Սիսական

10. ՆՈՐ ՆԱՀԱՊԵՏՔ ԵՒ ԹԱԳԱՒՈՐՔ ՍԻՒՆԵԱՑ. -

Յետ Քուրդոյի « Սիւնեաց տէր եւ իշխանաց իշխեցող » ճանաչի Վասակ. առ որով Մրվան որդի Մուհամմէտի ոստիկան ( յետոյ ամիրապետ ) կարգեալ ի Հայս, եկն ի Սիւնիս, զոր աւերել կամէր, ըստ պատմչի մերոյ. այլ Վասակ օգնութեամբ Բաբանայ Պարսկի բռնակալի կողմանց Ատրպատականի ` հանէ զնա յաշխարհէն, եւ ինքն ի նմին ամի (734) վախճանի: Սակայն շփոթէ Օրպելեանն զանձինս եւ զժամանակս. իբր դարու միով կանխելով զապագայսն: - Ատրներսեհ որդի Փիլիպպէի ` որ յիշի ուրեք աստուածապահ եւ բնիկ տէր Սիւնեաց » կոչմամբ կեայր ի կէս Ը դարու, եւ յետ կիսոյն: Օրպելեանն յետ Վասակայ կամ Քուրդոյի ցմիւս Վասակ նահապետ նորոց իշխանաց Սիւնեաց ` երկուս կամ երիս ազգապետս եւս կարծէ լինել ` անծանօթս ինքեան. այլ մարթ է զայդոսիկ համարել զյիշեալդ Ատրներսեհ, եւ համարել սորա որդի մի Փիլիպպէ անուն, թէպէտ եւ ոչ ուրեք յիշի, այլ զի յայդ անուն կոչին հայր Ատրներսեհիդ եւ որդի նոր նահապետին Վասակայ, մարթ է համարել ի նոյն անուն եւ զհայրսորա, եւ կարծել որդի յիշեցելոյ Ատրներսեհի, եւ կեցեալ յետ կիսոյ Ը դարու: - Եթէ սորա որդի իցէ եւ եթէ ոչ ` ի վերջ կոյս այնր դարու ի բարգաւաճելն Բագրատունեաց եւ պայազատել ի Շիրակ, երեւի արծարծեալ եւ Սիւնեացն իշխանութիւն. եւ Վասակայ միապետական իմն ձեռներիցութեամբ նուաճեալ տոհմին, որ դարս երիս եւ կէս ազգաւ պայազատեաց, հասեալ եւ ի թագաւորական փառս, որպէս ցուցցէ եւ ազգաշառաւեղ պատկերդ, յերկուս զատուցեալ գլխաւոր ոստս, յերկուց որդւոց Վասակայ. որ զանդրանիկ իւր Փիլիպպէ ` կարգեաց տէր բնոյն եւ միջակողման Սիւնեաց, զկրսերն Սահակ ` տէր երկրին Գեղամայ, որոյ սերունդքն կոչեցան Հայկազունք, վասն ժառանգելոյ զպարատափն զայն Ծովուն Գեղամայ Հայկազնոյ. զորս թողում յիշատակել ի տեղագրի այնր երկրի. նոյնպէս եւ զայլ իշխանս ոմանս, որք տիրէին առանձին գաւառաց. քանզի, որպէս ասէ եւ պատմիչն, « ի ցեղէ հայկական յոլովք էին զարմք եւ աղինք, բայց մեզ փոյթ զգլխաւոր գահակալ իշխանացն միայն էր »:

Արդ առ Վասակաւ նահապետաւ երկոցուն գլխաւոր իշխանութեանց Սիւնեաց, յամի 811, Սեւադա ոմն այլազգի ի Կայսիկ տոհմէ, զոր Աւառանշան կամ Աւարանշան մականուանեն պատմիչք մեր, յետ ասպատակելոյ յայլեւայլ կողմանս Հայոց, « դառնայ ի Սիւնիս, եւ ամրանայ ի բերդատեղն աւանին Շաղատու, որ է ի գաւառին Ծղկաց, եւ տէր Վասակ Սիւնեաց ` ածեալ զԲաբան ի Պարսից ` եհար զնոսա եւ արար փախստականս. եւ Սիւնեաց տէրն ի նմին ամի վախճանեցաւ. եւ նոյնժամայն առ Բաբան զդուստրն Վասակայ Սիւնեաց տեառն ի կնութիւն … Յետ այնորիկ անհրամանակատար եղեւ գաւառն Բաղաց յանօրէն Բաբանայ ». որ աւերեաց եւ զԳեղամայ երկիրն եւ զայլս. մինչեւ յետ իբր եօթնեւտասն ամաց (837) քաջն Սմբատ Առանշահիկ ( յԱղուանից իշխանաց ) կալաւ զնա եւ մատնեաց ի ձեռս ամիրապետին, յորմէ եւ պատուեցաւ մեծապէս: - Առ պայազատ որդւով Վասակայ, այն է Փիլիպպէ, արաբացին Իպն Խալիտ ասպատակեաց յԱղահէջ գաւառ Սիւնեաց (846 - 7), եւ յարկանելն զձեռն յաւեր եկեղեցւոյ միոյ ` հալածական եղեւ, ըստ ոմանց եւ սպանաւ իսկ. վանողն էր Բաբգէն, որպէս թուի եղբայր Փիլիպպեայ. իսկ յաղթեալն կոչի յոմանց Ապլհերթ Ջահապեան: - Յետ Փիլիպպէի ( > 848) մի ըստ միոջէ պայազատեցին երեքին որդիք նորա, Բաբգէն, ( որ սպան պատերազմաւ զԳրիգոր Սուփան Հայկազնն ի կէս Թ դարու ): Վասակ ` իշխանիկ մականուանեալ, եւ Աշոտ, ոչ սակաւ տառապեալք եւ տարագրեալք ի հարստահարութեան Բուղայի, եւ գերի վարեալք հանդերձ մարբ իւրեանց ի դուռն ամիրապետին. այլ յաջողեաց նոցա յետ դարձին ի գերութենէ եւ սրբելոյ գաղտ ակամայ ուրացութեանն ` օգնականութեամբ եւ խրատուք Աշոտոյ Բագրատունւոյ ( յետոյ թագաւորի ), խաղաղութեամբ տիրել, եւ երկարակեաց լինել Վասակայ անդր քան զթագաւորել Աշոտոյ Բագրատունւոյ (886) Ա, եւ Աշոտոյ անդր քան զսկիզբն Ժ դարու, իբրեւ յ '909 ամի, որպէս գուշակի յարձանաց եկեղեցւոյն զոր կանգնեաց այրիացեալ տիկին նորա Շուշան, առնելով նմա մեծաշուք յուղարկաւորութիւն, յոր եկն եւ թագաւորն Հայոց Սմբատ Ա ամենայն իշխանօք իւրովք: - Յաջորդեաց զնա անդրանիկն Սըմբատ, առեալ իւր առանձինն բաժին զՎայոցձոր եւ զՃահուկ գաւառս, թողեալ եղբարց իւրոց ` Սահակայ, Բաբգենի եւ Վասակայ ` զԾղուկ, զԲաղս եւ զայլ կողմանս, եւ Փիլիպպէի որդւոյ եղբօր իւրոյ ( Վասակայ ) զՀաբանդ: Առեալ էր ինքն ի կնութիւն զՍոփի դուստր Դերենկան զմեծի նախարարին Արծրունեաց: Վտարանջել երբեմն (903) խորհեցաւ ի Սմբատայ Ա թագաւորէ Բագրատունեաց, եւ զհարկն ` ինքնին տալ կողմնակալին Պարսից, « եւ ինքն ժողովեալ զզօրս իւր տասն հազա » արանց զօրաւորաց ` եկն եմուտ յամուրսն Վայոց-ձորոյ » այլ ի հասանել ի վերայ նորա թագաւորին ` քսանեւհինգ հազարօք, եւ Աշոտոյ տայդգեր իւրոյ տեառն Արծրունեաց, միջնորդութեամբ  սորին հանդարտեաց, « մինչ գալ Սահակայ եղբոր ( իւրոյ ), ընդ իւր բերելով զհարկս »: Ի հրոսել Յուսփայ ի վերայ թագաւորին Սմբատայ ` կամէր ըմբռնել եւ զՍիւնին Սմբատ, այլ սա ժողովեալ զզօրսն ` եղբարքն հանդերձ « Կալաւ զանցս եւ զկիրճս ճանապարհացն, եւ զբազումս սատակեցին ». ապա առեալ զմայր իւր եւ զկին եւ զնու, ստնդեայ մանկամբն, ամրացոյց յանառիկն Երջանիկ, եւ ինքն գնաց յերկիր աներոյ իւրոյ. որպէս եւ Սահակ յիւրոյն ի Գուգարս ) իսկ Վասակ գնաց յուսով առ Յուսուփ, եւ խաբել եւ ի բանս արկեալ տարեւոր ժամանակաւ ի Դուին, « յաւուր միում ի նսեմանալ երեկոյին ` կոչել յօգնութիւն զվերին կամս, եւ կնքել զինքն ` ասէ: Օգնեցէ ' ք ինձ Սիւնեաց եկեղեցիք, եւ առեալ զսուրն պողովատիկ եւ ի գործ ածեալ ` զպահապանսն  դիաթաւալ կացոյց. եւ ինքն վազեալ հարուստ մի գնաց, եւ կախեալ ընդ պարիսպն իջաւ. եւ զի ունէին ծառայք նորա ձի պատրաստական ել յերիվարն եւ փախեաւ... ընդ այլեւայլ ճանապարհ, անց գնաց յամուրս աշխարհին իւրոյ »: Տիրացեալ Յուսփայ բերդին Երնջակայ ` գերի վարեաց զտիկնայսն ի Դուին, ուր ի բանտի մեռան Շուշան (913) եւ մանկիկն Սոփիայ. իսկ զսա եւ զկնի Սահակայ ` վարեցին յԱտըրպատական, ուստի եւ զերծեալք յետոյ ուրեմն եկին յերկիր իւրեանց, այսր կանխեալ հասեալ էին եւ արք իւրեանց եւ տայգերք, եւ լային տեսանելով « քակեալ զարքունական ապարանսն իւրեանց, աւերեալ զեկեղեցիս եւ անբնակ անապատացեալ զմեծամեծ աւանսն եւ ըզգեղեցիկ դաստակերտսն, ունայնացեալ զամբարս ցորենոյ եւ խորտակեալ զգուբս գինւոյ... ( այլ յետ սակաւուց ) աւերն ամենայն փութապէս յառաջին լրութիւն շինութեան հասեալ լինէր յապարանս նոցա »: Միաբանեալ ապա չորից եղբարցն ` պահանջեցին զԵրընջակ ամուր իւրեանց ի գրաւողէն ` յամիայէն Գողթան. եւ յոչն կամել նորա տալ, կոչեցին յիւրեանց թիկունս զՍկիւթացի Թուրքս, որք խորանօք բնակեալ էին յաշխարի  նորա ». եւ հարին զՀագարացիս. բայց Թուրքացն « խորհուրդ իմն դիւաբախ ի մէջ առեալ. եւ միաբան ի վերայ Վասակայ յարուցեալ ` դիաթավալ յերկիր ընկենուին ( յետուստ հարեալ ), եւ ինքեանք դէմ եդեալ փախչէին զկողմամբք Նախիջեւանու. իսկ զդիակ գեղեցիկ երիտասարդին բարձեալ եղբարքն ` ի տեղւոջէ  ճակատուն, անբաւ ողբովք  եւ բարձրակառաչ աղաղակաւ տարեալ եդին ընդ հօրն իւրում Աշոտոյ, արարեալ կոծ մեծի ի վերայ նորա »: - Յետ ամաց ինչ (923) Նըսր փոխանակ առաքեալ ի Յուսփայ, խաբէութեամբ կալաւ եւ արգել ի բանտի ի Դուին ` զՍահակ եւ զԲաբգէն, որք խանդային միմեանց, եմուտ եւ ի Սիւնիս. այլ տեսեալ զպատրաստութիւն Սմբատայ եւ զամրութիւն ոստանի նորա Եղեգեաց, խոսեցաւ ընդ նմա ի խաղաղութիւն, եւ առեալ փրկանս ` արձակեաց զեղբարս նորա. եւ այնուհետեւ միաբան սիրով կեցին: - Յետ մահուան Սմբատայ պայազատեաց որդի իւր, « արի եւ հանճարեղ իշխանն Վասակ » ( Գ ), որպէս կոչէ պատմիչն. եւ զի անդորրացեալ էր յայնժամ երկիրս Հայոց ի հարստութեան Բագրատունեաց, խաղաղութեամբ թուի կեցեալ եւ սորա ի միջոցի 958 - 963 ամաց, « յետ բազում իշխանութեանց եւ գովելի գործոց »: Արագավախճան քան զնա թուին եղեալ երկոքին որդիք նորա Սմբատ եւ Գագիկ, որք միանգամ եւեթ յիշին. ապա զգահերէց իշխանութիւնն ժառանգեաց Սմբատ ( Բ ) որդի Սահակայ հօրեղբօր Վասակայ. սա առաջին թագ կապեաց ի Սիւնիս հրամանաւ սուլտանին Պարսից, ըստ պատմչին, եւ բարեխօսութեամբ Աթապէկին Ատրպատականի, ամիրային Առանայ եւ իշխանացն Աղուանից, զորոց գլխաւորին զՍեւադայի դուստր ` Շահանդուխտ ` առեալ էր ի կնութիւն, եւ խնամեցեալ Գագկայ Ա թագաւորի Բագրատունեաց, տիրապետողին եւ սահմանաց Վայոց ձորոյ, տալով նմա կին զթոռն իւր Կատրամիդէ զդուստր Վասակայ անդրանկան իւրում. ոչ յիշի ամ թագաւորելոյ նորա, այլ լեալ է յետ 963 ամի. յորում իբրեւ իշխան միայն յիշի յարձանս. Արդ թագ կապեալ Սմբատայ ` « ճոխ եւ երեւելի փառօք յարդարէր զարքայութիւնն, ըստ օրինակի ինքնակալ թագաւորաց. եւ յետ բազում ճոխութեանց եւ երեւելի արքունական գործոց ` վախճանի ( իբր յամի 998), եւ դնի զի նորա ի մեծ սրբարանին եւ յաստուածաբնակ աթոռին Տաթեւոյ, բազում եւ աշխարհագումար հանդիսիւ »: Եւ պայազատէ « զտէրութիւն նորա մանուկ որդին իւր Վասակ ( Դ ). որ եւ սա մեծահանդէս ժողովով եւ ազատակոյտ բազմութեամբ օծանի թագաւոր Սիւնեաց եւ Բաղաց, ձեռամբ Տեառն Գրիգորի Սիւնեաց եպիսկոպոսի. եւ զեղբայր իւր զՍեւադա ` կացուցանէ իշխան իշխանաց ազատակոյտ զօրաց իւրոց »: - Յառաջին ամս ԺԱ դարու վախճանեցաւ բարեպաշտ թագուհին Շահանդուխտ, եւ հանգուցաւ ի դրան դաստակերտի իւրոյ Ս. Ստեփանոս եկեղեցւոյ Վանանդոյ վանաց: Ըստ պատմչին ` էր « Վասակ այր քաղցր եւ աստուածասէր եւ յաջողած յամենայն գործս. որ տուեալ էր զքոյրն ` կին Աշոտոյ ի նոյն Սիսական տոհմէ, որ էր իշխանաց իշխան ամենայն թագաւորութեանս, եւ ունէր երկուս որդիս, Սմբատ եւ Գրիգոր »: Սոքա մի զհետ միւսոյ պայազատեցին եւ թագաւորեցին, զի չգոյր ժառանգ որդի Վասակայ, եւ թուի վախճանեալ նորա յետ առաջնոյ քառորդի ԺԱ դարու. սոքա կոչեցան Աւագ Աշոտեանք. Սմբատ արագավախճան եղեւ, այլ Գրիգոր յերկարակեաց, բայց երկոքին եւս անզաւակք. վասն որոյ ետ բերել Գրիգոր յԱղուանից ` զԵղբայր կնոջ իւրոյ Շահանդխտոյ ( դստեր թագաւորազն իշխանին Սեւադայ եւ Սոփիայ ), զՍենեքերիմ « մանուկ յոյժ գեղեցիկ տեսլեամբ եւ առոյգ հասակաւ, հանճարեղ եւ իմաստուն, նաեւ երկիւղած յԱստուծոյ. եւ ստանայ զսա ժառանգ իւրեանց թագաւորութեանն ` ամս ինչ. եւ վախճանի եւ սա », որպէս թուի, յերրորդ քառորդի ԺԱ դարու. իսկ կին նորա Շահանդուխտ յամի 1118:

Առ սովաւ նուազեալ էր իշխանութիւն Սիւնեաց, որպէս եւ ամենայն Հայոց, յարշաւանաց եւ ի տիրապետութենէ Սէլչուկեանց. առ սուլտան սոցա Մէլիք-Շահ ` գնացեալ Սենեքերիմայ եւ մեծարեալ ` ընդարձակեաց զսահմանս իւր. ընդ որ նախանձեալ կողմնակալին Առանայ եւ ոչ կարացեալ մարտիւ եւ պաշարմամբ տիրել ամուր բերդին Բաղաց, նենգաւ կոչեաց զնա ի ձեռն Գրիգորի Ապիրատի ` իշխանի Շիրակայ, եւ սպան անգթութեամբ յելս կոյս ԺԱ դարու. թաղեցաւ նա ի Վահանու վանս, թողլով երիս որդիս ` զԳրիգոր, զՍմբատ եւ զՍեւադա, եւ դուստր մի Կատա անուն: Յաջորդեաց Գրիգոր նուազեալ թագաւորութեամբ, վասն ասպատակի եւ յափշտակութեան երկրին ի մերձաւոր ամիրայից Թուրքաց, որոց գլխաւորն Չորթմման ` ոխացեալ քինու ընդ Սենեքերիմայ, զի չետ ինքեան զդուստր իւր, պաշարեալ էառ զամուր քաղաք թագաւորութեանն ` զԿապան, այլ ոչ կարաց ի բուռն արկանել եւ զբերդն. սակայն յերկրորդում ամին էառ զՈրոտան, եւ ի միւսում ` զԲղեն: Յետ նորա եւ այլոց ` Հարոն ոմն ամիրայ « բնաջինջ արար զտուն Կապանին եւ զԱրեւիք գաւառ, եւ էառ զբերդն Կաքաւու եւ զՔարն Բաղակու ». եւ այսպէս մի ըստ միոջէ զամենայն ամուր տեղիս: Զայսոսիկ տեսեալ թագաւորին Գրիգորի, քանզի եւ չունէր որդի արու, որպէս եւ ոչ եղբայր իւր Սմբատ, « ետ ածել ի Խաչենոյ իշխանացն ` մանուկ մի, Հասան անուն, ( որդի Վախտանգայ Սակռեանց ), ի Գետաքարեացն, եւ ետ զդուստր իւր Կատայն նմա ի կնութիւն, եւ կացոյց ժառանգ թագաւորութեան իւրոյ. եւ ինքն եւ եղբայր իւր Սմբատ յառաջ քան զառնուլ ( Բաղայ ) բերդին մեռանին ի ՈԺԵ (1166) թուին »: Իսկ իբրեւ յամի 1170 Թուրքք պաշարէին պնդութեամբ զանառիկն Բաղաբերդ, զապաւէն եւ զոստան թագաւորաց Բաղաց եւ Սիւնեաց, « Հասան ` կացոյց բերդապահս. եւ ինքն առեալ զկին իւր եւ զընտանիս, ի գիշերի ել ի բերդէն, եւ անց գնաց եւ գաւառ եւ ի տուն իւր ի Խաչէն »: Ցրուեցան եւ մնացեալ իշխանքն հայազունք յայլեւայլ կողմանս աշխարհին կամ արտաքոյ նորին, ուր եւ անքոյթ կարծէին: Եւ « ահա զայս օրինակ, ասէ պատմիչն Սիւնեաց, բարձաւ տէրութիւն Սիւնեաց եւ Բաղաց. եւ եղեւ վախճան տոհմին Սիսակայ եւ նախարարութեան Սիւնեաց, քանզի ամենայն որ կային յառաջագոյն ` յաւուրս Սմբատայ եւ Սահակայ, իւրաքանչիւրքն ` էր որ անզաւակ մնացին, եւ էր որ կիսօրեայ փոխեցան. էր որ սպանան եւ գերեցան »: Եւ ունէր յայնմ ժամանակի թագաւորութիւնն  Բաղաց « բերդս 43, եւ անուանիքն ի նոցանէ երկոտասան. եւ վանորայս 48, եւ գիւղս 1008, եւ մայրաքաղաք զԿապանն »: - Այլ թուի յետ մեկնելոյ Հասանայ թագաւորեցելոյ ` ի բնիկ երկիր իւր ի Խաչէն, համանուան իւրոյ իշխանի որդւոյ Համտունի ` մնացեալ տակաւին ի Բաղս. որոյ որդի Համտուն Բ երթեալ ապա կրօնաւորեցաւ յանապատի Նորավանից, առ եղբօր իւրում ` Տեառն Յովհաննու եպիսկոպոսի, եւ անդ վախճանեցաւ յամի 1231:

Գլխաւորեալ համառօտիւ զազգաբանութիւն եւ զպատմութիւն տերանց Սիւնեաց, առաջի կացցէ աստանօր վերստին ժամանակագրութեամբ ` կարգ յաջորդութեան նոցին, եւ սկզբանէ Հայկազանց մինչեւ ի կէս ԺԳ դարու.

Նախարարք եւ Թագաւորք Սիւնեաց.

Ն. Քս.

2100 Սիսակ

150 Առան

Յ. Քի.

150 Բակուր

301 Ա. Ա. մրցող եւ յաղթող քրմաց Տարօնոյ

332 Պելուժավր ?

346 Վաղինակ ( Ա ) առ Բ Խոսրովու

363 Անդովկ Պարապ 15 ամ 

379 Բաբիկ ( Ա ) 21

400 Սամ Գնթունի 1

401 Վաղինակ ( Բ ) 

402 Վասակ ( Ա )  39 

453 Վարազվաղան 15

468 - 470 Պարապ 

471 Գդիհոն 15 … Արեւ 

480 Բաբգէն առ Վահանաւ

492 Վռամ 5 կամ 

497 Վասակ ( Բ ) 11

508 Աչիր 9

517 - 9 Սահակիա տիկին խնամակալ 

520 Բաբգէն ( Բ ) 10 

530 Յովհան 18

547 Վասդուղ 1

548 Գրիգոր 10

558 Միհրեւ Արտաշիր 23 (13)

570 Վահան

574 Փիլիպպոս

585 Պարապ 3

588 Տիգրան 1

590 Պարապ 2

592 Սարգէս 2

594 Պարապ 3

597 Սահակ 10 Պարապ  

608 Պարսիկք 13 

621 + 36 Գրիգոր Քաջաց Նուիրակ 16 

637 Հրահատ 16

655 Յովհան ( Բ ) 27

683 Բաբգէն ( Գ )

693 Քուրդոյ 18

712 + 34 Վասակ ( Գ )

735 Փիլիպպէ ( Բ )

750 Ատրներսեհ 1

Փիլիպպէ ( Գ )

7. Դ 821 Վասակ ( Դ ) նոր նահապետ Սիւնեաց

822 Սահլ բռնակալ

822 Դ 48 Փիլիպպէ ( Դ ) որդի Վասակայ Նահապետի

849 Վասակ ( Ե ) Իշխանիկ  որդի Դ Փիլիպպէի 

890 Դ 91 Աշոտ որդի Դ Փիլիպպէի 

91... Սմբատ Մեծ որդի Աշոտոյ

958 - 63 Վասակ ( Զ )

964+ 998 Սմբատ ( Բ ) առաջին Թագաւոր

999+1010 Վասակ ( Է ) Թագաւոր

10. . Սմբատ ( Գ ) Թագ. որդի աւագ Աշոտոյ

10.. Գրիգոր Թագ. եղբայր Սմբատայ 

1084 Սենեքերիմ Թագ. որդի Սեւադայ 

11.. +1166 Գրիգոր Թագ. ո. Սենեքերիմայ

1166 - 1170 Կատար դուստր Գրիգորի եւ Հասան Խաչենցի

1170 Վերջ թագաւորութեան Բաղաց եւ Նահապետութեան Սիւնեաց

1170 Համտուն Ա. իշխան Բաղաց

1200? Հասան որդի Համտունի

+1231 Համտուն Բ կրօնաւորեալ.