Սիսական

25. ԳԱՒԱՌ = ՆՈՐ ՊԱՅԷԶԻՏ

Իբրու մղոնաւ եւեթ ի Հս. Առնեղի եւ չորիւք հեռի ի ծովեզերէն, ի գլուխ արքունի պողոտային որ տանի յԵրեւան, կայ այժմեան շինգլուխ համօրէն երկրին Գեղամայ կամ Կէօքչայ գաւառի ` Գաւառ, առ իւրանուն գետով, յորոյ վերայ արկեալ է կամուրջ վայելուչ, աւանացեալ ի գաղթականաց Պայէզիտոյ ( Դարօնից ), վասն որոյ յայժմուս Նոր-Պայէզիտ կոչի. հին անունն Գաւառ ` դուն ուրեք գտանի ի գիրս ոչ հինս, եւ ոչ ի ցուցակի գեօղից պատմչին Սիւնեաց, այլ ի տապանագիրս տեղւոյն յայտնի յառաջին կէս ԺԶ դարու, եւ ի ձեռնարկ մէլիքաց Գեղամայ յամի 1513, յորում տէր Գաւառաց կոչէ զինքն « Շահուբաթ որդի Աստուածատուրի. թոռն Միրանշին »: Երկոցուն սոցա կան տապանավէմք ընդ այլոց բազմաց ` յարեւելից կուսէ աւանին, ի սարաւանդեալ քարաբլրի վայելչագեղ ձորակի ուրեմն, որոյ մի կողմն եւեթ դիւր գոլով ` պարսպեալ էր ի հնումն բերդակերպ, իսկ այժմ քայքայեալ, յայն սակս եւ կոչի Բերդի գլուխ, առ որով են քարայրք եւ ձեռագործ սենեակք պաղպաջուն, եւ գետնափոր ուղի աւելի քան մղոն մի ` տանելով ի գետն, յորում գտան կաւեղէն պատկերք կռոց, եւ ուլունք ագուցեալ յաչս նոցին: Խանգարեալ էր եւ եկեղեցին հին, զոր փայտայարկ ծածկեալ գաղթականացն ` կոչեցին Ս. Կարապետ, յանուն եկեղեցւոյ հայրենեաց իւրեանց հին Պայէզիտոյ. եւ յանուն միւսոյն կոչեցին զմեծն եւ զնորաշէնն իւրեանց ` Ծիրանաւոր Ս. Աստուածածին, ի շինութիւն սորին առատապէս սատարեաց Բարսեղ Աղայ Արծրունի, որպէս եւ յայլ շինութիւնս, կրպակաց, եւ այլն, որովք վաղվաղ սկսաւ բարգաւաճել անդին եւ զքաղաքի ստացաւ պատիւ. բայց զի արտաքոյ գտանիւր գծից վաճառականութեան, ոչ սակաւք ի ճոխից բնակչացն լքեալ մեկնեցան անտի, այլ են տակաւին հանդերձ շրջակայիւքն իբրեւ 1500 տունք: Բնակիչքն ` յաւէտ յերկրագործական վաստակս պարապին քան յարուեստս եւ ի տուրեւառս. յամի 1873 արուեստաւորք համարէին 390 ոգիք: Ի գագաթան բերդատեղւոյն ի միջի գերեզմանաց է մատուռն Ս. Ստեփանոս, եւ մատրանաձեւ շիրիմ երէց եղբօր Բարսղի ` Աղայենց Մկրտչին գլխաւորի շինութեան քաղաքաւանին, եւ կոչի Աղայենց Գմբեթ: - Ի ստորեւ յարեւելակողման է տափարակն Ս. Յովհաննէս չիման ( մարդ ) կոչեցեալ. մերձ սմին ` այլ ի դժուարակոխ վայրի ` է Ս. Գէորգ մատուռն ուխտատեղի: - Երկու դպրոցք են քաղաքին, մին պետական 60 ուսանողօք, միւսն 120 աշակերտօք: Ի սպասս գլխաւոր եկեղեցւոյն կան մատեանք ինչ սրբազանք, նշխարք բազկի Մեծին Ներսիսի, եւ երկու խաչք երկաթեղէն, ակունս ի միջակին ունելով, զորս աւանդեն շինեալ Ս. Թադէի, ի կոնքոյ ` յորում մանկացեալ Տէրն մեր Քրիստոս լուացաւ: Աստի փոխադրեալ է յԷջմիածին եւ արծաթեայ տապանակ իշխարաց առաքելոցն Անդրէի եւ Մատթէի, նորոգեալ յամի 1725 հրամանաւ Գաւառեցի Սիմէոն վարդապետի: - Հետաքննելի եւս են վերոյիշեալ գերեզմանք գեղեցիկ քանդակօք  եւ մահարձանօք. այլ ցաւէ, զի զշատս քակեալ հանեալ է ի պէտս շինութեան նորոյ եկեղեցւոյն: Շիրմին յիշեցելոյ Շաղուբաթի ` այս է արձան յամի 1594.

Մեծ սուգ եւ պատմութիւն եղեւ. Այս է հանգիստ Շաղուբաթ աղային, որ էր տանուտէր Գաւառին, փոխեցաւ առ Քրիստոս. եւ Սուրբ խաչս բարեխաւս Շաղուբաթ աղային. Թվին ՋՁԳ.  Դ Այս է հանգիստ Աստուածատուր աղային որդի Միրանչին. Թվին ՋՀԳ. Ի բազմաց անտի գերեզմանաց ընդօրինակեալք  են սակաւք այսոքիկ տապանագիրք.

+ Սուրբ Խաչս բարեխաւս Շահ-Սուլթանին. Թվին ՋՁԳ.  (1534).

+ Այս է հանգիստ Փիրի բէկին որդի Թուման աղային. ՋՂ. (1541).

+ Շնորհիւն Աստուծոյ կանգնեցաւ Խաչս ( բարեխաւս ) հոգւոյն Պարոն Հեղինին. Թվին ՋՂԷ. (1548).

+ Սուրբ Խաչս բարեխաւս Դավլաթին. Թուվին ՌԽԵ. (1596).

+ Սուրբ Խաչս Բարեխաւս ….. Աղին. Թվին ՌԽԵ. (1596).

+ Կանգնեցաւ  Խաչս փրկութեան Թուման աղային, որ է որդի Սարուր Աղային, Թվին ՌԽԵ. (1596).

+ Սուրբ Խաչս բարեխաւս  Գիւլ աղային. Թվին ՌԽԶ. (1597).

Ամենքին սոքա միոյ մեծատոհմ տան սերունդք երեւին, կեցեալք  ի ԺԶ դարու, յերիս կամ չորս ազգս, որոց հնագոյն կամ նախնին ` ըստ ցուցակութեան արձանագրութեանցն  ծանուցելոց ` է Միրանշահ: Տապանագիր մի եւս յաւելու Ջալալեանն, ոչ նշանակելով զտեղին ուր գտաւ, եւ նոր գրուած երեւի.

Վիշապ հողոյս  բացեալ զբերան

Սա կլանէ զամենեսան. Ո ' վ առիւծ մահ առեր դու զիս, Գերեալ եդեր ներքեւ վիմիս. Չարչարեցայ ի Գաւառիս, Փող մի չունիմ պահեմ ` առ իս: