիւր դատաստանն՝ եթէ փութացեալ էր ինքն Հ[այր] Գաբր[իէլ] կամ գալ այսր կամ մեկնաբանել զբանսն տանջիչս մտաց։ Եւ քաղցրութեամբ քաջալերել զնա ի միամտութիւն եւ ի վաստակս իւր, հաւաստելով զվարկ վանացս զնմանէ, եւ զսէր որ թէպէտ ծփեալ երեւեցաւ, այլ ոչ ընկլուզեալ։ Թէ կամիցի Ժողովդ յայսպիսի ինչ բանս զիջանիլ, եթէ արդար գրէ, զի հարկ է թէ խղճի վկայութեամբ գրեսցէ, որպէս եւ ես իմովս, եւ թէ ոչ՝ ինքն գիտէ. իսկ ես յայսմ գիտակ լինիմ՝ զի առանց այդպիսւոյ հնարի՝ չէ մարթ շահել զսա. իսկ օգուտ շահելոյն եւ վնաս կորստեանն՝ յայտ է ամենեցուն։ Եւ եթէ պարզագոյն եւս ըստ իմում դատման՝ ասեմ՝ զի որքան եւ յանցաւոր էր նա՝ ի մէնջ յանցանքն աճեցուցան կամ մեծք ցուցան առ մերազգիս եւ առ Հռովմ եւ նորա զայս տեսեալ՝ չկամի այժմ եւ զառանձին յանցանսն ինչ յանցանս խոստովանիլ։ Միաբանութիւնս մեծ ինչ արար իբր ի չքմեղս նորուն տպագրել զյայտարարութիւնն իւր, այլ ի խափանել նորուն ի հրատարակութենէ՝ խափանի եւ այն ջատագովութիւն, եւ կեղծաւորութեան եւ վատութեան եւս վնաս շփի զնովաւ, զի ծածկեաց զայն ։

Թողեալ զծանունս՝ զորս յակամայ հարկէ գրեցի, զթեթեւաց ինչ հարցից, իմացա՞ր արդեօք թէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աղեքսանդր առաքեալ իցէ զմասն աշխարհագրութեան իմոյ քննելի ի Պօլիս. եթէ ոչ եւս աղաչեմ ազդել առ Վեհ, զի պատուիրանաւ գրեսցէ՝ յղել փութով ի վանս, թէ եւ ոչինչ արարեալ իցէ անդ. պետութիւնն Օսմանեան յօրհաս թուի եւ մեք ցե՞րբ կամիցիմք ճոխաբանել զնմանէ, եւ ի պօլսական դանդաղութեան խեղդիլ ։

Թուղթք նամակաց վասն վարժարանիդ զոր ի հերուն գնեալ էի եւ կան աստ, ակն ունելով թէ յղիցի պատկեր վարժատանդ տպագրելի ի նոսին, կայցե՞ն տակաւին նովին յուսով, եթէ կամիս՝ զի առաքիցին այդր եւ արասջիք անդ զոր արժանն դատիք, ծանո՛ աղաչեմ ։

Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ամբրոսեայ լուեալ զգալուստ իմ այսր՝ չէ գնեալ զտաճկերէն գրեանն. արդ հարցանէ՝ թէ կամիցի՞ք եւ այլ ինչ գնելի։ Զնոյն եւ ես հարցանեմ. գնեցի գրեան ինչ սակաւ պատկերազարդ յընծայի պէտս, այլ խղճելով ամփոփեցի զձեռս, եւ հարցանեմ թէ կամիցի՞ս պատկերս ընտրելագոյնս քան զոր ի հերուն գնեցի, զի գնեցի ըստ յանձնարարեալ ուրուք այլուստ, գնեցից եւ վասն վարժարանիդ. եւ թէ կամք իցեն՝ ո՞րչափ ինչ ծախս հրամայես առնել ։

Ողջոյն բազում եւ անձկախառն առ Գործակիցսդ եւ առ մանկտիդ, եւ քեզ քաջալեր մաղթեալ ընդ ողջութեան, մնամ

Հոգեկցորդ եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

244.            

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 8 Փետր[ուար] [18]53

Պատուական եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Զսիրոյ նամակիկդ ընկալայ ի քաղաքիս, ուր գտանիմ յերից եօթնեկաց հետէ, վասն խօսելոյ ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբրիէլի զիրաց նամակին իւրոյ, զորմէ ասես թէ ոչ սակաւ գայթակղութեան պատճառս ետ. ես որպէս կարծէի եւ ասէի եւ արդ լաւ եւս ի մօտոյ ի վերայ հասեալ եմ, թէպէտ եւ չարդարացուցանեմ իսպառ զանհրաման գրել նորա եւ զմութ ինչ բանս, այլ չիք ինչ արատ յողջմտութեան նորա, եւ բարեմտութեամբ գրեալ է զայն նամակ, առ ի սրբել ի վանացս զարատս կամ զխծբիծս զոր մերազնեայք ի լրագիրս հռչակէին. եւ բանք նորա ըստ ինքեան անստգիւտք են կամ չկայ ի նոսին բան խղճելի ի հաւատոյս, բայց եթէ այնպէս մեկնելով, կամ վասն մթութեան յայն ինչ միտս տանելով. վասն որոյ լաւ եւս լինէր՝ բացատրութեամբ եւ վստահութեամբ հանդարտեցուցանել զմիտս տարակուսեալս, քան բացարձակ յայտարար բողոքով դատապարտել եւ իրաւունս իմն տալ գայթակղութեան եւ մոլար կարծեաց. որով եւ ի տագնապի մեծի կացուցանել զՄիաբանութիւնս, յորմէ չգիտէ զիա՞րդ կամ ե՞րբ ճողոպրել անվտանգ եւ անկորուստ։ Զայս գրեմ մտերմութեանդ. այլ եւ իբրեւ նուիրակ եկեալ այսր՝ պարտս արդարութեան եւ խղճի համարիմ խոստովանիլ զոր ճանաչեմս, եւ ցանկամ, զի եւ այլք այնպէս ծանիցեն եւ ծանուսցեն. իսկ եթէ կամին կամ պատշաճ դատին այլազգ խորհել կամ կարծել կամ ասել, ինքեանք գիտասցեն եւ խիղճ իւրեանց ։

Զարմանամ, զի ցարդ չեւ է հասեալ ի ձեռս եղբայրութեանդ փոքրիկ տփիկն զոր առաքեալս էի, զորմէ գրեցի դարձեալ ի վանս զի քննեսցի թէ ե՞րբ առաքեալ է. ինձ թուի թէ ի գրասենեկին մնացեալ է այդր. եթէ թուղթն կամ ծրարն խզեալ իցէ, ի տփին կայր Մեծացուցիչ մի ։

Թէ կամիցիս յետ վերոյ գրելոցս գիտել զմիտս Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբր[իէլի] այս է, զի յոյժ զչարեալ է ընդ յայտարարութիւնդ ձեր, եւ յանիրաւի զրպարտեալ համարի, եւ մինչեւ ոչ վկայեսցի ի մէնջ ուղղամտութիւն նորա ի բանսն՝ կամ վստահութիւն յինքն, ոչ բժշկեսցի սիրտ նորա ։

Ողջունեալ զՎ[երապատուեալ] Հարս մեր եւ զծանօթս, գիտեա զիս

Քո հոգեկից եղբայր

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

245.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 18 Փետ[րուար] [18]53

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Զցաւագին գիրդ զգրեալդ՝ որպէս գուշակի, յ՚12 ամսոյս, զի չէր նշանակեալ թուականն, առեալ զարմացայ եւ ցաւեցայ. նախ, զի չեւ եւս է ընկալեալ Ձեր զիմ պատասխանին առ Թուղթ Ժողովոյդ զոր գրեցի ի 6 ամսոյս, եւ չգիտեմ արդեօք ի պատճառս աղմկաց Միլանու եթէ վասն ձիւնաթաղ ճանապարհացն խափանեալ է. այլ անշուշտ ցարդ ընկալեալ է զայն եւ գիտացեալ՝ զի չկայր ի նմա առաւել ինչ քան զգրեալսս ի միում ամսոյս. այսինքն, զի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբրիէլ չառնու յանձն գրել բացատրութիւն բանից իւրոց մինչչեւ գրով հարցեալ եւ պահանջեալ ի Հռովմայ, եւ թէ գրեսցէ Հռովմ ի վանս՝ խնդրէ զհաւասար թղթոյն, զի արասցէ զպատասխանին իւր։ Իսկ ցաւք իմ են ոչ այնքան ընդ առիթս նորոց ցաւոցդ՝ զոր ազդէք, որքան ընդ նոյն ինքն ընդ ձեր ցաւս եւ ընդ տրտմութիւն եւ վհատութիւն. եւ եթէ ներէ Հայրդ իմ եւ Տէր ասել՝ կարի են այդոքիկ կարի։ Նախ, զի իսպառ լքուցանեն զսիրտ եւ պատեն արհաւրօք, եւ սիրտ այնպիսի՝ ի խորհուրդ մտեալ՝ կանխէ զյետնագոյն հնարս, եւ թերեւս այնպիսիս՝ ընդ որ ստրջանալ լիցի ի պարզել արհաւրացն։ Երկրորդ, զի իբրեւ նոր ինչ եւ ամենեւին անակնկալ ընդունիք զայնպիսի գրուածս, զորոց ես իսկ ծանուցի թէ գրիցէ Խապարաճեանն այդպիսի ինչ, եւ թերեւս ոչ դադարեսցեն գրել եւ այլք, որպէս տեսանէքդ յ Արշալուսի [34], ցորչափ պատասխանատուութեանն հարուած առ ազգայինս՝ զայրացեալն բողոքով Հ[արց] Պօլսեցեաց՝ ոչ կակղեսցի ի մէնջ ամոք իմն դեղով։ Երրորդ, զի համարիք՝ խորհրդով կամ թելադրութեամբ մերոցն գրեալ Խապարաճոյն կամ Շիշմանի. այլ ոչ է պարտ դատել յեցեալ ի լոկ հաւանական ինչ կարծիս եւ ածել վճիռ հաստատութեան՝ իսպառ զսոսա հակառակս համարեալ, եւ անհնարին առնել զհնարս ստածման վիրացս եւ զմիութիւն մերոյ։ Քանզի Խարապաճ[եանն] ամսօք յառաջ գրեալ է հատուած ինչ ընդդէմ Պատասխանատուութեանն, եւ ի կամելն հրատարակել՝ մերքն արգիլեալ են, որպէս եւ գրեալ էր ինձ զայս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբր[իէլ] մինչ դեռ եւս ի վանսն էի. իսկ յետ հրատարակելոյ բողոքոյ մերոցն ի Պօլիս եւ նամակի տ[եառն] Սերոբէի Ճիոյա [35] յ«Արշալ[ուսի»] [36] զայրացեալ սորա ինքնակամ յերիւրէ վերստին զգրածն կամ նորաձեւէ եւ առաքէ առ խմբագրիչ [37] «Մասեաց» [38]. եւ ապա ծանուցանէ սոցա եւ ինձ. եւ սոքա դեռ ոչ գիտեն զի՞նչ իցէ գրածն եւ սպասեն այսօր ընդունել։ Իսկ Շիշմանեանն քանզի արդարեւ նորա է նամակն յԱրշալ[ուսի] [39] առ Հ[այր] Ղեւ[ոնդ] Յովնանեան [40], երկեմաւ յառաջ ցուցեալ է զնոյն առ մերսն եւ սոցա չհաւանեալ ընդ հրատարակելն։ Իսկ այժմ եւ նա յիւրոց կամաց թոյլ տայ Զմիւռնացոյն հրատարակել զայն։

Ոչ գիտեմ զի՞նչ գրեալ են Պօլսեցիք, զի չեւ եւս ընկալաք զթղթեանն. այլ թուի թէ պնդագոյն եւս յեցեալ նոցա ի կարծիսդ թելադրութեան կամ կամակցութեան մերոցն որ աստ՝ ի բանսդ, զաղաղակ բարձրացուցեալ են. եւ եթէ ըստ այդր աղաղակի լիցի դատաստանսն՝ ես որպէս ի մօտոյ տեսող եւ հասու իրացս՝ վկայեմ, զի առանց փաստից է դատդ։ Եւ թէպէտ Խապարաճ[եանն] ասիցէ ի բանս իւր՝ թէ համախոհք են ինձ լուսաւոր Հարք Բարիզեանք՝ պարտ է իմանալ յիրս իրս, եւ գլխաւոր ի դժկամակիլն ընդ Պատասխանատուութիւն տպագրեալ ի վանս. եւ ինքն Խապարաճ[եանն] յիւրոց կամաց շահատակ ելեալ՝ ասէ իսկ եթէ ես ջատագով կացից քեզ Հա՛յր Այվազովիչ. այլ ինքնին կասկածեալ, զի մի՛ արդեօք դարձեալ արգել ինչ լինիցին հրատարակութեան բանին՝ գաղտ առաքեալ է. եւ ես նախ քան զնոսա իմացայ զգրել նորա. զի սոցա խնդրեալ եւս ի նմանէ զձեռագիրն յետ առաքմանն, այսինքն զհաւասարն, ասէր նա, տպածը կը տեսնաք. եւ ես ականջովք իմովք լուայ զայս ։

Յետ գրելոյ ցայս վայր՝ լուայ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբրիէլէ, զի Վեհդ գրեալ է եւ առ նա եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սարգիս հարցանելով զիրացս, ապա ոչ եւս երկարեցից զիմ բանս. մնալով տեսանել թէ զի՞նչ ի նոսա ազդումն ի նամակէդ ։

Ակն ունիմ, զի փարատեալ արհաւրացն որ ի լրագրացն բանից՝ յետ ստուգելոյ զանհաղորդութիւն մերոցս ընդ նոսին, ազդեսջիք եւ ի Պօլիս, մի՛ ի կարծ դատել, մի՛ վայրապար խռովիլ եւ խռովել. եւ զի փոխեալ իցէք ի բանիցն թէ « ամենայն ինչ վճարեալ է վասն մեր ի կողմանէ Հռովմայ, եւ չմնայ մեզ առնել ա՛յլ՝ բայց կամայ եւ ակամայ հպատակել խիստ վճռոյ նորա. եւ յայնժամ կարասցուք լինել օգտակարք ազգին » [41] ։ Մի՛ այդպէս երագ, Տէր իմ, մի՛ այդպէս վհատիլ. թերեւս ընդ կարծիս եւ ընդ վճիռ համառօտեալ են ասպարէզք, այլ ընդ նոսա եւ ընդ դատ եւ ընդ արդարութիւն՝ ե՛ն ե՛ն խտրոցք հարուստ. ցանկամ եւ ես լսել ինչ ի Հռովմայ յայտնագոյն բան, զի մի՛ մինչեւ իսպառ ոգեթափ լինիցիմք, այլ պատասխանի բանիցն կամ զընդունելութիւն վճռոյն, ոչ այդպէս խուճապաւ եւ ահաբեկ սրտիւք արասցուք. այլ ըստ կարի հանդարտ ոգւով եւ մեծագոյն Ժողովով. առ որ թէ հարկ եւ արժան համարի Տէրդ եւ Ժողով Առաջ[իկայից] մարթ է այժմէն սահմանել ժամադրութիւն եւ կոչ կարդալ, ապա թէ ոչ՝ մի՛ առ ամենայն բան խռովիլ, եւ խռովիլ ցվհատութիւն։ Վասն որոյ եւ զՏեառն օգնականութիւն մաղթել Վեհիդ իմոյ եւ հասարակ Ուխտիս, մնամ խոնարհ համբուրիւ տիրականիդ

Նուաստ ծառայ եւ որդի

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

246.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Փարիզ, 18 Փետ[րուար] [18]53

Ի բուն թղթիս պարզեալ զիմ տեսութիւն զնոր եւ զհին իրացս, համարձակեալ եւ զառանձինն ասեմ, զի Վեհդ կարի վհատի եւ համախոհս կարծէ զսոսա ընդ Խապարաճեանին եւն. զի ծերն այն ըստ խելաց իւրոց խօսի եւ գրէ, ի հին կարծիսն յաւելեալ եւ զծերութեան արգասիս. եւ թէպէտ իցեն համախոհք ի կարծիս ինչ նորուն, այսինքն զնոյն կարծիս ունիցին, թերեւս եւ ես զնոյն նորա կարծիս ունիցիմ յիր իրս, թէպէտ եւ չէ իմ տակաւին ընթերցեալ զայն, այլ ոչ է մարթ այնու համախոհս ասել զիս կամ զնա գրողին. համախոհութիւն յայնժամ է՝ յորժամ բանիւ թելադրեալն համախոհքն, կամ հարցեալք՝ վկայեն թէ այնպէս է. իսկ մինչ յանգէտս սոցա գրի ինչ եւ տպագրի, ամենեւին չեն համախոհք. վասն որոյ եւ անիրաւ է ըստ իս եղեալ կասկածն զնոցանէ։ Իսկ ես այո՛ եւ այժմ հաւատամ թէ պարզմտութեամբ գրեալ իցէ կրսերն, քանզի ոչ եւս ի վանս նստիմ, այլ աստ բազում անգամ խօսեցեալ ընդ նմա. այլ մարթ է այլոց՝ թերեւս նմա իսկ յաւուր միում ասել՝ այլազգ մտօք գրեալ զայն, առ զայրուցս կամ ի չարաչար նեղելն զնա. որպէս եւ բազում մոլորութիւնք սպրդեցան ի չարաչար նեղելոյ քննողաց եւ պարսաւադիտաց։ Եւ կարծեմ թէ կամ յա՛յս յանգեսցի գրած սորա, այլ պատճառս առեալ եւ ի մերոց կասկածանաց եւ դանդաղանաց, եւ կամ յաղթանակեսցէ նա եւ Պատասխանատուութիւնն դատապարտիցի եւ Բողոքն. քանզի այս ամենայն չարիք եւ գրութիւնք՝ ելին նախ ի պատճառս Պատասխանատուութեան մերոյ, եւ երկրորդ եւ առաւել եւս ի սակս Բողոքոյն։ Վասն որոյ վաղագոյն խորհել ի դարման նոցին եւս թերութեան եւ մի՛ միայնոյ նամակի Հ[օր] Գաբր[իէլի] եւ ըստ յառաջագոյն ծանուցելոցս առնել եւ նմա պատասխանի, եւ մի՛ վայրապար երկարել զիմ կացս աստ, որ ատելի լիցի սոցա, մանաւանդ եթէ յետ սակաւ ինչ թղթակցութեանս՝ դարձայց անդր ոչ ինչ այլ գործեալ երեւելի։ Երէցն չկամի, որպէս եւ յառաջն ասացի, շատ խառնիլ յիրս յայս. այլ ի շարժիլ կրսերոյն աստի՝ թուի թէ արասցէ զոր ասէն, թէպէտ եւ անճահս, գրով ոգորիլ ընդ վանս. եւ քննիչ մատակարարութեան Մ[ուրատեան] վարժարանին կարգել զ Մուրատ կամ զայլ ոք։ Իսկ իմ երթ առ Մուրատ ՝ ձախողակ ունիցի ելս, որպէս համարիմ. զի նա սերտագոյն է ընդ Հ[օր] Սարգ[սի] եւ ի բանս նորա հաւատացեալ՝ թէ ուղիղ մատակարարիցէ զվարժարանն՝ դադարեցուցեալ է զդատն։ Իսկ ինքն Հ[այր] Սարգ[իս] ասէ կրկին վաւերականս ունել ի վանաց համօրէն ձեռնարկութեամբ վանականաց՝ զի յետս տացէ զդրամսն առ Մուրատեանս. եւ որպէս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբր[իէլ] ասէ ե՛ն առ նմա եւ այլ վաւերականք՝ զորս առեալ է ի դիւանաց վանաց՝ պատճառաւ յօրինելոյ զպատմութիւն Մ[ուրատեան] վարժարանին, եւ ամենայն նախանձու ասէ՝ պահէ զնոսին։ Վասն որոյ ի զուր թուի ինձ խաղալ ընդ սմա կենդանեաւ սորին, այլ մանաւանդ ամոքել, զի մի՛ վերատեսչութիւն կամ քննութիւն վարժարանին օտարասցի ի մէնջ. որ թէպէտ եւ կործանումն վանաց ասի ըստ իմիք, այլ եւ կապոյ վանիցս պատճառք է. քանզի ի փակել առաքելութեանց առաջի մեր, եթէ չունիցիմք վարաժարան մի այդպիսի, յի՞նչ պարապեսցին երիտասարդք մեր. եւ ի՞ւ զեռանդն խնամոց մերոց յազգայինս հաղորդիցեմք։ Եթէ միանգամ ելցէ այն ի մերոց ձեռաց եւ այլք սկսանիցին վաստակիլ ի նմա եւ հանել փայլ եւ համբաւ, ո՞րքան սրտախոցութիւն լիցի ի վանս, եւ ո՞րքան երիտասարդաց քայքայումն։ Ինձ թուի թէ պարտ է զիրս Հ[օր] Գաբր[իէլի] յարդարել գէթ վեր ի վերոյ, եւ զերէցն կոչել ի վանս ի Ժողով ընդ այլոց ոմանց ի Պօլսոյ, եւ հանդարտութեամբ լուեալ եւ տուեալ ինչ ինչ իրաւունս նմա, շահել զնա, եւ ապա իրքն խաղաղութեամբ վճարին։ Պա՛րտ է զբաղեցուցանել զսոսա. մի՛ առանց եւ սոցա հաւանութեան տալ պատասխան կամ ընդունել առաջարկ ի Հռովմայ, եւ գրել երբեմն, թէ եւ ըստ ձեր խորհրդոց եւ կարծեաց՝ արար[ա]ք այսպէս [42] ։

[Անստորագիր]

247.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ

Բարիզ, 21 Փետր[ուար] [18]53

Սիրելի եւ Պատուական Եղբայր,

Զցաւագին գիրդ զգրեալդ յ՚12 ամսոյս՝ ընկալեալ ի չորից աւուրց հետէ, չաճապարեցի ի պատասխանին, նախ, զի ակն ունէի թէ յետ գրելոյդ ընկալեալ իցես զիմ գրածն առ քեզ յ՚8 ամսոյս զքառիջեան երկար նամակ, յորում բազում տարակուսանացդ բացատրութիւնք. եւ երկրորդ, զի մնայի եւ ես ընդունել զհատուած բանի Խապարաճոյն, զոր անագան ուրեմն ընկալաք այսօր եւ դեռ եւս ընթերցայ։ Թերեւս ընթերցեալ իցես զոր երիր աւուրբ յառաջ գրեցի առ Վեհ զայնմանէ, եւ այժմ զնոյն հաստատեմ քեզ, զի մերքս որ աստ չէին գիտակ ոչ գրածոյն եւ ոչ առաքման նորին, եւ հեղինակն յետ 15 աւուրց ծանուցանէ նոցա. իսկ սոքա այսօր յետ ընթերցմանն՝ թէպէտ եւ յիրս իրս գտանեն ի նմա իրաւունս, որպէս եւ ես եւ անշուշտ բազումք ի մէնջ կամ թէ ամենեքին, այլ ոչ հաճեցան ընդ այն, եւ թէ ծանուցեալ էր մեզ ասէին՝ խափանէաք, գէթ զայս կամ զայն բանս, եւ մանաւանդ զբան Յայտարարութեանն տպագրելոյ ի վանս եւ խափանելոյ ի Պօլիս։ Ինքն Խապարաճ [եանն ] չէ տեսեալ զՅայտարարութիւնն զայն, այլ միայն լուեալ ի մերոցն, վասն որոյ եւ չունի ինչ հրատարակել, թէպէտ եւ կարծեմ թէ շատ լաւ լինէր եթէ հրատարակեալ էր վաղ ուրեմն եւ ոչ խափանեալ ի Պօլիս. որոյ խափանող կամ խափանողք յաւելին եւ ծանրացուցին ի վերայ մեր զայսքան աղէտս, տասնապատիկ առաւել քան զ Հ [այր ] Գաբրիէլ. զի զնա կասկածելի հրապարակեցին զստրջացեալն ի մէնջ Հայ Պատասխանատուք՝ ամենայն վանականաց հաւանելի քարոզեցին, եւ յամենեցուն եւ յԱբբային բերանոյ բողոքեցին ընդդէմ այնորիկ, որ թէպէտ եւ ինքնադիմաբար եւ պատիպատ ինչ բանիւք՝ այլ խորհէր բարեմտութեամբ զարատն քերել ի վանացս։ Գիտե՞ս եւ զթուղթ աշակերտաց Մուր [ատեան ] վարժ [արանին ] զգրեալն միաբանութեամբ առ Հ [այր ] Գաբր [իէլ ] զոր ընթերցեալ սորա՝ պնդէր թէ Հ [օր ] Յո [վ]հաննու շարագրած է, եւ գրէ առ նոսա՝ թէ այս չէ՛ ձեր շարագրած՝ այլ օտարի անձնական իմոյ թշնամոյ. արդ այսօր դարձեալ միաբան թուղթ գրեալ էին նոյն աշակերտք եւ խոստովանին, զի քննեալ եւ ի վերայ հասեալ են թէ չէր Չամչեան [43] պատանւոյն շարագրածն այն նամակ, այլ որպէս ասեսն՝ թշնամւոյ կամ թշնամեաց քոց, վասն որոյ ջրեմք զառաջին գրած մեր եւ մերժեմք զայդպիսի դիմակաււոր խաբեբայութիւն։ Տեսանե՞ս եղբայր, ո՞ւր է ծայր ծրարիս։ Եւ զայս քաջագոյն գիտելով Հարցն որոց աստ՝ բասրեն [44] զվանս, զի պատրեալ ի կեղծաւոր կրից Պօլսեցեաց ( եւ պարզապէս Հ [ օր ] Յո [վ]հաննու ) ըստ բանի նոցա շարժի, վասն որոյ եւ զամենայն կարգաւորութիւնս նորա արհամարհեն. եւ ո՞վ կարիցէ տարահամոզել զնոսա՝ թէ ո՛չ այդպէս։ Եւ յետ այսր ամենայնի զիա՞րդ Բարձրագոչ Բողոքեն Պօլսեցիք, որ կասկածանօք եւ միամտութեամբ՝ ասացից թէ եւ վատութեամբ զայրացուցին զչարիքս, եւ զվանականքս ի խաբ արկին կամ շուարեցուցին։

Ի Ժողովական թղթիդ որ առ իս յ՚31 յունուարի, ասէիք թէ Մեք ընդ Գլխոյ Միաբանութեանս ի կեդրոնի կալով զտեղեկագոյնք եմք յամենայն կողմանս խորհրդոց եւ գործոց մերոցն եւն. որում կրկին պատասխանք էին իմ, զոր ոչ հարկ համարեցայ տալ, եւ արդ լռեմ զմինն, եւ զմիւսն ասացից, զի բազում անգամ խաբիք կամ խաբիմք ոչ որոշելով զկրից եւ զերկեղի գրածս, որով եւ ոչ տեղեկագոյնք գտանիմք եղելոցն յամենայն կողմանս. ես ի վանս, որպէս եւ ոչ դուք, չէի ի վերայ հասեալ գործառնութեան կամ գործախառնութեան Հ [ օր ] Յո [վ]հաննու, թէպէտ եւ նորա դիտելով զբարին, այլ սոցա որ աստս մերկապարանոց կայր. այլ ոչ իսպառ անկասկած էի, որպէս եւ ասացի իսկ անդ ցՎեհ, թէ չէ բարւոք արարեալ զգործակցութիւնն ի նամակ աշակերտաց որ առ Հ [այր ] Գաբրիէլ եւ լուեալ ի սմանէ թէ նա՛ իցէ թելադրիչ նամակին, լուռ եւեթ կայի. եւ ահա այսօր խայտառակեցան իրքն, թէպէտ եւ աշակերտքն չեն գրեալ յանուանէ թէ նա՛ էր թելադրիչն, այլ որպէս վերագոյն ասացի՝ զչարեալ են յոյժ ընդ խաբիլ իւրեանց, եւ եթէ յեցեալ նոցա յանկարծ յեռանդն հասակի իւրեանց՝ կամէին հրատարակել զկնճիռնս եւ մեղադրել զ Հ [այր ] Յ [ո ]հ [աննէս ] որ լեալ է նոցա եւ խոստովանահայր, ո՞ւր ժամանէր ծայր գայթակղութեան, եւ չլինէ՞ր արդեօք չար քան զխայտառակութիւն Խապարաճ [եանին ] ։ Բայց թէ նոքա զայն ոչ առնեն, որպէս յուսամ, չարասցէ՞ յաւուր միում Հ [այր ] Գաբր [իէլ ] որ ունի զգիր նոցա ի ձեռին, եւ կարէ իսկ եւ զանուն թելադրողին յայտնի գրով առնուլ ի նոցանէ. եւ թէ Չամիչն պնդիցէ թէ ինքն է հեղինակն. համարեսցի ա՛յլ ոմն Կասպարոյ կեղծաւորեալ ընդ դիմակաւ մերոց ոսոխաց շարագրողաց Չարամատենին։ Աղաչեմ քաջիկ տեսանել զայս, եւ կարծեմ թէ յայսքան երկարելոյ եւ կնճռելոյ իրացս՝ յանցանք Հ [ օր ] Գաբր [իէլի ] երթալով նուազին եւ հակառակն աճէ, նորայն շիւղանայ եւ միւսն գերանանայ. եւ խիթամ թէ կամ իսպառ անիրաւելով այսուհետեւ զնա դատապարտիցէ որ կամին եւ կամ յանձն առնուլ զնորա չքմեղութիւն եւ զմեր պարտութիւն։

Արդ գիտացեալ, զի չէ նա կամակից գրածոյ Խապարաճ [եանին ] եւ կշռեալ զթերութիւն նորա ընդ այլոցն կամ ընդ մեր սխալանս, կարծեմ թէ ոչ եւս արդար համարիցիս դիմել ի պաշտպանութիւն Արքեպիսկոպոսի քաղաքիս [45], որ եւ անյաջող իսկ մեզ լինիցի եթէ այսպիսի գոլով իրացն՝ առ նա դիմիցեմք, զի քննէ նա զերկոսին եւս կողմանս, հարցանէ եւ լսէ սոցա, եւ անշուշտ զսա արդարացուցանէ, մանաւանդ, զի եւ ոչ այնպէս բարեկամ է Հռովմայ արքեպիսկոպոսս, նա եւ յաւուրս յայսոսիկ արգել խստիւ իւրոց թեմականաց չընդունել բնաւ զքրիստոնէական օրագիրն Universo [46] որ չարաչար կաթոլիկ է եւ հռոմապաշտ։

Ցաւիմ յոյժ՝ եթէ ի պատճառս խռովութեան Միլանու եւ ճանապարհին արգելանաց չիցեն հասեալ առ ձեզ գրեալքն իմ ի 1 եւ ի 6 եւ յ՚8 ամսոյս. առաջինքն առ Վեհ միւսն Քեզ. ի սմա որպէս եւ ի գրելումս առ Վեհ ի 1 ամսոյս՝ երկար բացատրեալ էի զխորհուրդս եւ զկաց Հ [ օր ] Գաբր [իէլի ], թէ հասեալ են նամակքն՝ քաջիկ տեղեկանայք, թէ ոչ՝ տաղտկամ միւսանգամ գրել. այլ չորեքկնեցից դարձեալ առ քեզ, յետ գրելոյս եւ յ՚18 ամսոյս առ Վեհ, զի Հ [այր ] Գաբր [իէլ ] ոչ աստի շարժել կամի կոչմամբ վանաց, եւ ոչ գրել ինչ բացատրութիւն նամակին իւրոյ տպելոյ, մինչչեւ գրով հարցեալ ի Հռովմայ, եւ տեսեալ զայն գիր՝ արասցէ պատասխանի։ Արդ եթէ հարկ անհրաժեշտ համարի Միաբանութիւնս առնուլ ի նմանէ պատասխանին, այնպէս տացէ պատասխանի առ Հռոմ ՝ զի գրով հարցցէ նա. բայց գիտասցէ եւ զայս Միաբանութիւնս, զի ի պատասխանւոջ սորա լիցին մեղադրութիւնք զվանաց եւ զՊատասխանատուութենէն եւ բանք զտպագրեալ եւ զխափանեալ Յայտարարութենէս մերմէ. եւն. Արդէն յօրինէ նա ի մեր լեզու զպատմութիւն անցիցս պատճառն նամակին իւրոյ, յեռլով զթուղթս իւր եւ զպատասխանիս ի վանաց եւ զդէպս իմոյ նուիրակութեանն եւն. ։ Եւ որպէս գրեալ էի քեզ յառաջնումն՝ ասղանեաւ միով նրբին եւեթ կապեալ կամ ասէ ընդ վանաց, բարոյապէս արդէն հատեալ եմ ասէ ի նմանէ, եւ ի վարժարանի աստ կամ՝ ոչ իբրեւ ի վանաց պաշտաման, այլ յօտար եւ յազգային ծառայութեան. եւ եթէ խնդիրս իմ ասէ չխառնէր յազգային՝ վաղու եւս հեռացեալ էի աստի. վասն այսորիկ եւ չտայ պատասխանի թղթոց զոր թէպէտ եւ խուն ուրեք ընդունի ի վանաց։

Հարցանես թէ չգուցէ՞ յոյս իսպառ ամոքելոյ զնա։ Թէպէտ եւ նա ի բանս իւր յոյժ անդրագոյնս գնայ, այլ գոյ յիս տակաւին յոյս. քանզի թէպէտ եւ խստացեալ, այլ նշմարեմ տեղի կակղութեան ի նմա. եւ զիա՞րդ ասիցես որսալ. նախ քան զամենայն ( որպէս եւ յայլ թուղթս իմ գրեցի եւ առ քեզ եւ առ Վեհ, եւ արդ դժուարելով գրեմ զայս, չկամելով խորհրդատու լինել՝ յորոց սպասեմս հրաման լսել, սակայն դարձեալ ասացից, իբրեւ պարտս պաշտամանս համարեալ եւ զայս ). նախ՝ կշռեալ քաջ զամենայն եղեալս՝ եւ արդարութեամբ դատել. մի՛ եւս կասկածանօք, մի՛ եւս, մի՛ եւս, մի՛ եւս. ( զարմանա՞ս ընդ կրկնութիւն բանիս այլ զայրացեալ է սիրտ իմ, եւ չկամիմ յերկարել, բայց խիթամ թէ յաւուր միում պարզագոյն ստիպիցիմ ասել եւ խռովիցին բազումք, սակայն եւ յայնժամ զարդարն ասացից ). եւ անկասկած եւ անաչառ քննեալ՝ տո՛ւք եւ սմա զիրաւունս իւր, ցրուեցէք զբարդեալ յանցանսն եւ ցուցէք ըստ չափու իւրում, որ փոքր է. թէ եւ չկամիք խոստովանել, կամ պատ ի պատ, ծաներո՛ւք գէթ, զի ա՛յլք կասկածանօք կամ չգիտեմ զիմ մտօք՝ ի Պօլիս եւ ի Հռովմ պարտաւորեցին զնա. եւ եթէ այսմ հաւանիք, ապա տեսջիք զդարմանն։ բ ) Թէպէտ նա չկամիցի տալ պատասխանի, դուք իբրեւ չգիտելոյն՝ մի՛ դադարէք ի կարեւոր դէպս՝ գրել առ սա, ոչ մարդելոյզ կամ ողոքական, այլ իբրեւ թէ չիցեն իրք ընդ մեզ, եւ բարւոք արարեալ էր Ժողովդ՝ զի գրեալ էր եւ առ նա զհարցումնդ՝ որում ստորագրել հարկեցաւ։ գ ) Նա պահանջէ, զի միաբ[անութիւնս] թէ չիցէ հաճ ընդ բողոք Պօլսեցեաց՝ ծանուսցէ զտհաճութիւնն, եւ դ ) զի թէ զայսոսիկ հաւանեսցի առնել միաբ[անութիւնս] ըստ արդարութեան, ապա եւ ի պարզելն առ նա զմիտս իւր՝ մեղմով իմն արգահատեսցէ եւ վասն բանից ինչ ժողովական թղթոցն զոր գրեցաք առ նա, եւ ընդ որս յոյժ ի խոր խոցեալ է։ Թէպէտ եւ ես զայս չորրորդս ոչ այնպէս արդարացի դատիմ, եւ դժուարին իսկ ասացի ցնա, բայց եթէ յորժամ եւ նա գրիցէ ինչ ողոք. բայց յայտ է թէ չգրէ, մինչչեւ զգ. պայմանն ընկալեալ։ Եւ ե ) զի փութով յարդարեսցին իրքս, քանզի տեսանեմ զսա ըստ յերկարել իրացս՝ խստանալ եւ անյոյս լինել ի միաբանութենէս, վասն որոյ եւ ձեռն արկեալ է ի պատմութիւնն։ Գիտեմ, զի գոն դժուարութիւնք յիրքս, գիտեմ, զի Միաբ[անութիւնս] այնպիսի քայլափոխս արար կամ թոյլ ետ առնել, կամ արարեալ գտաւ ի Պօլիս եւ ի Հռովմ, ուստի յետադառնալն ծանր է. այո՛, այլ այդպիսիք ազդեն ի մեզ, բայց ո՛չ ի սա, որ իբրեւ սարտուցեալ իմն եւ ի ծայր սահմանաց միաբանութեանս հասեալ՝ չունի փոյթ, այլ եւ ջատագովութիւն իւր համարի զայնոսիկ, նոյնպէս եւ զՎ[երապատուեալ] Հ [այր ] Սարգիս տեսեալ՝ միշտ պարսաւադէտ կայ թերութեանց եւ սխալանաց վանացս, եւ յիշեալ զհին եւ զնոր դէպս՝ չտեսանէ ինչ սպիտակ. եւ որպէս ոչ սակաւ եւ փոքր իրաւունս ունի՝ ամենայն պատճառս աղիտից զՊատասխանատուութիւն վանացս համարի, յորմէ եւ ընդ հեղինակսն զայրոյթ եւ արհամարհութիւն. եւ բորբոքի ընդ այն՝ զի ինքն ի ձեռն Հ [ օր ] Գաբր [իէլի ] գրեալ էր ի վանս՝ զի մի՛ հրատարակեսցի գիրքն այն, այլ թէ վանաց ծանրութիւն իցէ՝ ինքն հատուսցէ զծախս տպագրութեանն, եւ թէ Հ [այր ] Արսէն խռովի՝ ինքն ամոքեսցէ. եւ զի իրաւացի են բանք՝ քենու յայս եւ զայլ ամենայն բանս իւր՝ յոյս գոն կամ չգոն իրաւունք, եւ զամենեսին անխորհրդաբար արհամարհեալս ասէ ի վանաց։ Խնդրեցաք ասէ հրատարակել աստ ի Բարիզ օրագիր մի՝ յանձն առեալ, զի թէ տարադէպ ինչ գտցի ի նմա՝ դադարեցուսջիք, եւ դուք ոչ կամեցարուք. եւ ահա հրատարակեցէք այնպիսի մատեան՝ որ ծաղր եւ ծանակ եւ վեր ի վայր արար զվանսդ։ Եւ զի՞նչ առ այս տացուք պատասխանի։ Ես ի սրտէ հաշիմ եւ չկարեմ չտալ նմա իրաւունս ի մասինս։

Արդ յայս սահման հասեալ իրացս, եւ յամենեցուն դատափետեալ, զի՞նչ առնելի է եղբայր։ Թուի ինձ, թէ ոչ եւս մնաց տեղի թաքուցելոյ եւ պատիպատ բանից, կամ կեղծաւորելոյ. այլ յայտ եւ հրապարակագոյժ առնելոյ մեր մեզէն զբարի դիտումն մեր եւ զճանաչումն, եւ զթերին յոր գթեցաք եւ պատճառս տուաք այսքան գայթակղութեանց, վասն որոց կարծեմ թէ ոչ յազգէն միայնոյ՝ այլ եւ ի հանուրց Քննչէն համարս պահանջիցիմք։ Սիրելի Եղբայր, թէպէտ եւ շտապաւ գրիցեմ, այլ ոչ զօտար ի մտացս, թէպէտ եւ մի ի հազարաց. եւ աղաչեմ տացես ընթեռնուլ որոց եւ արժան դատիս. զի ոչ կամիմ զդիւանս վանաց սեւել սեւ բանիւքս, շատ համարեալ եւ զոր յառաջագոյն գրեցի անդր։ Աղաչես զիս, մի՛ թեթեւ համարել զիրսդ. ծանունս համարիմ ծանունս, այլ չառնում յանձն զյետին բանսդ « դիմել առ Սրբազանն ի Հռովմ վասն ցասման Պօլսեցեաց ». զի անիրաւ է ցասումն նոցա հիմնեալ ի կարծիս թիւրս. անիրաւին եւ դիմողքն հիմնեալ ի ցասումն նոցին։ Այլ թէ զարժանն կամիցիմք իմանալ՝ նախ ի վանս դիմեսցեն Պօլսեցիք կոչեսցին եւ աստի, եւ լուիցուք միմեանց եւ ծանիցուք զիրսն որպէս եւ եղենն եւ են։ Շատ է։ Մատուցեալ զողջոյնս իմ ընթերցողաց սեւակիս, մնամ Քեզ հոգեկից եղբայր

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

248.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ

Բարիզ, 23 Փետր[ուար] [18]53

Սիր[ելի] եւ Պատ[ուական] Եղբայր,

Ընկալեալ զգրեալդ ի 16 ամսոյս, զպատասխանի գրելումս յ՚ութ նորին, առի յոյս թէ եւ գրեալքն իմ առ Վեհ յառաջ քան զայն՝ ժամանեալ իցեն. այլ զարմանամ եւ ցաւիմ՝ թէ ընդէ՞ր ոչ ծանուցանի ինձ, եւ չասես ինչ ինձ թէ զի՞նչ խորհիք կամ սահմանեցէք յետ լսելոյ զմիտս Հ [ օր ] Գաբր [իէլի ] զոր ծանուցեալ իմ ի գլխոյ ամսոյս եւ ցարդ մտատանջիմ եւ յանստոյգս կամ։ Եթէ յԱստուած միայն ապաստան արարէք զխնդիրդ, որպէս դու վասն անձինդ ասես, թէ թողեր եւ թողցես, չիցէ՞ եւ ինձ մարթ գործել զնոյն եւ անդր։ Իսկ եթէ յԱստուած յուսացեալ՝ եւ գործել կամիք, որպէս եւ Աստուած կամի եւ արժանն, եւ առածն թէ օգնեա՛ քեզ, զի օգնեսցէ, կարծեմ բաւական է մեզ այսքան ժամանակ յապաղանաց, որով առաւել վատթարի գործս, եւ որպէս կանխաւ ծանուցի՝ եւ եւս պաղին եւ խստանան սիրտք։ Չերկարեմ զբանքս, շատ իսկ ձանձրացուցեալ զքեզ նախկին թղթովն եւ միւսովն եւս զոր յեռանդն գրեցի եւ ընդ Վեննա յուղարկեցի։ Եւ չգրէի այնչափ՝ եթէ ոչ համարէի առ խորհրդական ոք գրել եւ հաղորդիչ առ այլս իմոց նուաստ կարծեաց կամ շաղփաղփանաց. յոր կարծիս կամ տակաւին եւ յետ ընթեռնլոյ զգրեալդ առ իս պատասխանի. յորում կարծեմ ի պահանջելդ ծանուցումն ի Հ [ այր ] Գաբրիէլէ, ոչ յիշես զգրեալսս՝ թէ չհրաժարէր նա տալ զայն՝ եթէ ոչ էր Պօլսեցեաց արարեալ զբողոքն, եւ վասն այսորիկ չկամի արդ գրել ինչ. եւ երկրորդ, զի մթագոյն եւ տանջողագոյն բանին՝ լուծումն արարեալ է առ Վեհ գրելով։ Ասացից ինչ եւ վասն արդարութեան, եւ առաւել վասն պարզելոյ զմիտս քո. զի ասես եւ ռամկաց գուշակեալ թէ Հ [այր ] Գաբր [իէլ ] իցէ prevenuto [47] ընդդէմ հեղինակի Պատասխանատուութեանն. իցէ արդեօք, այլ կարեմ վկայել խղճիւ, զի շատ պակաս է սա ընդդէմ նորա, քան նա ըննդէմ սորա. եւ թէ ծանունս լուեալ է իմ իսկ ակընջօք ի հեղինակէն եւ կուսակցացն ընդդէմ սորա, քան ի սմանէ ընդդէմ նոցա. եւ թէ զ Հ [այր ] Արսէն [48] իմանաս զհեղինակն, ահա խոստովանեցայց եւ զայս ճշմարտութիւն, զի յայսքան աւուրս որ աստս եմ չլուայ բան մի նախատանաց ընդդէմ նորա ի սմանէ, այլ մանաւանդ գովութիւն. թէպէտ եւ բազում բանք զայլոց։ Ասիցէ ոք թերեւս, ի սրտի մթերեալ իցէ զնիւթս եւ արտաքուստ չյայտնիցէ, եւ մեր զարտաքինն դատեալ կայ, եւ ոչ զներքին, որում Աստուած է քննիչ։ Աղաչեմ, ներեսջիր, զի դարձեալ երկարի գիրս. այլ համարեա եւ զայս բացատրութիւն գրելումս ի միւսում աւուր, զի մի՛ եւս կասկած։

Առ Հիթ ի հարկէ գրէք դուք եւ հարցանէք եւ պահանջէք. ես ի վեցամսեայ վաշխից անցելոյ ամին ի Լո նտ ոն առեալ էի 97։ ստ[ե]ռ[լին] եւ 7 շիլ[ին] եւ ի գումարէ 5000ացն 100 ստեռ[լին] միայն։ Առ Պելճիացին պարապ առեալ՝ գրեցից։ Շնորհ ունիմ, զի փոյթ կալար զհարցմանցս որ վասն Աշխարհագրութեանս։ Խնդրեմ եւ շնորհ մի, մանաւանդ թէ խնդրեն Հարքս ի ձեռն բարեկամի միոյ, որ ցանկայ գիտել վաղագոյն թէ զի՞նչ արժիցէ կամ զի՞նչ գին երկու յունարէն Պատարագամատուցի, երկու մեծադիր աւետարանի, երկու նոր կտակարանի, այսինքն թղթոց եւ գործոց որիշ յաւետարանէն. ամենայնն յունարէն տպեալ այդր ի Վենետիկ, թուղթն ընտիր իցէ եւ տպագրութիւնն յետին տպագրութիւն։ Աղաչեմ տալ հարցանել զայս ի տպագրատուն Յունաց եւ ծանուցանել ինձ զգինսն։

Հ [այր ] Մանուէլ գրեալ էր ինձ, գուցէ տեսէք զնամակն, զի այտի առաքեցաւ, եթէ ծնողք մանկտւոյդ որ ի վարժարանիդ՝ ցանկան յաճախագոյն եւս ընդունել գիր յորդեկացն, եւ մանաւանդ Եազըճեանն ՝ որ կասկածոտ ոմն իցէ։

Ծիծաղական եւս (զի հարկ է եւ ծիծաղել եւ յայսմ ժամանակի, առ ի չպայթել, թէպէտ եւ չիցեն առ իս ընդ որս կարացից ծիծաղել). քոյր իմ գրէ թէ մանկան իւրոյ Յակոբայ իցէ ատամն փտեալ, եւ թէ պարտ իցէ տալ քարշել զկոտորակսն, որպէս զի բուսցի նոր ատամն, ապա թէ ոչ ծուռ բուսանի նոյն. եւ թէ կամէին նոքա տալ քարշել մինչ անդն էր, այլ ի գեղջ գոլով ոչ կարացին. (նշանաւո՜ր էփիսոտիոյ [49] ի մեծի դիպուածիս եւ ի մայրական նուսխային [50] ), ինձ պարտ վարկայ ծանուցանել քեզ, զի մի՛ խիղճ լիցի յատենի ատամանց յորժամ ծռաբոյս գտցի ատամն դորա։

Ո՛ղջ լեր եղբայր, ո՛ղջ լեր, սիրելեօք մերովք, եւ ուրախացո՛ զիս ծանուցանելով հաստատուն ինչ սահմանեալ ի Ժողովոյդ. զի մե՜ծ մրրիկ նշմարեմ ես գուպարեալ յոլորտս Ուխտիս. կամ հասարակաց հաշտութիւն, կամ թէ ոչ՝ շանթն որոշիչ չկարծեմ թէ զմի միայն անձն հատցէ, այլ եւ այլս ընդ միոյն, եւ ի ձեռն նոցա վրդովեսցի անդորրութիւն տան Մխիթարայ առաւել քան զոր ցայժմս. զի ցարդ չեւ եւս է բարձրացեալ բարբառ ներքին դատողի կամ ոսոխի վանացս. եւ եթէ ձայն Խապարաճոյն այդչափ խռովս կամ տհաճութիւն արկ, զի՞նչ ոչ եւն։

Զնոր աղաղակէ Պօլսեցեաց չիմացաք ինչ, քանզի ոչ ոք ի մերոցն գրեալ էր աստ. բայց միայն Հ [այր ] Ամբրոս [իոս ] գրեալ է առ նա, թէ լսեմք, զի Հ [այր ] Գաբր [իէլ ] ազլ [51] եղեալ է, եւ թէ դու մի՛ երթար ի վանս, այլ ե՛կ այսր։ Եւ զծրար նամականոյ մանկանցն որ առ Հ [այր ] Գաբր [իէլ ] տեղագրեալ էին ի Բարիզ կամ ի Վենետիկ։

Ողջ լեր դարձեալ ողջունեալ զորս քոյ եւ իմ, եւ գիտա՛ զիս քո հոգեկից եղբայր

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

249.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Փարիզ, 6 Մարտի 1853

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Անագան ուրեմն ընկալեալ զպատասխանի գրեցելոցս ի մի եւ ի վեց ամսեանն գնացելոյ, գրելովդ՝ ի 25 նորուն, եւ տեսեալ, զի յերկար գրեալ աստի եւ անտի, եւ կամ չիմանամք դեռ զփաստս իրերաց կամ չհաւանիմք, չասացից՝ թէ չքննեմք կամ չկամիմք իմանալ՝ այլ ինչ խէթ ընդ միտս ունելով կամ կասկած, որ խափան է ուղիղ խորհրդածութիւն կամ հաստատելոյ զխորհեցեալսն. հաւանիմ եւ ես Տեառնդ կամաց չյերկարել այլ եւս զխնդրոցս բան. շատ համարեալ զցարդ գրեալսս առ Տէրդ եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ, որ կարծեմ ոչ թաքուցանէ ի Վեհէդ եւ զգրածն իմ ի 21 եւ 23 ամսոյն։ Եւ քանզի գրեալ է Տեառնդ ի Հռովմ առ մերսն, զի գրով ի Ծաւալոցէն հարցումն պահանջեսցեն վասն իրաց նամակի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբր[իէլի], տեսանեմ պարզեալ զխնդիրս, կամ գէթ զնուիրակութեանս իմոյ հարկ. վասն որոյ եւ աւելորդ համարիմ զկալ մնալն իմ աստէն ըստ առաջին պայմանին կամ պաշտաման, նա եւ վնասակար, խոչ ընդ ակն լինելով այնու որոց աստս, մանաւանդ որում առաքեալս եմ, զի եւ այնքան առաւել մեղադրեսցեն զԺողովդ որչափ առաւել յամեցից աստ յետ իմանալոյ եւ իմացուցանելոյ զկարեւորսն, այսինքն զտեսութիւն երկաքանչիւր կողմանց. խնդրեմ ապա ի Ժողովոյդ կամ կոչել զիս այդր ի վանս, կամ ծանուցանել թէ ի՞մ իմիք սպասեալ մնացից այսուհետեւ անգործ ի կարեւորաց. եւ տալ այնպիսի պատճառ, զոր եւ աստ եղելոցս ծանուցից, ի հանդարտութիւն իմն եւ նոցա։

Խապարաճոյն յօդուած բանի որչափ եւ զկծեցուցիչ միաբանացս, ինձ չերեւեցաւ այնպէս խիթալի առ ի Հռովմայ. եւ զարմանամ թէ զմէ՞ այնչափ խռովիք ընդ սա, եւ ոչ բնաւ ընդ գրեալսն Մաքսեթեանի [52] եւ Զօհրապայ [53] եւ Շիշմանայ, ելելոցն ի մէնջ, որպէս եւ սայս, որք ուղղակի բախին ընդ Հռովմայ [54] ։

Վասն տալոյ պատասխանի եւ հակառակիլ խիստ պայմանաց Հռովմայ, ասէ Վեհդ թէ համարձակութեան կարօտիցիմք. եւ ընդէ՞ր ոչ համարձակիցիմք։ Քանզի, ասէ, իցեմք կասկածաւորք։ Եթէ արդարեւ մեք զմեզ կասկածելիս ճանաչեմք, իրաւացի է ամենեւին ասացեալդ, եւ պարտ է մեզ թողուլ զկեղծաւորութիւն եւ դառնալ ի ճշմարտութիւն. այլ ոչ կարծեմ թէ յանձն ոք առնուցու զանձն կասկածելի ճանաչել գիտակցութեամբ իւրով։ Իսկ եթէ այլք այնպիսիս զմեզ համարիցին, ո՞չ ապաքէն վասն այնր իսկ համարձակելի է եւս քան զեւս, զի մի՛ կասկած նոցա հաստատութիւն առնուցու մերով երկեղիւս։ Իսկ եթէ այր իւրաքանչիւր բարւոք վկայէ զիւրոյ խղճէն եւ զընկերէն կասկածի, ինքնին քակտեալն է սերտագոյն զօդ Միաբանութեանս, եւ ի հարկէ քայքայեսցի եւ արտաքուստ։ Ապա եթէ կէս կասկածիմք եւ կէս վստահիմք, որպէս թուի ինձ առնել յիրս աստ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբր[իէլի], եւ յետին թուղթ Վեհիդ զայս ինձ տայ իմաստ, հաւանիլ թէ ուղիղ եւ ուղիղ մտօք գրեաց նա, եւ չիշխել տալ պատասխանի վստահութեամբ՝ այլախոհիցն ի Հռովմ կամ այլուր, չիցէ՞ եւ այս դարձեալ կասկածանք եւ գայթ ի գայթ մտածութիւնք։

Բայց զի յակամայս իսկ ձգեաց զիս բանս յայս խնդիր. յաւելից միւս եւ թերեւս հուսկ անգամ, առ պահանջողսն՝ թէ ընդէր ո՞չ Հ[այր] Գաբր[իէլ] բացայայտիցէ զմիտսն, որպէս զի եւ մեզ վստահագոյն լիցի խօսել. յիշել ա ) զի ինքն Հ[այր] Գաբր[իէլ], կանխեաց խնդրեաց թողուլ յինքն զպատասխանատուութիւնն, եւ ոչ ի վանաց հաւանութիւն տուաւ յայնժամ, ոչ ի Պօլսոյ թողաւ ժամանակ. քանզի, բ ) արարաւ անդ բողոքական յայտարարութիւն հանդերձ բերանացի յաւելուածովք, որք իսպառ մոլորեալ եւ հատեալ ցուցին զ Հ[այր] Գաբր[իէլ] ի մէնջ եւ զիա՞րդ այնուհետեւ խնդրեն բացայայտութիւն ի նմանէ, զոր ինքեանք չարաչար բացայայտեցին. զայն ապա խնդրեն, զի Հ[այր] Գաբր[իէլ] յանձն առնուցու զխայտառակութիւնն, կամ զնոսա խայտառակիցէ. գ ) զի բողոքեն նոքա եւ այլք տարակուսին կամ գայթակղին, եւ ոչ ոք հարցանէ զսա գրով կամ ծանուցանէ թէ յի՞մ իցէ կասկածն կամ գայթակղութիւն. եւ ի՞մ տացէ սա պատասխանի կամ բացայայտութիւն. ո՞ երբեք գրեաց ջատագովութիւն զգրոց իւրոց՝ մինչչեւ ընդդիմաբանի ցուցեալ գրով զնորա մոլորութիւնս կամ զվիճելի խնդիրս։ դ ) իսկ եթէ Տէրդ եհարց զնա զխիթալի բանէն, եւ նա պատասխանեաց առ Տէրդ եւ յայտնեաց զմիտս իւր։ Զայս գիտելով՝ քննեսցեն միտք անկասկածք եւ ապա դատեսցեն կամ պահանջեսցեն պատասխանի։

Բայց ես մեղանչեմ լռութեանն օրինաց, զոր յանձն առի. վասն որոյ եդեալ զշրթունս իմ յաջդ օրհնաբաշխ, եւ ողջունեալ զմիաբանակիցս իմ, մնամ

Սրբութեանդ

Նուաստ ծառայ եւ որդի
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

250.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 8 Մարտի 1853

Առանձնեակ

Զառանձին գրածս Տեառնդ զմածուցեալսն, որպէս եւ հարցանէք, ընդունիմ որպէս արժանն է. թէպէտ եւ չիցէ իսկ եւ մածուցմանն հարկ. քանզի զնամականին արդ ի սենեակն իմ բերեն միշտ, եւ բանամ առանձինն։ Թէ իցէ գիր Հ[օր] Գաբր[իէլի] առ Պալդազդ [55]. եւ թէ կամիցի նա հրատարակել, ես ոչ կարծեմ. քանզի սա խոստացեալ է չգրել ընդդէմ Պօլսեցեացն յայտարարութեան մինչեւ ոչ սահմանեսցի խնդիր իւր ի վանաց կամ ի Հռովմայ. եւ չառնէ սա կեղծ ի կեղծ իրս, այլ հաստատուն ասէ եւ առնէ զոր ինքեան թուի լաւ։ Այլ թէ եւ իցէ յղեալ առ նա, ի հարկէ խափանեալ է ապա զհրատարակելն. եւ ընդ այս շինիլ եւ գոհանալ պարտ է, եւ ոչ վրդովիլ. այլ եւ զարմանալ իսկ, զի յետ այնպիսի մահացուցիչ Բողոքոյ, չիցէ ընդդիմագրեալ եւ հրատարակեալ զվաւերականսն իւր։ Տէրդ մեղադրէ զայս արարս. բայց աղաչեմ ներել, նախ պարտ է հաւաստել, թէ իցէ՞ ստոյգ. եւ բ. ) որ յայն եզր հասանէ այնպիսի մահացուցմամբ յընկերաց իւրոց, որ հատեալ քարոզի ի վանաց եւ ինքնագլուխ, յո՞ր ինչ ոչ ձեռնարկէ յիւր ջատագովութիւն. եւ կարծեմ թէ այլ ոք էր փոխանակ Հ[օր] Գաբրիէլի, առնէր զայն այնպէս. նոքին իսկ Պօլսեցիքն եւս, որք մեծամեծս փքան եւ ապա թանգուզեն [56]. որք այդր գրեն ա՛յսպէս ա՛յսր առնել, եւ առ սա շնորհակալութիւն գրեն, զի չգրեաց ընդդէմ բողոքոյ իւրեանց. որք ծանր ծանր բանս ասեն զՏեառնէդ, զի երկայնմտէ եւ չկանխէ արհաւրօք ի յետնագոյն հնարս. ո՞ր այն հնարքն իցեն. եւ որո՞վ փաստիւք։ Հ[այր] Գաբր[իէլ] [57] արար ինչ յանցանս, այլ քննելի է զչափ յանցանացն. զի անհրաման գրեաց յօտար տպագիր, եւ էին ի նմա մթին կամ խիթալի բանք ինչ, եւս եւ նուաստացուցիչք Ուխտիս։ Զայս եւս պարտ է մեղմել, այնու, զի յարդարացուցանել զմիաբանութիւնս նկրտէր, եւ չէր մարթ այլազգ առնել, եթէ ոչ տալով իւիք իրաւունս հակառակորդին եւ յանձն առնլով զվրիպանս ինչ, կամ յոմն եւ յոմանս միայն հանելով զվրիպանսն. եւ զայս մեք իսկ խորհեցաք այսպէս առնել ի մերում յայտարարութեանս, եւ ստիպիցիմք դարձեալ այնպէս առնել եւ յայլում յայտարարութեան։ Եւ վասն մութ գրածոյն՝ յիշելի է, զի եւ մեք ինչ ինչ պատի շատ գրեցաք եւ չիշխեցաք պարզ ասել, եւ ընդէ՞ր ի սմանէ այնպէս անաչառ պահանջեմք։ Եւ վասն միայնակ գրութեանն՝ յիշել, զի միաբանք էին նմա Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սարգ[իս] եւ Ամբրոս[իոս] եւ կամեցեալ եւս է նոցա ստորագրել, այլ նորա չկամեցեալ, եւ զի գիտէր, զի եւ այլք ի մէնջ միաբան էին նմա ի չհաւանելն ընդ հրատարակումն Պատասխանատուութեան մերոյ։ Եւ զի կամէր նա լռեցուցանել զլրագիրս դիմամարտս մեր, եւ չյուսայր, զի յանձն առցէ վանքս տպագրել զիւր գրածն՝ վասն այնորիկ առաքեալ է յ Արշալոյսն [58] ։ Այսոքիկ փաստք իւր։ Արդ յայսցանէ կշռեալ դարձեալ զյանցանսն՝ առէ՛ք զչափ նորա եւ նշանակեցէք։ Ապա կշռեցէք եւ զՊօլսեց[եացն] որք նոյնպէս անհրաման գրեցին, բ. ) յետ չար օրինակի սորա, որպէս ասեն, չարագոյն հետեւեցան. գ. ) ոչ միայն զոմանս ի միաբանութենէ համախոհս ասացին, որպէս սա, այլ զբոլորն, եւ այն ի ջատագովութիւն Պատասխանատուութեան, զոր մեծագոյն մասն Միաբանութեանս, նա թէ եւ ամենեքեան, մեզ ծանօթք՝ մերժեն դ. ) եւ զՎեհդ իսկ երաշխաւորեցին ի կարծիս իւրեանց. ե. ) չարաչար վատահամբաւեցին զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբր[իէլ] հատեալ մերժեալ ասացին զնա, մինչչեւ ինչ մեզ ծանուցեալ։ Եւ թէ բարեմտութեամբ արարին զայս ամենայն, ընդէ՞ր ո՞չ եւ զսա բարեմիտ ծանիցեն. միամտութիւն, եւ արհաւիրք յանկարծականք, եւ թափ ընդ թափ գործառնութիւն, կասկած կանխակալ, եւ այլ ինչ, փութացուցին զնոսա, եւ բացին ընդարձակեցին զդուռն վտանգիս. կրկին շինեցին եւ ընդ միոյ զտասունս՝ գրել ընդդէմ մեղան եւ աղաղակաւ իւրեանց շփոթեցին զմեզ եւ տակաւին շփոթեն. եւ գրգռեն զՏէրդ ի խստութիւն։ Եւ Տէրդ արդարութիւն պահանջի. ես զայս գիտեմ։ Իսկ եթէ յերկուց կողմանց տագնապեալ՝ առ ի կեցուցանել զբազմաթիւ կողմն կամ լռեցուցանել՝ զմին կամիցի դատապարտել մահու դատիւ. նախ յիշեսցէ դարձեալ զանաչառն արդարութիւն. եւ մի՛ զյանցանս եւ զվնաս նոցա ի սորա գլուխ զամենայն կուտեսցէ, որպէս թուի թէ կամին նոքա. եւ բ. ո՛չ սա միայնակ հատանի ի վանաց, այլ եւ վարժարան մի, եւ այլք եւս ի վանաց. զիա՞րդ ոչ իմանան զայս։ Պարտաբար ասել, իմ միտք, որպիսիք եւ իցեն, քննեն եւ քննեն եւ մեծագոյն տեսանեն զվտանգ զոր բացին մեզ բողոքարկուքն Պօլսեցիք, քան սա. եւ աղաղակ նոցա զսա ճգնի վնասապարտ ցուցանել քան զոր էն եւ յոյժ առաւել. եւ կարծեմ օր եկեսցէ, սա արդարասցի եւ գովեսցի յոյժ, եւ նոքա եւ ջատագովք նոցա յամօթ լիցին։

251.            

* Հայր Անանիա Վրդ. Ճելալեանին - Վենետիկ

Բարիզ, 10 Մարտ [18]53

Վերապատուեալ Հայր,

Զպատկեր օրացուցին հնարեսցուք աստ, թէպէտ եւ զայլ նուագս անտի առաքիւր ուրուագիծն եւ աստ փորագրիւր միայն:

Ըստ կրկին յանձնարարութեանցդ ի ձեռն Պ[ատուական] Հ [օր ] Գրիգորեայ [59] ՝ խնդրելով ուր ուրեմն գտի տեսլարանս Պօլսականս, զայնոսիկ իսկ զոր տեսանիցէք ի մատենին Voyages [illustré] dans les cinq parti[e]s du monde [60], որ կայ առ նմին հօր, յորոց ընտրեցի զթիւսն 203, 204, 207, 210, 215, (218), 219, (225), 226, եւ զ՚175 ի Պուքրէշ ՝ զ Մանուկ խան [61]. եւ քանզի մեծադիրք հանդիպեցան յոլովք ի սոցանէ, գին միոյ միոյ ի կաղպարացն կամ պատկերաց լիցի ոչ նուազ քան զ20 ֆր[անգ], թող զծախս ինչ ճանապարհի: Զայսոսիկ յետ սակաւ աւուրց ունիմ ընդունել, եւ անդէն ուղւոյ դնեմ. վասն որոյ եւ յետ այսքան յապաղանաց աշխարհագրութեանն՝ դադարեսցէ եւ առ վայր մի գէթ երեսաբաժանութիւն շարածոյն, մինչեւ հասցեն պատկերքս: - Ի յիշեալ մատենիդ տեսանէք, զի կան եւ այլ շատ պատուական պատկերք եւ ինչ ինչ մեզ պիտանացուք, մանաւանդ արեւելեայքն, յորոց սակի են 229, 234, 236, (246), 247, 248, 251, 252, 253, 256, 258, 259, 273, 277, 289, 291 [62], եւն., եւ ի հիւսիսականաց Եւրոպիոյ որոց տեղագրութիւն չեւ եւս է տպագրեալ, թիւքն 50, 55, 69, 87, 124, 147, 151, 153 [63]: Արդ եթէ կամիցիք ընտրել զսոսա եւս կամ զոմանս ի սոցանէ կամ զայլս՝ ծանուսջիք, որքան բազմաթիւ պահանջեմք՝ այնչափ թեթեւացուցանէ զգին գումարին: Իսկ եթէ ծանր թուի այդ, կամիցի՞ք յանօթ առնուլ զկաղապարս եւ յետ տպելոյն դարձուցանել առ տէրն, զի յայնժամ թեթեւանան ծախք. բայց զայսմանէ չէ՛ իմ խօսեցեալ ընդ նմա եւ ոչ գիտեմ թէ առնուցու յանձն, սակայն դուք ծանուցէք զկամս ձեր եւ ես տեղեկացայց ի նմանէ եւ ձեզ ծանուցից:

Ողջոյն բազում սիրելեաց Եղբարց:

Ն[ուաստ] ծ[առայ]

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

252.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 13 Մարտ [18]53

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Ընդ գրեալսդ առ իս յ՚3 ամսոյս խնդացի յոյժ, ընդ մտերմականսդ եւ ընդ տեսութիւնքդ եւ ընդ պատասխանիս հարցուածոցս. ոչ տհաճեցայ եւ ընդ վարկածն զինէն յումէ՛ եւ էր. եւ եթէ յապաղեցի ի փոխարէն պատասխանին՝ ի հանդարտութենէ հոգւոյ եւ ի գոհութենէ էր. մանաւանդ, զի ոչ եւս կամէր ինձ գրել զանդոհականաց։

Իսկ այսօր ընկալեալ զՅայտարարութիւնդ առ Հռովմ, եւ երկիցս ընթերցեալ եւ առանձին եւ միաբան, եւ ափշեալ ոչ սակաւ, մինչդեռ վարանէաք թէ արդեօք առաքեա՞լ իցէ ի Հռովմ, զի ի ժողովական թղթիդ ասէիք միայն՝ թէ առաքեմք ձեզ ի տես, եւ ի թուելն թէ առաքեա՞լ իցէ զայն եւ յիմ թերահաւատելն եւ յիշել եւ յիշեցուցանել զքո գրեալսն ցիս չառնելոյ բնաւ ոտնփոխ նոր ի Հռոմ զխնդրոցս եւ չմարթել իսկ առնել առանց հաւանութեան բոլորումն միաբանիցս. եւ զՎեհիս գրածն, թէ «ի գալ այսր, առ մեզ Յայտարարութեանն ի հարկէ առանց եւ այդր առ Ձեզ յղելոյ՝ չառնիցեմք ինչ». մտի ի սենեակ իմ եւ գտի զգրեալդ յ՚8 ամսոյս, շտապաւ՝ որպէս ասես եւ որպէս երեւի ի մթութենէ ինչ բանից, որք տան գուշակել թէ առաքեալ էք արդ զՅայտարարութիւնն ի Հռովմ, իսպառ զարմատոյ, ընդարմացայ, կորացայ, եւ անկաւ սիրտ իմ ի խորս ուրեք խորագոյնս յոյժ։

Ոչ կարեմ ի վերայ հասանել, ո՞ր այն յանկարծահաս շտապ եւ զի՞նչ այդ մղումն բարեկամաց ի Հռովմայ ՝ կարաց ստիպել բռնադատել զԺողովդ առաքել զՅայտարարութիւնդ ի Հռովմ, յետ այնչափ իմ եւ որոց աստ՝ խնդրուածոց, եւ յետ խոստմանց ձերոց առաքելոյ մեզ կանխաւ ի տեսութիւն, յետ գիտելոյ զտրամադրութիւն սոցա, եւ որպէս արժան է կարծել՝ յետ խորհրդածելոյ զհետեւանս Յայտարարութեանն եւ զչհաւանելոցն ընդ այն։ Չկարեմ, (չգիտեմ առ յետին պարզմտութեան եւ ո՞յր) ի միտ առնուլ, ա) թէ զիա՞րդ ձեռն արկէք ի Յայտարարութիւն մինչչեւ գրով պահանջեալ Սրբազանին կամ Ծաւալոցին, այլ շրթանց խօսից անսալով այնոցիկ՝ որք ի հասանել աղիտից ի վերայ մեր, ոչ ինչ փոյթ ունիցին զմէնջ գէթ ի սրտէ։ բ) զիա՞րդ զայդպիսի պայմանս, յետ այնչափ յանիրաւի նուաստացուցանելոյ զմեզ թշնամեաց եւ այսքան երկար տառապեցուցանելոյ, յանձն առէք, մանաւանդ թէ ինքնին առաջարկեցէք հաւաքեալք, զի չիք հնար քան զայս ճողոպրելո յ զմեզ ի կասկածանաց թշնամեաց, եւ թէ խոյս տալն աստի ելցէ զէն տալ ի ձեռս ոխորմաց ։ գ) զիա՞րդ յանձն առէք իրաւացի իմն համարեալ այդու զ կասկածանսն կամ գէթ զչբողոքելն ընդդէմ նոցա պարզագոյն երեսօք։ դ) զիա՞րդ հորդեցէք յակամայս եւ անգիտութեամբ ճանապարհ առ որոգայթն զոր ցուցանէր Պառնապոյ [64], (թէ չհաւանողք Յայտարարութեանն ելցեն ի Միաբանութենէդ պատուով իւրեանց։ ե) զիա՞րդ վճռեցէք իբրեւ ի դիմաց բոլոր Միաբանութեանս, միչդեռ հրաւէրք լսէին միաբանից յընդհանուր Ժողով. արդ ի՞մ գումարիցի Ժողովն ընդհանուր. գո՞յր քան զայս խնդիր կարեւոր, յորմէ կախեալ է ապագայ ընթացք Ուխտիս. ցայս վայր ժուժկալեալ, ընդէ՞ր եւ ոչ փոքր մի ժուժկալեցէք. կարծեմ թէ այժմէն ստրջանք կամ տարակուսանք են ի ձեզ, քանզի եւ գիրդ քո զերկեղի եւ զկասկածանաց իմն ցոյցս տայ։ Եթէ ըստ գերագոյն բաղդի չեւ եւս իցէ առաքեալ ի Հռոմ Յայտարարութիւնդ կամ տուեալ անդ առ Սրբազանն եւ ի Ծաւալոց, աղաչեմ դադարեցուցանել եւ լսել զկարծիս եւ զայլոց, մանաւանդ թէ ձգիլ ի Ժողովն ընդհանուր։ Իսկ եթէ տուեալ է այն եւ ի հարկէ արժան է լսել զվճիռս Հռովմայ, ապա երիցս աւաղե՜մ ես զանձն իմ եւ զմիաբանութիւնս իմ, զոր այժմէն տեսանեմ կամ պառակտեալ եւ հերձեալ, կամ մինչեւ ցգետնագոյն գետին ոտնկոխ գարշեցեալ:

Յայսպիսում ելով վիճակի իրացս, զի՞նչ եւս պիտոյ է ինձ ասել զդատաստանս իմ զառանձին զմիոյ միոյ ի գլխոյ Յայտարարութեանդ. եւ կամ քննելոյ թէ արդարեւ սովաւ չգերիցի՞մք ընդ նոր պարտականութեամբք քան զոր հարքն մեր առաջինք, կամ թէ իցէ՞ օրէն եւ ցե՞րբ կալ ընդ լծով գերութեան։ Բայց զայս միայն ասեմ աստստին գոհ սրտիւ, թէ քաւեալ եմ ես յեղելոցն եւ ի լինելեաց. եւ եթէ միայն տարակայութիւնս իմ այրի կամ պարզամտութիւնս կամ եթէ այլ ինչ՝ տան ինձ այսպէս խորհել, հաճեալ եմ ընդ նոսին յիրիս յայսմիկ։ Բայց զայս գիտասցէ քաջ սիրեցեալ եղբայրութիւնդ եւ Վեհ եւ այլք, զի այս իմ խորհրդածութիւնք են եւ էին իմ առանձինք անդստին յօրէ լսելոյ զթելադրեալսն ի Պառնապոյէ. իսկ կարծեաց եղելոցս աստ՝ ես ոչ կամիմ լինել թարքման եւ ոչ հետեւող առանց ներքին հաւանութեան. միայն կրկնեմ դարձեալ, զի զայս տեսութիւնքս իմ այնչափ իմս գիտեմ բնածինս որպէս զմատունքս որ տողեն տխրութեամբ զսեաւս տառիցս։ Եւ զայս ում եւ կամիս ծանո՛, եւ Վեհիս. առ որ մնամ գրել յետ ընդունելոյ զպատասխանի խնդրոյս որ ի 6 ամսոյս. որ թէ կատարեսցի՝ բերան ի բերան խօսեսցուք զայսցանէ եթէ հարկ իցէ։

Ողջ լեր սիրելեօք եղբարբք։

Քո հոգեկից եղբայր]

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

253.            

* Հայր Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 18 Մարտ [18]53

Պ[ատուական] եւ Սիրելի Եղբայր,

Զիրաց Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբրիէլի ոչ եւս կամէի գրել առ ո՛ եւ իցէ ոք, տեսանելով, զի բազում անգամ զծանունցս զայսպիսեաց խօսելով հեռուստ գրոյ սատարութեամբ, դժուարիմք իմանալ քաջ զմիտս եւ զբանս իրերաց. մանաւանդ, զի այժմ հրաւէրք լսին ի ժողով ընդհանուր, եւ անդ յուսալի է զաւարտ խնդրոցս։ Այլ քանզի ընտանի մտերմութեամբ գրես, որպէս թէ արդէն իսկ ի միում յարկի Ռափ[այէլեան] վարժարանին գոլով, մեղանչել համարիմ քաղցր սիրոյդ՝ եթէ յամառեցայց ի կամս եւ լռեցից։ Այլ ասացից սակաւուք, թէ նախ ես ոչ էի ի վանս յորժամ Պատասխանատուութիւնն հրատարակեցաւ անդ, այլ ի Բարիզ գտանէի, եւ գրեցի իսկ աստի, զի կամ մի՛ հրատարակեսցի, կամ թէ յանուն գրողին հրատարակեսցի, որպէս զի եթէ բանք ինչ լիցին՝ մի՛ ոք լիցի պատասխանատու եւ մի՛ համօրէն Ուխտս զնոյն եւ այլք առաւել փաստիւք գրեցին, խոստանալով տալ եւ զծախս վնասու տպագրութեանն, եւ հաճելոյ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Արսէն [65], եթէ դժուարիցի ինչ ընդ խափանել գրոցն։ Վանք չլսելոյն արարին զայս, այլ առաքեցին այդր ի Պօլիս եւ ձերոց դատաստանաց յանձն արարին, զի թէ պատշաճ դատիք՝ հրատարակեսցի, ապա թէ ոչ՝ ոչ. եւ դուք ( ո՞ ոք եւ իցէ ), պատշաճ վարկայք եւ հրատարակեցէք. ապա դուք կամ այտի է գլխաւոր պատճառ եւ մատենին եւ ա՛յնպէս հրատարակութեանն։ Վասն ընդ անմիտ ժողովրդեան անմտանալոյ երբեմն՝ ունի իրաւունս սիր[ելի] եղբայրութիւնդ, միայն յիշելի էր, զի գոն արդ եւ խորամանկք յազգիս, եւ ահա տե՛ս որպէս դատեն զգրուածն զայն, եւ որպիսիս կուտեն ի մեզ տարափս։ Եւ յայնչափ դատափետիլ մատենին, չէր մեզ մարթ իսպառ սքողել զթերութիւնս նորա, թէպէտ չասեմ թէ յանկարծոյն այնպէս մերկանալի էր զդիմակն՝ որպէս սա արար. այլ եւ ոչ այնպէս դատափետելի էր զնա եւ կասկածելի ցուցանել, որպէս բողոքդ արար, թէպէտ եւ ի տագնապ ժամու եւ շտապաւ։ Եթէ զայն չէր արարեալ՝ այլ միայն հարցեալ զ Հ[այր] Գաբր[իէլ] որով եւ է եղանակաւ՝ սա ոչ խուսէր ի տալոյ զմեկնաբանութիւն եւ զպատասխանի։ Իսկ երկպառակ ցուցանել նորա զՄիաբանութիւնս, եթէ յանցանք են յիրիս՝ ներքին յանցանք են, զոր պարտ էր դատել միաբանութեանս յիւրում սահմանի եւ մի՛ գուժել արտաքնոց։ Բայց ասես թէ նախ նա՛ գուժեաց. գիտելի՛ է, զի միտք եւ ուշ նորա այն էր, ապրեցուցանել զհամբաւ ուխտիս ի մի ոք կամ ի սակաւս ձգելով զվնասն։ Իսկ ի բողոքելդ ձեր այդու օրինակաւ, զամենայն միաբանութիւնս արկէք ընդ մատենիւն իբրեւ հաճս ընդ նոյն. ընդ որ, զի յոլովք գուցէ եւ ամենեքեան տհաճք են, գիտէր զայն Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբր[իէլ] յառաջ իսկ քան զհրատարակութիւն նամակին իւրոյ. վասն այնր ասացեալ է թէ ես միայն չեմ: Ճշմարիտ է թէ զՀայս արեւելեայս ճանաչեմք մեք անհռոմէականս եւ նոքա զմեզ հռոմէականս, եւ ի գիրս մեր ասէաք զճշմարտութիւն. այլ ե՞րբ Հերետիկոս հռչակեցաք զնոսա որպէս ի մատենի անդ պատասխանատուութեան կամ ի Յաւելուած նորին, որ գրգռեաց զՀայս. զայս եւ ոչ Լատինք ողջախոհք առնեն եւ չիշխեն առնել, այլ հերձուածոյ անուամբ շատանան։ Չերկարեցից այլ. բայց զայս ասեմ մտերմութեանդ, զի թուի թէ յետ ոչ բազմաց անաչառապէս քննել Քո զերկոսին եւ զերեսին գրուածսն, ընդ գրեալն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբրիէլի, թէ եւ չհաճեսցիս, գէթ չարասցես ինչ փոյթ, այլ ընդ մատեանն այն ստրջասցիս ե ընդ հաստատող նորին ընդ բողոքն. զի նամակ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբր[իէլի] չեդ ի վերայ քո բեռն ինչ եւ պարտս, այլ միւսքն՝ դնեն ։

Գրած Խապարաճոյն ՝ իւրոց միայն մտաց ծնունդ է, չիք մասն ի նմա ոչ Հ[այր] Գաբր[իէլ] եւ ոչ այլոյ, զի եւ գաղտ ի սոցանէ հրատարակեալ է Խապարաճ[եանն] եւ զայս գիտեն եւ վանք, որ գրով հարցեալ տեղեկացան ի սոցանէ եւ յինէն։ Նոյնպէս եւ Շիշմանեանին գրածն, զոր երկամաւ յառաջ գրեալ, եւ ցուցեալ է մերոցն, եւ սոցա խափանեալ. իսկ այժմ հրաման տուեալ է Զմիւռնացւոյն, զի տպագրեսցէ։

Աղաղակ շատ յուզեցաւ զգրածոյ Հ[օր] Գաբր[իէլի] զոր նստուցանել եւ ոչ եւս զայրացուցնել պիտի։ Խնդիր մեծ եւս կայ այժմ ի միջի, զՅայտարարութենէ վանաց տուելոց ի Հռովմ, զորմէ անշուշտ գրեն ինչ անտի. զի որոց աստս անհաճոյ եւ չար թուեցաւ շարագրածն այն, եւ վանք հաճեալ կամ հաւանեալ են ։

Կարեկցելով մտերմութեանդ վասն իրացս եւ վասն կրից որ յուզեցին ի սրտիդ ի դարման Հասունի յաթոռն, մնամ սիրալիր սրտիւ

Հոգեկից քո եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

254.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 22 Մարտ [18]53

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Ընկալեալ զշնորհեալսդ յ՚8 եւ ի 16 ամսոյս, մնամ ըստ խոստմանդ ընդունել փութով եւ զպատասխանի խնդրոյս գրելոյս ի 6 սորին ։

Ի գրելոյս առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ յ՚13 ամսեանս՝ ծանեաւ արդեօք եւ Վեհդ զիմ տեսութիւնս զՅայտարարութենէդ առ Հռովմ. յետ որոյ տեսեալ եւ զմիաբան գրած եղելոցն աստ եւ ոչ օտար յիմոցս կարծեաց գտեալ՝ ստորագրեցի. եւ ընդ այլոցն մնամ անձկութեամբ գիտել թէ արդարե՞ւ ստոյգ առաքեալ իցէ Ժողովոյդ զայն ի Հռովմ. եւ թէ առ իմէ՞ հարկաւորեցայք առնել վերջապէս զայնպիսի յայտարարութիւն [66]. զորմէ չկարեմ արդ ասել ինչ այլ, առանց անհնարին սրտաբեկութեան ։

Հաշիւ ծախուց զոր առաքեալ է Հիթ ՝ ոչ է դատին կամ խնդրոյ՝ վասն որոյ առաքեցայ ես ի Լոնտոն. երանի՜ թէ այնպէս չնչինով վճարէր եւ այն. այլ առանձինն Հիթայ ծախք են զոր ի սմին իսկ տարւոջ արարեալ է ի սակս նորոգութեան գործակալութեան իւրոյ, եւն. վասն որոյ պարտ է հարցանել զնա եւ զծախուց գործառնութեանն որ ի հանել զ5000սն ։

Թէպէտ եւ ծանր են պայմանք Ռուսաց ինքնակալին պահանջեալք ի մէնջ, այլ թեթեւագոյն եւ ինձ թուի յայսպիսում ժամանակի՝ ընդ այնպիսւոյն իշխանութեամբ երթալ եւ վաստակել ի համազգիս իմ զգործ Տեառն, քան թէ ի խնդիրս անազգիս մաշել զսիրտ եւ զոգի. եւ երանի՜ տամ որոց երթանն անդր եւ պարապին ի բնիկ պարապումն պաշտաման Ուխտիս ։

Ոչ գիտեմ որքան տեղի ստուգութեան ունիցի համբաւն՝ թէ Յայտարարութիւնն այն տպագրեալ ի վանս եւ խափանեալ ի Պօլսեցեաց, արդ հրատարակեալ իցէ ի նոցանէ անդր. ինձ ծանրահաւատալի թուեցաւ. այլ ասեմ, գուցէ կասկած պահանջաց Հասունայ ի վրէժ ընդդիմախօսութեան մատենին՝ հարկաւորեաց զոք յայդ գործ. եւ արդարեւ ի հարցանել Հասունեայ թէ յո՞ ակնարկիցեն այս եւ այս բանք մատենին, զի՞նչ պատասխանի ունիցին տալ։ Ինձ զարմանս է, թէ զայս առաջի ունելով եւ զայլ խնդիր կարեւոր զ Հռոմայն, եւ զմերոցն վիճակ մնալոյ կամ ոչ ի Պօլիս, միայն՝ կամ թէ յոյժ փութոյ պնդութեամբ՝ ի նամակ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբրիէլի յածին եւ բերին խօսք եւ ջանք ։

Ողջունիւ յարգութեան առ հասարակ Միաբանութեանս, մնամ խոնարհ համբուրիւ Տիրականիդ

Նուաստ ծառայ եւ որդի
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

255.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

ընդ՝ 22 Մարտ [18]53

Թէպէտ ոչ կամք եւ ոչ սիրտ ներեն ինձ այսուհետեւ վերադառնալ զառաջնովք եւ զբազում անգամ յեղյեղելովք, այլ քաջ գիտելով, զի կամի Տէրդ գիտել եւ զիրաց տեղւոյս եւ զիմ կարծեաց, զի մի՛ պարտաւոր գտայց հայրենի սիրոյդ մեծի, ասացից հուսկ եւ զայս նուագ կամ թէ խոստովան իսկ եղէց, զի իմոց մտաց տկարաց՝ նշմարին ձեռք իմն աներեւոյթ որ մղեն զմիաբանութիւնս ի վիհս, եւ ձեռն ի մերոց մեղմեխ մտածութեանց թուին. վայրապար կասկածանք եւ սնոտի արհաւիրք։ Իմ հեռաւորութիւն գուցէ թուիցի Վեհիդ եւ այլոց՝ հովութիւն ածեալ ի ձէնջ կամ ի ձերոց խորհրդոց կամ անտեսութիւն եղելոցն անդ, եւ յարումն իմն ի սոսա եւ յոր աստ. իմ ի մտի եւ ի սրտի զայս միայն եդեալ է՝ ըստ իմում կարի քննել եւ զկարծեցեալն ճշմարտութիւն ընդունել եւ ոչ փոխել մինչչեւ հաւանել ի հակառակն. եւ թէ այլք ի հեռուստ այլազգ դատեն զմերձաւորացն յիս՝ ի հարկէ զնոսա խաբեալս համարիմ քան զիս. կարծէի եւ ես, որպէս կարծի ցարդ այդր, թէ միայն ի միջի գոլով, լաւագոյն տեսանիցին իրք. իսկ փոքր մի հեռացեալ՝ լաւ եւս տեսանին բազում ինչ իրք։ Զեղեալսն ի Պօլիս ես ոչ գիտեմ, այլ քաջիկ իմացայ զոգի ոմանց եղելոց անդ. իսկ զվանական իրաց եւ զժողովոց զիարդն՝ աստ լաւագոյն տեսանեմ, եւս եւ զթերիսն ինչ. եւ յոյժ հաւատացեալ եմ, թէ եթէ եւ այլ ոք լինէր աստ փոխանակ իմ՝ զնոյն զայն այնպէս խորհէր եւ ճանաչէր, զոր իմ գրեալ եւ ձեզ ծանր թուի հաւանելն։ Իցի՜ւ թէ միոյ միոյ ի ժողովականացդ ամսով չափ հեռացեալ, եւ զլուրս լսելով ի հեռուստ դէտ եւ քննող կացեալ էր տեղւոյդ, եւ ապա բազում ինչ այլազգ խորհէիք եւ տեսանէիք։ Այդչափ հետամուտ լինել չնչին բանի միոյ նամակի Հ[օր] Գաբր[իէլի] զոր եւ դուք արդարացուցանէք կամ չդատապարտէք, եւ չիշխէք վկայել թէ թիւր մտօք ասացեալ է, չգիտեմ յորմէ՞ ոգւոյ. բայց թուի ի չարաչար երկեղէ, ի կասկածանաց, կամ ի կրից ինչ ուստեք, կամ ի կուրութենէ, առ ի գրգռելոյ զոգի նորա, եւ արկանելոյ ի խորխորատ զնա՝ կամ զուխտս։ Այս քանիցս անգամ ասացի զպատճառսն՝ վասն որոց չգրէ նա զմեկնութիւն բանիցն, զոր պատրաստ էր գրել, եթէ չէին այնք՝ տուեալ, առ ի մերոցն, եւ տակաւին պահանջի հրաժարեալն։ Մեղադրէք եւ դատապարտէք զսպառնալիս սոցա. այո՛ մեղադրելիք եւ դատապարտելիք. այլ պարտ է տեսանել, զի գրգռէ՛ք իսկ այտի ի սոյն սպառնալիս. այր ոք այր է հեզագոյն այր, այդպէս հարեալ ի սիրտ եւ յոգի՝ յետ գործոյ զոր բարեմտութեամբ եւ վասն բարւոյ հասարակաց գործեաց, թէպէտ եւ անճահս ինչ գրեաց, յի՞նչ ոչ մտաբերիցէ, յորժամ տեսանիցէ զանազան կիրս եւ թեթեւամտութիւնս ամբարձեալ հակառակ իւր, վճիռս եւ մատնութիւնս եւ դատաստանս ոչ ուղիղ կարգաւ մատուցեալս։ Փոխանակ ամոքելոյ զսիրտ զայրացեալ՝ յաւելուն նիւթք զայրացման։ Հարցեալ էր Ժողովոյդ զիրաց բանից Խապարաճ[եանին]. գրեցի ես, գրեալ եւ սոցա մեկն եւ յայտնի բանիւք, որպէս եւ ընթերցայ յետոյ, արդ Ժողովդ հաճեցեալ ընդ այն, եւ տակաւին տհաճ՝ դարձեալ հարցանէ թէ ո՞րպէս չէիք հաղորդ ընդ նմա։ Ո՞չ ապաքէն ծաղու եւ զայրացման իրք. եւ գիտէք իսկ թէ առ ո՞յս ոմանս գրէք. ընդէ՞ր գրգռէք միամտութեամբ եւ վայրապար զոգիս դեռահանդարտս։ Կամ ընդէ՞ր այդչափ խրտուիլ մեծ կարգէք զբանս ծերոյն այնորիկ՝ յետ իմանալոյ, զի չէ ոք հաղորդ աստ գրուածոց նորա. չիցէ՞ շատ պատասխանել, թէ հարցցէ ոք օրինաւորապէս, թէ մեք եւ գով իսկ տեղեկացաք, զի չիք ոք ի մէնջ հաղորդ բանիցն։ Չորք նամակք հասին այտի յետ եւ ընդ յղելոյ Յայտարարութեանդ որ ի Հռոմ, եւ ճարտարութիւն իմն կամ պարզ ասել՝ խարդախութիւն երեւի ի գիրսդ, չասելով որոշակի՝ առաքեալ իցէք զայն ի Հռովմ ՝ թէ ոչ։ Դարձեալ եթէ հաճել եւ շահել կամէիք զսոսա, ընդէ՞ր ոչ՝ նաեւ ըստ խոստմանդ առաքեցէք զՅայտարարութիւնդ՝ ոչ ի տես միայն վարկապարազի, այլ եւ ի քննութիւն եւ ի դատումն, եւ ի լսել զկարծիս սոցա. ընդէ՞ր այդու տալ սոցա իրաւունս արհամարհանաց Ժողովոյդ. եւ սայթաք գնացից, եւ պապանձեցուցանել զբերան ջատագովիս. այդպէս եւ զիս իսկ մատնեցէք, որ եւ ինձ խոստանայիք եւ ես ասէի թէ չարասցեն եւ չառաքեսցեն ինչ. առանց նախ լսելոյ եւ զդատաստան ձեր։ Իսկ հաւանել Ժողովոյդ վանականի՝ այնպիսեաց վատ եւ վատթար յայտարարութեան ո՞չ ապաքէն դարձեալ գձձեցոյց զպատիւ Ժողովոյդ առաջի սոցա, եւ եբաց զլեզուս նոցա ի վերայ իմ, եւ զիս ամօթով լցոյց, որ ջատագով կայի միաբանութեան Ժողովականի։ Հրաւէր տայ Տէրդ ընդհանուր Ժողովոյ, եւ յառաջ քան զայն վճռէ այլով Ժողովով զամենակարեւորն խնդիրն, զայս ո՞րպէս արդարացուսցուք։ Հարկն ասէք ստիպեաց. ո՞ր հարկ որ հզօր իցէ քան զհարկ. ամբողջ պահելոյ զմիտս եւ զսիրտս եղբարց ուխտիս. զոր ի մերձեցուցանելն անդ առ փոքր փոքր՝ անմերձենալիս իսպառ արասցէ Յայտարարութեանդ կրճիմն, եթէ արդարեւ առաքեալ ի Հռովմ եւ ընդունելի լեալ իցէ անդ։ Ինձ թուի թէ այր թշնամի արար եւ զՅայտարարութիւնն եւ զփութացուցանելն ի նոյն, եւ խաբեաց զուխտս եւ արկ յանպուրծ որոգայթ. ներեսցէ նմա Աստուած, եթէ յօտարաց ոք իցէ եւ եթէ ի մերոց բարեմտաց. այլ ողորմեսցի ուխտիս։ Ամիս յամսոյ սպասէաք նմին, եւ Վեհդ ասէր թէ փաստաբան ի Հռոմ գրէ զայն եւ պատուաւոր յարդարեսցէ մեզ. ա՞յս իցէ ճարտարութիւն փաստաբանի, եւ ա՞յս մեր պատիւն. ես չկարծեմ թէ չիցէ ոք ի մեզ որ լաւագոյն քան զայն յարդարիցէ բան, բաց ի յառաջաբանէն եւ վերջաբանէն՝ որ ոճ եւ լեզու է Հռոմական, եւ ոչ ինչ կարեւոր խնդրոյս։ Որչափ ես գիտեմ զպատմութիւն Միաբանութեանս՝ ի գրոյ կամ ի լրոյ, չիք բնաւ տեսեալ եւ չէր իսկ երեւակայեալ՝ խայտառակագոյն քան զայդ գիր եւ յանձնառութիւն եւ գործ ։

Դարձեալ անդրէն յիրս Հ[օր] Գաբր[իէլի] փոխեալ, ի վերջնում առանձնականիդ ասէ Վեհդ, թէ եւ Հ[այր] Եփր[եմ] եւ Մելգ[ոն] [67] եւ Տիմ[ոթէոս] այնպէս խորհին. սիրեմ եւ զնոսա եւ զխորհուրդս նոցա. այլ եթէ գամ մի աստ լեալ էր նոցա եւ տեսեալ եւ լուեալ զոգի եւ զբանս գրողին, քանի՞ այլազգ ասէին եւ խորհէին։ Եւ եթէ վանականքն եւս ստուգքն թէ շփոթեաց զնոսա գիրն այն, ոչ երկբայիմ, զի արկեալ է շփոթս, մանաւանդ հեռաւորացն, այլ զայն կշռելի է, թէ ո՞րքան շփոթանաց են իրքն, մանաւանդ ի փարատեալ առաջին գումարման մրրկին ի հանդարտ մտօք քննելն. ի յուշ եւ առաջի ունելով՝ եւ զայնքան գրածս արեւելեայց Հայոց ի պատճառս ընդդիմախօսութեան մերոյ, զորոյ զառաջս առնուլ խորհէր եւ առնոյր արդեօք նամակն այն, եթէ ոչ չարաչար բողոքովն այնու՝ եղծեալ էր։ Վեննականաց իսկ լսին բանք, եւ մերձագոյն տեսողաց եւ քննողաց՝ անտեսք լինին ։

Լիցին որպէս եւ կամք եւ իմաստութիւն է Տեառնդ եւ Ժողովոյդ. բայց ես իբրեւ զմիջօրէ պայծառ տեսանեմ, զի որչափ եւ էր յանցանք Հ[օր] Գաբր[իէլի] տասնապատիկ յաճեցուցանեն զայն որք ի Պօլսոյ եւ որք այլուստ թելադիր լինին Վեհիդ՝ առնել զարժանն. որ չգիտեմ զի՞նչ իցէ։ Ստիպէք զնա գրել ինչ. եւ եթէ անխոհեմ իմն եղանակաւ պահանջեսցեն մերքն ի Հռոմ հարցումն ի Ծաւալոցէն՝ առ ի առնուլ ի սմանէ զցանկացեալ մեկնութիւնն, կարծեմ ոչ ըստ քմաց պահանջողացն լիցի սորայս պատասխանի, եւ կարծեմ թէ թեթեւագոյն լիցի սորա թերութիւնս առաջի հարցողացն քան առաջի պահանջողացն, եւ թերեւս թեթեւագոյն քան զպարտս ընդդիմախօսութեանն ։

Ինչ մի եւս հարցեալ եւ խնդրէր Վեհդ, վասն նամակի իւրոյ գրելոյ ի հերուն զ Բրոմբսոյի գրուածոցն. չիշխեմ արդ հետաքննել զայն, խիթալով, զի կասկածիցի Հ[այր] Գաբր[իէլ] թէ ոչ շատացեալ Տէրդ պատասխանեաւ իւրով՝ տակաւին ի միտս կասկածոտս կամիցի գիտել թէ արդեօք առաքեա՞լ իցէ նորա զայն առ Պալդազարեանն [68]. եւ պատճառս առնուցու ցուրտ դատման կամ բանից։ Քանզի, խոստովանելով Տեառնդ եւ Հօր զստոյգ, ինձ իսկ ծանր թուեցաւ, զի յետ ցիս հարցանելոյ՝ ոչ շատացեալ անդէն եւ առ նա հարցանէիք զայնմանէ. մանաւանդ, զի իրք փափուկք են այժմ զայնպիսեաց խօսելոյ ընդ անձին՝ զոր շահել կամիք, թէ արդարեւ կամք իցեն։ Ոչ զամենայն բանէ պարտ իցէ առնուլ կասկած. . . եւ արդ ամենայն բանք գրեալք ի Պօլսոյ եւ այլուստ ստէպ ստէպ տեսանեմ, զի յաւելուն եւ նորոգեն ի Տէրդ հոգ եւ կասկած, եւ ստուարացուցանեն զիրսն։ Ասեն զՔեզ, արա՛ արիութեամբ որպէս զքո նախնիքն եւ ա՛ծ պատուհաս յանցուցելոցն. եւ ես ասեմ, արա՛ արդարութեամբ, եւ արիապէս մերժեա զկասկած, կշռեա՛ զյանցանսն եւ նովին չափ զպատուհաս. ա՛ծ ապտակ եւ մի՛ մահու հարուած. եւ ապտակ՝ այնմ՝ որ դարձուցանել յօժարիցի եւ զմիւս երեսն։ Թերեւս շփոթեն ոմանք թէ դատելի եւ դատապարտելի է այրն՝ զի զայս եւ զայս յանցանս ունի ( ստոյգ կամ սուտ ). ոչ զայն այլ զայս պարտ է քննել, թէ զի՞նչ են յանցանքս այս վասն որոյ խնդիրս է. զի եթէ ի դատապարտել ելեալ իցեմք, գուցէ շատ ոք քան զնա գտցին դատելիք։ Ո՛չ ուխտի ժողով է զառնէս եւ ոչ աբբայ ընտրութեան, այլ զխնդրոյ միոյ միայնոյ, որ թերեւս ոչ միայն թեթեւ ինչ իցէ յաչս ճշմարտութեան ըստ պարագայից ժամանակիս, այլ եւ գովեսցի իսկ յաւուր միում, գուցէ եւ ի չարաչար դատողացն արդ. եւ ո՞ւր լիցի յայնժամ յաճախանք եւ յաջաղանք բանիցն եւ արիութիւնն այն դատապարտիչ, որ ոչ զնա՝ այլ զմիաբանութեանս գլուխ կռփահարեսցէ ։

Իցի՜ւ ապախտ լեալ էին բանք իմ եւ յուշ սոցա, եթէ ծանր ինչ իցեն սրտի Վեհիդ, զոր եւ ես ցաւագնեալ եւ սիրալիր սրտիւ գրեմ. գիտելով մանաւանդ, զի թէպէտ եւ զսէրն ոչ ուրացայց, այլ ոչ եւս յայսպիսի բանս եկից եւ ոչ արտայայտեցից զնոյն, նաեւ հակառակել նմին թուեցայց, մինչեւ ի ժամանակ մի ։

256.            

* Հայր Անանիա Վրդ. Ճելալեանին - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 22 Մարտ [18]53

Վերապատուեալ Հայր,

Ի 15 ամսոյս առաքեցաւ աստի արկղիկն կամ ծրարիկ 8 կապարադրոշմ պատկերաց տեսլարանաց Կ. Պօլսոյ, որ թերեւս ժամանեալ իսկ իցեն ի Ձեր ձեռս կամ ժամանիցեն ընդ հուպ: Քանզի մեծադիրք էին, որպէս եւ կանխեցի գրել, պահանջեցան 189 ֆրանք: Եթէ կամիցիք եւ այլս ընդ կանխաւ գրելոցս՝ այսպէս հաշուելի է. գումարելի է զթիւ սեանց զոր բովանդակիցեն պատկերք մեծ եւ փոքր բարդեալ յիրար, եւ առ մէն մի սիւն ի մէնջ պահանջէ 9 ֆրանք ( յայլոց տեղացեաց 13), եւ եթէ բազմաթիւ եւս կամիցիմք տալ ձուլել տացէ 8 ֆրանքաց: Իսկ յանօթ բնաւ չտայ զբնակաղպարսն, որպէս հարցի եւ տեղեկացայ: Իսկ եթէ եւ այն ծանր իցէ եւ չկամիցիք առնուլ զկապարաձոյլսն, գոնեա զՀայաստանի տեսարանս առցուք, վասն որոյ նշանակեցէք թէ ո՞յք չգուցեն ի վանս ի շարս փորագրելոցն ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէ, զի գէթ զայնս եւս տաց ձուլել: Եւ զայս փութով որչափ կարէք՝ նշանակեցէք, աղաչեմ, եւ ողջ լերուք Յարութեամբ Քրիստոսի:

Եղբայր հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

257.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 29 Մարտ [18]53

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Ընդ շնորհելումդ ի 2 1 ^ում ամսեանս, ընկալայ եւ զսահմանս Ժողովոյդ վասն դարձիս այդր։ Իմ իսկ իղձ էր եւ ի ցանկալն իմում եւ յազդելն երբեմն եւ ի գրել զդարձէս, նուիրել ի մօտոյ իբրեւ սուղ ինչ ազդողագոյն քան ի հեռուստ եւ իբրեւ տեղեկագոյն իրաց տեղւոյս, զյետնեալ մտացս արբանեկութիւն ի խորհրդակցութիւն Ժողովոյդ։ Իսկ մինչ այժմս Յայտարարութիւնդ այդ ի Հռովմ եւ այդգունակ արարեալ՝ եբաց վիհ խորին ընդ տեսութիւնս իմ եւ ընդ Ժողովոյդ, ինձ ի խղճէ եւ ի հարկէ պարտք են՝ չկարել՝ ե՛ւ ներկայ լինել ի խորհուրդս Ձեր, ե՛ւ առնուլ պաշտօն այնպիսի որ պահանջիցէ զհաղորդութիւն եւ զվարդապետութիւն մտաց եւ կարծեաց առ այլս. այլ միայն սենեկամուտ պարապել յայլ գործս ըստ ներել զօրութեանս ։

Գիտեմ, զի ոչ անցաւ իցէ վիճակս իմ, այլ ոչ այնչափ զանձնէ ինչ փոյթ է ինձ, ոչ նորուս ելոյ ի հրահանգս տխրականս, որքան վիշտ մեծ, եթէ ի սակս միոյս եւ հիգոյս՝ ցաւք ինչ հասցեն այլոց սրտից ։

Ի խղճէ հրամայեալ եւ զայս՝ կանխեցի գրել, որպէս զի մի՛ նոր ինչ եւ անկարծ թուիցիմ՝ խօսեցեալ ի դարձիս [69]. եւ զի եթէ կամք ինչ իցեն Տեառնդ եւ Ժողովոյդ տնօրինել զիրաց ինչ կամ պաշտամանց՝ ունիցի ժամ։ Վասն այսորիկ իսկ եւ ոչ լաւ վարկայ անդէն ընդ առնուլ հրամանին փութալ յուղի, յոր եւ յամեցից գէթ ցդարձ պատասխանւոյ թղթոյս ։

Սրտագին ողջունիւ առ հասարակ ուխտ վանականացս, մնամ ի խոնարհ համբոյր տիրականիդ

Նուաստ ծառայ եւ որդի

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

[Յ. Գ. ] Գիտէ սիրտ առ որ գրեմս՝ թէ քանի ծանր էր յիմոյս սրտէ գրել այսպիսիս առ Նա. այլ ստնանել խղճի օրինաց ծանրագոյն եւս եղեւ ինձ ։

258.            

* Հայր Անանիա Վրդ. Ճելալեանին - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 30 Մարտ [18]53

Վեր[ապատուեալ] եւ Սիրեցեալ Հայր,

Վասն « Բազմավիպից» յղելեաց առ Պըյըգլեանն, ակն ունիմ թէ արարէք զարժանն. երեկ դարձեալ տրտունջ ընկալաք ի նմանէ, զի չեւ եւս ընկալեալ է ինչ, յետ հատուցանելոյ զգինսն. աղաչեմ ծանուցանել եւ այսր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գաբրիէլի թէ առաքեալ իցէք զայնս:

Ի ձեռն Պ[ատուական] Հ[օր] Գրիգորեայ, զոր ողջունեմ սիրաբար, ընկալայ զհաճութիւն Ձեր առնլոյ եւ զկաղպարս այլոց պատկերաց աշխարհացուցի, զի չտայ յանօթ, որպէս եւ կանխաւ ծանուցի, եւ յանձնեցի մետասան եւս պատկերս, յորս չկան մեծադիրք որպէս յառաջինսն, որոց միահամուռ գին անցցէ զ600 ֆրանգօք, յոր յաւելլի է ապա զպատկերի օրացուցին, զորմէ չունիմ ասել թէ ե՞րբ աւարտեսցի, եւ զգումարն ի հարկէ անցուցանէք կամ հաշուէք որպէս եւ գիտէք ընդ գործակալի տեղւոյս:

Պ[ատուական] Հ[այր] Գրիգորիս հարցանէր թէ ո՞ւր տպագրիցեմք զլայնադիր պատկերսն. ի հարկէ, թէ եւ ընդ լայնութիւն չպատշաճիցին պատկերքն, ապա ուղղահայեաց կանգնելի է կամ ի լուսանցս տպելի, կամ թէ ի մթնոլորտս մատենին:

Ողջունիւ սիրոյ առ սիրելի եղբարս մեր, ողջութիւն մաղթեմ

Վեր[ապատուեալ] Հայրութեանդ

Ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

259.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 30 Մարտ [18]53

Պատուական եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Թերեւս կամեցեալ օրինակ ինձ տալ լռութեան չարարեր պատասխանի գրելումս յ՚13 ամսոյս. թէպէտ եւ դու ինքն հարցեալ խնդրէիր յինէն զտեսութիւնս իմ զՅայտարարութենէն, եւ ես սպասեալ մնայի գիտել ինչ զիմ հարցուածոցս:

Իսկ զգրեալդ ի 16 ամսոյս՝ ընկալայ անագան ուրեմն, յորում չիք ինչ կարեւոր, բայց զի զգրոցն հարցելեաց՝ ետուր տեղեկութիւն. ընկա՛լ շնորհակալիս:

Տաճկական գիրք զոր յանձնեալ ես Հ[օր] Ամբրոսեայ, չգտանին, զի եւ գրավաճառն խոստացեալ խնդրել, զպարտութիւն խոստովանի չգտանել բնաւ:

Ծրարեալ նամականիս, կէսն վարժարանիդ է կարծեմ, վասն որոյ իշխեցի զամենայնն ի նոյն բառնալ:

Իսկ ես ակն ունիմ առնուլ գիր մի եւս ի Վեհէս, առ որ գրեցի երեկ, եւ այնպէս տալ զիս առ կոչն, եւ մխիթարիլ քեւ եւ քոպիսեօք ի մխիթարելի մասն սրտիս, որով մնամ

քո հոգեկցորդ եղբայր

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

260.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 10 Ապր[իլ] [18]53

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Ըստ վերստին սահմանի Ա. ժողովոյդ եւ Վեհիդ ակնարկութեան եղէց ուղւոյ՝ գալ այդր, եւ խօսեցայց ոչ այնչափ ի հանդարտութիւն խղճի մտաց ձերոց, որպէս եւ ասէդ, զի ոչ յիս են պարտք դոցին, այլ իմոյս՝ վասն որոյ մնայ ինձ տալ պատասխանի Աստուծոյ եւ մարդկան:

Եթէ եւ սուղ ինչ յամեցից՝ առ ի հանդարտութեամբ եւ քաղաքավարութեամբ մեկնիլ աստի՝ աղաչեմ մի՛ ինչ հոգալ, զի արդէն սկսեալ եմ ի հանդերձանս, եւ չեն իմ կամք վայրապար յամել աստ, որպէս եւ գիտէ Տէրդ ըստ առաջնոյ թղթոց իմոց: Եւ յառաւել հանդարտութիւն սրտի՝ գրեցից միւսանգամ յառաջ քան զմեկնիլս:

Խոնարհեալ ի համբոյր տիրականիդ, մնամ

խոնարհ ծառայ եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

261.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին - Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 19 Ապրիլ [18]53

Պ[ատուական] եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Լռութեանդ պատճառք չեն բաւականք ըստ միտս իմ, զի գէթ զհարցմանցս պատասխանիս կարէիր տալ համառօտիւ. վասն որոյ եւ խիթամ թէ ոչ այնպէս ինչ ինչ գոհ լիցիս ապա ընդ լռութիւնդ, որպէս ոչ այլքն, եթէ չկայցէ ինչ գերահաս կամ գերբնական պատճառ:

Վասն գաղղ[իացի] վարժապետի՝ ցաւեաց ինձ, զի այրն զոր նախ առաջարկեցաք աստի՝ այր պատուական էր, եւ մտերմացեալ այժմ ընդ մեզ՝ ծանուցաւ սիրելի եւս գոլ բարուք, մանաւանդ քեզ հաճոյագոյն յոյժ լինէր, այլ եւ մանկանցն, եւ ինքեան եւս ցաւեաց այժմ ի կրկին առաջարկութեանս, զի կամէր իմն գալ՝ եւ ոչ. քանզի արդ հաստատեալ է ի տեղւոջ ուրեք, եւ ի վերայ այնր ասպարէզ յառաջադիմութեան բացեալ է նմա յուսումնական փառս, կիրթ եւ յաջող գոլով ի չափաբերականս եւ յաստղաբաշխականս, որովք կարէր եւ օգնական եւ ընկեր լինել Պ[ատուական] Հ[օր] Հմայեկայ. այժմ յարեալ է ի Լըվեւռիէ եւ օգնէ նմա: Վասն որոյ եւ մեք իսկ ոչ խղճեցաք յորդորել զնա ի թողուլ զյոյս եւ զփառս, եւ գնալ ի Վենետիկ: Նա ինքն յանձն առ խնդրել զայլ ոք, եւ ես յանձնեցի եւ աստ, զի թէ գտցի ոք՝ ազդեսցի այդր, եւ թէ վաղագոյն գիտացեալ էր իմ, գուցէ ցարդ երեւէր ոք:

Զներկսն պլէօ զբրուսացին, գնեցի:

Ես ի մտի եդեալ եմ վաղիւ մեկնիլ աստի եւ ընդ Իտալիա ճանապարհ արարեալ դիմել այդր, զոր եւ ծանուսցես Վեհի ի հանդարտութիւն սրտի, որպէս եւ խոստացայ նմա: Եթէ ոչ կարացից վճարել այսօր զանցագրի իրս, յետ վաղուին ելից անխափան:

Ողջ լեր սիրելեօք մերովք:

քո հոգեկից եղբ[այր]

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

Յ. Գ. Մի՛ ինչ զարմանար կամ շփոթիր եթէ հասցէ յանուն քո փոխանակագիր 2000 ֆրանգաց, զոր այսօր արարաք, վճարելի յետ ամսոյ այսինքն յ՚19 Մայիսի։ Զի ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Եսայեայ եւ ի վանաց առցես զկշիռն, որպէս եւ ցուցից անդ զհաշիւն:

262.            

Հ. Սարգիս Վրդ. Թէոդորեանին [70] - Փարիզ

Վենետիկ, 6 Մայիս, 1853

Յարգոյ եւ վերապատուեալ հայր իմ.

Առ չմեղանչել եղբայրութեանս օրինաց՝ չկամիմ կարգել բանիւ զզգացուածս սրտի ընդ շնորհապարտ մտերմութիւնդ, յոր վայելեցի այդր [71]. ի շատ քաղաքավարական բանս՝ լուծիչս իմն համարիմ մերոյ պարզութեանս եւ սիրելութեան։

Զհետաքննականսն գրեալ եմ առ Հ [այր ] Գաբրիէլ, որչափ ինչ ծանեայ:

Յետ ընթեռնլոյ առ ժողովն վանական զիմ գրածս [72], տեսեալ զի բաւական ազդեցութիւն եւ շփոթութիւն արար, ոչ համարձակեցայ այսօր մատուցանել զյանձնեալդ ինձ ծրար առ Վեհս, ոչ զնա միայն, այլ թերեւս առաւել զայլսն չկամելով եւ եւս տագնապեցուցանել, եւ մնամ փոքր մի հանդարտութիւն տեսանել։

Վասն որոյ եւ ներումն խնդրեմ ի Վ[երապատուեալ] Հայրութենէդ, եւ հրաման եւս, զի թէ մինչեւ ցպատասխանիդ չիցէ իմ տուեալ զայն, կարացի՞ց յապաղել, թէ անդէն տաց. զի ես առնեմ, որպէս եւ ազդիցէք...

Մնամ վերապատուելի հայրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկցորդ

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

263.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ - Ս. Ղազար

Ֆիեսսոյ, 30 Մայ[իս] [18]53

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայրապետ,

Ընթերցաք զնամակս ծրարեալ, յորմէ ես չիմացայ ինչ նոր կամ հասարակաց հաւանելի։ Զբան քննութեան Մուր[ատեան] Վարժարանին ՝ ծանուցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբրիէլ. այլ ոչ գիտեմ, շա՞տ իցէ յինէն միայն զկարեւորքս իմանալ նոցա ։

Ընկալեալ եւ զթուղթ Ժողովոյդ, եւ ոչ գիտեմ պատասխանեա՞լ իցէ ինքն Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գաբրիէլ, զի միայն զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Սարգսէ ասէ՝ թէ վերլուծանէ զայն, այլ ոչ գիտէ թէ պատասխանիցէ՞ յառաջ քան զընդունել զպատասխանի հարիւրիջենին ։

Տիւլորիէ [73] խնդրեալ է զօրինակ Ողբոց Երուսաղեմի, զ Գրիգորոյ Տղայի. խոստանալով հատուցանել զվաստակ գաղափարողին ։

Ողջունելով Եղբարցս մատուցեալ ի համբոյր տիրականիդ՝ մնամ

Ն[ուաստ] ծառայ եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]
Վ[արդապետ] Ա[պաշխարութեան]

264.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ - Ս. Ղազար

Ֆիեսսոյ, 25 յունիս [18]53

Աստուածապատիւ Հայր,

Զծրարեալ թուղթքս ընթերցաք բազում շնորհակալութեամբ՝ վասն խնամոց Տեառնդ առ մեզ, եւ բազում տհաճութեամբ վասն դժուարաշարժութեան Պօլսեցեաց, եւ մանաւանդ վասն որ անտի հետեւանաց. զոր Տէր խափանեսցէ, եւ Տեառնդ արիութիւն եւ իմաստութիւն յաւելցէ, եւ ինձ համբերութիւն, որով եւ զմնացորդ գիւղական աւուրցս լնուլ ակն ունիմ, մնալով

Ն[ուաստ] ծառայ եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

265.            

* Հայր Ռափայէլ Վրդ. Թրեանցին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 30 Օգոստ[ոս] 1853

Վերապատուեալ եւ Սիրեցեալ Հայր,

Զյանձնեալդ ի դիմաց Կարդինալ Մայի քննեցի անյապաղ. ի Մլքէի աւետարանին գոյ միայն յետին տուն Յովհ[աննու] աւետ[արանի ]. « Բայց է եւ այլ ինչ . . . », ա՛յլ նշանակեալքդ չկան բնաւ: Նովին պատեհիւ հայեցայ եւ յայլ հնագիր աւետարանս մեր յաւելի քան 15, գրեաթէ ամենեքին միաձայն են Մլքէին. միայն, զի ի լուսանցս սորա գրի ի տեղւոջ պատմութեանն՝ « Իրք կնոջ շնացելոյ ». բայց որպէս ասացի պատմութիւնն չկայ. այսպէս նշանակի եւ յայլս ոմանս, կամ « Գիրք կնոջն շնացելոյ ». ի բազումս չկայ եւ այս իսկ յիշատակ. ի վերջ կոյս ԺԲ. եւ ի սկիզբն ԺԳ. դարուն սկսանի գրութիւն պատմութեան շնացելոյն, այլ որպէս եւ գիտէք, բազումք յաւարտ աւետարանին կարգեն զպատմութիւնն, եւ ոմանք ի կարգին, այլ շարագրութիւնն այլաձայն է ի միմեանց [74]:

Ի նմին ժամանակի եւ Մարկոսի յաւելուածն սկսանի երեւիլ, եւ այն միշտ ուրոյն իմն գրեալ առանձին վերնագրաւ աւետարան Մարկոսի: Նոյնպէս եւ Ղուկասու երկու տունքն, որ հազուագոյնք եւս են. եւ նախ առաջին գտանի յաւետարանին գրելոյ վասն Լամբրոնացւոյն, այլ եւ անդ ի լուսանցս գրեալ է, թէպէտ եւ թուի ժամանակակից բուն գրութեան մատենին: Ի միում օ[րինակի] գրելոյ ի ՈԾԴ (1205) այսպէս եւեթ գրէ. « Եւ երեւեցաւ նմա հրեշտակ յերկնից եւ զօրացուցանէր զնա »: Յայլում ի ՈՁԵ (1236) « Եւ երեւեցաւ նմա հրեշտակ յերկնից, եւ զօրութեամբ եւ մտադրութեամբ եւս կայր յաղօթս. եւ հոսէին քրտունք ի նմանէ իբրեւ զկայլակս արեան »: Նախ առաջին ի կարգին գրեալ այդ բան ըստ մերս տպագրութեան կայ յօ[րինակի] միում գրելոյ ի Հռոմ ի ՉԳ (1254), այլ եւ այն չակերտեալ է ի լուսանցս: Իսկ յետին տուն Յո[վ]հ[աննու] աւետարանին՝ գոյ յամենայն իսկ օրինակս, ի հինս եւ ի նորս:

Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Ստեփանեայ լուեալ զխնդիրս զայս, աղաչեաց զիս գրել առ Վ[երապատուեալ] հայրութիւնդ եւ խնդրել, զի եւ ինքնդ հարցցէ զ Մայ վասն յունական ձեռագրի միոյ եղելոյ առ նա, յորոյ կողս գուցէ հայերէն յիշատակարան, գաղափարել զայն եւ ստուգել թէ զի՛նչ իցէ մատեանն: Յիշեցուցից եւ ես, զի յորժամ անդ էի յաւուր միում գնացաք ընդ Գերապայծառս ի Ֆրասկադի [75] առ Լիբ[անանեան] Հարս, եւ անդ էր մօնսինեօռ մի ծիսապետ Պապին կամ գրակարդաց, զորոյ չյիշեմ զանուն, եւ ասաց ունել ձեռագիր մի հայ հին յոյժ եւ խոստացաւ ցուցանել երբ ի քաղաք դարձցի. ինձ չեղեւ պատեհ ստուգել զիրսն:

Վասն աւետ[արանին] Լիբան[անեանց] ժամ է Վ[երապատուեալ] Հօրդ զօրութեամբ Մայի՝ անձամբ քննութիւն առնել, եթէ ոչ հակառակին, զի ես ի հարեւանցի յակն արկի, քանզի ճեպէր ցուցանողն եւ ժամանակն. այլ զոր յիշեմս այս է. գրեալ է ՆԺԵ թուիս (966), որով 60 կամ 64 ամաւ կրսեր գտանի քան զ Մլքէին. բայց քանզի անորոշ իմն գրեալ է ի յիշատակարանին զհետ թուականին « եւ Քրիստոսի թագաւորելոյն », աստի համարին Անտովնեանք թէ գրեալ իցէ ի 415 թուին Քրիստոսի. սակայն որպէս յիշեմ, երկիցս յիշի թուականն եւ ի միում նուագի գրի եւ Մեր բառն, որով յայտ առնէ զՀայ թուականն. ո՞ւր թողցուք, զի եւ ի 415 թուին Քրիստոսի չկայր սովորութիւն վարելոյ զթուականն Քրիստոսի. ապա սին սոսկ եւ սնոտի վարկած է նոցայն: Եթէ գրեալ էր արդարեւ ի 415 թուին Քրիստոսի, որ է ասել յառաջին ամս թարգմանութեան գրոց, հարկ է թէ իցեն ի նմա՝ մեծամեծ տարաձայնութիւնք յայժմեան օրինակաց մերոց, իսկ եթէ չկայն, միւս եւս փաստ է եւ նորա նորութեանն [76]: Բայց զյետինս զայս քննելի է, զի ինձ չտուաւ ժամանակ քննութեան եւ ոչ զյիշատակարանն գաղափարել:

Լուեալ զի հանդերձի Վ[երապատուեալ] Հայրդ ընդ Դիտապետիդ դարձ առնել այսր, պարտս համարիմ յիշեցուցանել զաղերս Փափազեանց որ ի Դուռին [77], զորս տեսի ի դարձին իմում ի Բարիզէ զայս նուագ, որք եւ աղաչեցին՝ զի թէ հնար իցէ ընդ Դուռին արասջիք զճանապարհդ, եւ ես խոստացայ գրել. զարժանն դուք գիտէք: Պարոնուհին աղաչէր գիտել ի Գեր[ապայծառ] Եդուարդայ թէ ունիցի՞ լուրս ի Պօլսոյ զիւրոց ընտանեաց, եւ թէ կեցցէ՞ տակաւին մայր իւր պառաւեալ: Եւ այս ի նոցին յանձնարարութենէ:

Ողջոյն մատուցեալ Գեր[յարգոյ] եւ Վ[երապատուեալ] Հարց ընկերակցացդ, մնամ

Նուաստ ծառայ եւ Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան