Սիսական

26. ՆՈՐԱՏՈՒՍ. ԴԱՓՈՒՑ Վ. ԱՐՓԱ ԼԻՃ. ՇԱՇԻՆ

Երկու մղոնաւ կամ դոյզն  աւելի բացագոյն յարեւելից Գաւառայ, եւ նոյնքան հեռի ի Նորատուաց եւ ի ծովեզերէն `  կայ Ղըշլախ գիւղ Հայոց տանց իննըսնից, յաջմէ գետոյն, Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ. անծանօթ մնայ հին անուն գեղջս. այլ բաղդիւ ծանօթ է Նորատուս կամ Նորատուաց գեօղ,  որ արդ Նորատուզ կոչի, երկու մղոնաւ ի Հս. Ղըշլախայ, եւ իբրեւ մղոնաւ ` աւելի կամ պակաս ` ի ծովէն, յերկուց կողմանց, ի Հս. եւ յԵլ. զի կայ ի ներքոյ լեզուաձեւ երկրին որ գործէ յայսմ կողմանէ զնեղուց ծովուն. եւ ոռոգի ի ձնաբեր գետոյն Գաւառայ, շրջակայ սահմանօքն « սիզաւէտ, ծաղկաւէտ եւ պարարտարօտ », ըստ Ջալալեան եպիսկոպոսի. այսպէս վայելչացեալ ջրովք եւ բուսովք եւ քաղցր օդով, եւ ծովուն ծիծաղմամբ. յոր եւ առաւել քան զայլ ծովեզերեայ գիւղականս ` յածին բնակիչքն նաւարկութեամբ յերթեւեկ այցելուաց կղզւոյն Սեւանայ. եւ են գաղթականք  կողմանց  օսմանեան Հայոց, յորս յաւելեալ եւ այլոց ` են արդ տունք իբրեւ 250:

Աստանոր յելս կոյս Թ դարու « եղբայր Գրիգորի ( Բ Սուփանայ ) Սահակ ` շինէ  զպանծալի յարկն ( եկեցեղւոյն ) մեծածախ յօրինուածովք. ի Նորատուս գիւդըս, եւ կարգէ ի նմա բազմութիւն քահանայից. յորոյ դրան եւ ինքն հանգուցեալ  կա ի տապանի », յետ 915 ամի: Սրբատաշ  եւ մեծամեծ քարամբք  շինեալ է եկեղեցին խաչաձեւ կիսաբոլոր, անսիւն կամարակապ, այլ տանիքն անկեալ են, որպէս աւանդեն, հրձգութեամբ  Լեկայ, ի վերջին ժամանակս, հեղձամղձուկ առնելով զապաւինեալսն  ի նմին. զորոց  ոսկրոտի գտին նոր բնակիչքն գաղթականք, ի մաքրելն եւ ի նորոգել զեկեղեցին  փայտայարկ ծածկելով: Արձանագիր սորին ոչ յիշի, եւ ոչ այլ ինչ. բայց են տապանք ի խաշվէմք   գեղեցկաքանդակք շուրջ զնովաւ, յորոց մին մեծ յոյժ, եւ է Մէլիք Բարեսքէի իսկ Սահակյան Սիւնեաց իշխանի շինողի տաճարիս ` ոչ յայտնեցաւ: Ի հարաւային որմն արտաքուստ քանդակեալ է ժամացուցակ արեւու, երկոտասան այբուբեն տառիւք եւ երկաթի սլաքաւ, որպէս գտանի յորմունս եւ այլ ոչ սակաւ եկեղեցեաց: Յարեւմտից կուսէ եկեղեցւոյն կայ այլ եկեղեցի փոքր քարաշէն, անսիւն գմբեթաւոր յանուն Ս. Գրիգորի, կառուցեալ ի սկիզբն կոյս ԺԳ դարու, նորոգեալ կամ յաւելեալ այլովքն մասամբք յամի 1344, որպէս գուշակի յարձանացն, յորոց մին անթուական է զայս օրինակ.

Ի պարոնութեան Իւանէի եւ Շահնշահի ես տէր Պետրոս Վարդապետ հանդերձ եղբարբք ընչիւք եւ ստացուածովք շինեցի զեկեղեցիս:

Դարու միով եւ աւելի եւս ժամանակաւ յետ այսորիկ արձանագրեալ կայ յամի 1344` հետեւեալս.

Թվին ՉՂԳ. Շնորհիւն Աստուծոյ ի պարոնութեան Բուրթելին եւ աստուածատուր զաւակաց իւրոց իշխանաց Բեչքենայ, Իւանիկայ եւ Սամեղայ, Ես ծառայ Աստուծոյ Աւագս վասն երկար ( կենդանութեան ) Պարոնաց մերոց, կամակից եղէ շինութեան վանիցս, եւ ետու իմ հալալ ընչիւք գնած Նորատրվաց ջրոյ մէկ ջրաղաց ի Սուրբ Գրիգորս միաբանքս սահմանեցին ի տարին Գ պատարագ ինձ Աւագիս. Կատարիչք աւրհնին յԱստուծոյ:

Ի պատուանդանի խաչվիմի միոյ քանդակեալ է արձանագիրս այս հին զուգաժամանակ առաջնոյն յամի 1211.

Ի Թվին Հայոց ՈԿ, ի Թագաւորութեան Ազին, ի պարոնութեան Իւանէի եւ Քաջաջաւրս շինեցի զԿամուրջս, կանգնեցի զԽաչս:

Է եւ արդ կամուրջ ի հարաւոյ գեղջն, այլ ոչ գիտեմ հի՞ն եթէ նոր: - Ընդարձակ գերեզմանատեղի գեղջս ձգի յայս կողմն արեւելից ի ծովն կոյս, եւ են ի նմին շիրիմք եւ խաշվէմք խուռն եւ խիտ, պէսպէս ճարտար դրուագօք եւ նշանօք արուեստի կամ վիճակի թաղելոցն, արժանիք մանր քննութեան եւ վերծանութեան: Նշանաւորք են եւ խումբ մի եօթանց խաչարձանից ` զորս Ցասման խաչս կոչեն, իբրեւ ի պահպանութիւն պատահարաց չարաց, ախտից, վնասուց օդոց, եւ այլն. վասն որոյ եւ ժողովուրդն գնայ անդր յուխտ եւ ի մատաղ: Են ի միջի անդ խռան գերեզմանացն եւ մատրունք երկու. մին հին, առ Զաքարէիւ մեծ սպասալարիւ շինեալ յամի 1211, որպէս արձանագրի ի սալաթոռ մեծի խաչի միոյ ի հիւսիսակողման նորին.

Ի ՈԿ Թվ. ի ժամանակս բարեպաշտ իշխանաց մերոց Զաքարէի եւ Իւանէի ես Մխիթար Փէճարենց որդի Դաւթի, շնորհիւն Աստուծոյ եւ հրամանաւ մեծին Իվանէի եղէ առաջնորդ մեծահռչակ գեօղիս Նորատուաց. կամ եղեւ ինձ կանգնել զԽաչս ի փրկութիւն ննջեցելոց իմոց. Որք երկրպագէք յիշեցէք ի Տէր:

Կայ եւ ի վերայ որմոյն հետեւեալս այս արձանագիր, խանգարեալ եւ թերացեալ.

…. Թագաւորութեան ….. որդի Մխիթարս որ եղէ առաջնորդ մեծահռչակ գեղիս Նորատվաց, կամ եղեւ ինձ եւ կանգնեցի զխորանս եւ զնշանքս տէրունական յիշատակ հոգւոյ իմոյ եւ Զուզային, եւ հաւր իմոյ Մխիթարայ եւ համաւրէն ննջեցելոց իմոց. Որք երկրպագէք սմա զմեզ յաղաւթս յիշեցէք:

Խաչ մի եւս նշանաւոր կայ բացագոյն ի վերայ ճանապարհին, Խազախաչ կոչեցեալ, ընդ որով աւանդեն երկուց ծաղկահասակ տարփածուաց թաղեալ, վասն որոյ եւ յայց ելանեն նմին նմանիք նոցին. իսկ զանունն ստուգաբանեն Հազախաչ, որպէս թէ բժշկարար հազի:

Իսկ միւս մատուռնն որ ի հիսիսակողման գերեզմանատեղւոյն է, շինեալ է յամի 1714, ըստ արձանագըրութեանցն  որ առ արեւմտեան դրամբ նորին:

Ես Սարգսի թոռ Միրզայի որդի Ալեքսանս շինեցի սուրբ եկեղեցիս. Թվ. ՌՃԿԳ էր. Ես Ատիս գրեցի անարժան: - Ես Ալեքսանս որ եկեղեցիս շինեցի խիստ դառն դժար ժամանակ էր: Հանգոյն վերոյիշեցելոյն են խաչարձանք ինչ յարեւմըտակողմն քաղաքաւանին ի մարգարօտս, զոր միահամուռ Խաչէր կոչեն, յորոց միջի բղխեն քաղցրահամ աբերք, եւ ագուգայիւք ընդ երկրաւ անցեալ արբուցանեն զշէն. եւ յայն սակս եւ մի ի թաղիցն Խաչեր կոչի, իսկ մի յաղբերացն ` յանուն  վերոյիշելոյն ` Խազախչի աղբիւր. Ի հարաւակողմն Նորատուաց ի սփիւռ անդաստանացն ` կան աւերակք փոքր կուսաստանի, Դափուց-վանք կոչեցեալ ի Սիմէոնէ կաթողիկոսէ, կանգուն կայ եկեղեցակն հին ` սրածայր կաթողիկէիւ, յանուն Ս. Գրիգորի. որոյոչ տեսան արձանագիրք յիշատակի, եւ ոչ այլ ինչ ունիմք ծանօթութիւն: - Նշմարի վանատեղի կամ եկեղեցատեղի  աւերակ  եւ ի ծայր սարաւանդի ցամաքալեզուին, որ նոյնպէս անծանոթ  մնայ յինէն: Կաթողիկոսդ զԴափուց վանս ` Կուսանոց ասէ, առ երի Նորատուաց, եւ միւս եւս Անապատ Կուսանաց ի նոյն Նորատուս գեղջ, թերեւս սա է որ ի հարաւոյ գեղջն կայ, իսկ Դափուցն վանք ` յետին նշանակեալ տեղին ի ծովեզերն:

Հարաւային արեւմտեան կողմն կամ գլուխ հովտի Գաւառ գետոյ, բարձրաւանդակ  ստորոտք  լերանց Գեղայ, Նալ թէփէի եւ Ագ տաղի ` նշանաւոր եւ արժանաւորք են քննութեան ըստ երկրաբանական տեսութեան, փոքրիկ բոլորակ լճակն Արփա. յորմէ ելանէ առու մի գետոյն, եւ որ ի Հս. նորին երկաթահամ աղբիւրն ` ոփք եւ աղբիւրք պէսպէս, յորոց մին կոչի Շաշին, միւսն Այթուն տաղ ` յանուանէ լերինն եւ երկուց ամայի գիւղից, Վերին եւ Ներքին Ալթուն տաղ. կարծէ ոմն զմի ի յետնոցըս լինել հինն Թառեաց-տափ կամ Ուռեաց-տափ `  ( ըստ այլ ընթերցուածի ), զոր Աշոտ Ա արքայ ետ ի կալուած եկեղեցւոյն Սեւանայ. սակայն ոչ է հաւանելի այլ որպէս այլք ի գեօղից ընդ նմին պարգեւելոց ` յայտնի են մերձ ի ծովեզերս  կղզւոյն լինել, անկ է եւ այսմ ի նոյն գտանել սահմանս: եւ  Ի հարաւագոյն կողմանս արեւելեան վտակի գետոյն եւ ի հիսիսային ստորոտս լերին միոյ (7544 բաղձու ) որ յիւր անուն  կոչի ` կայ գիւղն Պաշ-քենտ իբր առաջին գոլով շինից այնր մասին, երիւք մղոնօք տարակաց ի ծովէն. սորա բնակիչք խառն են, իբր 40 տուն Հայ, 25 Թաթար: -  Սակաւուք ի ստորեւ ի հիւսիսակողմն ` Քիւզաձիկ գիւղ Հայոց, (60 տանց յամի 1873), Ս Խաչ եկեղեցեաւ: - Խոնարհագոյն եւս մղոնաւ եւ աւելի ի Մ. Հս. սորին եւ երիւք ի Հր. Գանձակայ է Տէլի-գարտաշ մեծ գիւղ Հայոց, թերեւս 300 տանց Ս. Խաչ եկեղեցեաւ. յորոյ արեւելեան սահմանս բղխեն աղբերք, եւ առու գործեալ թափին յարեւելեանն յայն օժանդակ գետոյն Գաւառայ, որ բնիկ Կեօք չայ կոչի: - Առ սովին գետակաւ ` մղոնաւ հեռի յարեւելից Գանձակայ ` կայ Գուլելի կամ Ղուլալի մեծ գիւղ Հայոց, ոռ որով յիշեալ վտակքն  միաձոյլ  խառնին ի Գաւառագետ: Ունի քառաշէն եկեղեցի հին յերի դիւր վայրին ` զոր Կալերի տիւղ ( դուրան ) կոչեն, Ս. Աստուածածին  անուն, որոյ խորանն միայն կամարայարկիւն մնայ կանգուն, այլ մասունքն փայտաշէն յարդարեալ են ի բնակչացն, բայց արձանագիր մի ի ներքոյ կամարի սեղանոյն  ցուցանէ ոչ վաղեմի զշինուածն, բայց եթէ նորոգութիւն իցէ հնոյն.

Շնորհաւքն Քրիստոսի  ես տանուտէր Գասպարս  եւ քահանայքս  եւ ժողովուրդս միաբան շինեցաք սուրբ Տաճարս յիշատակ հոգւոց մերոց:

Յարեւելակողմն  գեղջն է գերեզմանատեղի , յորում ոչ սակաւ գեղաքանդակ մահարձանք եւ խաշվէմք, որոց գլխաւոր ունէր գիր կիսեղծ կամ ոչ քաջ վերծանեալ կիսատ թուականաւ.

… ( Ռ ) ԾԴ Փիրհամզէս …    …..  տանս Գեղամայ ետու կազմել տապանս եւ նկարել զխաչս: Որք կարդայք յի ( շեցէք )… ես Գրիգոր եպիսկոպոս նկարեցի զԽաչս եւ խնդրոյ Փիրհամզին ի փրկութիւն հոգւոյ որդւոյ  իւրոյ Զաւրհապին:

Արեւելեան մասն Կէօքչայ գետոյ մինչեւ ի ծովն ` ամայի է եւ անջրդի ձորափոր, Մանիչար կոչեցեալ. յեզերըս ծովուն են աւերակք  ոչ սակաւ գեօղից, յորոց հարաւագոյնն կոչի Գուրու-խարապա, որ է Չոր աւերակ: Ի կողմանս յայսոսիկ, ի թեմի Հայր Յոհան վանից, ըստ Սիմէոնի կաթողիկոսի, խնդրելի է եւ Իլկէ վանք գեօղ, հանդերձ մենաստանաւ, որ Կուսանաց էր անապատ, եւ որոյ յիշատակ չիք ի գիրս: