16.
ԼԵՐԻՆՔ
ԵՒ
ԳԵՏՔ.
-
Թերեւս
աւելի
քան
զհարիւր
որիշ
կատարք
լերանց
իցեն
եւ
շրջատափ
պատուարի
անդ
եւ
որ
ի
մէջերկրեայս.
յորոց
զգլխաւորագոյնսն
յիշեսցուք,
սկսեալ
ի
հիւսիսոյ
արեւմտակողմանն
`
որ
անջրպետ
կայ
գաւառաց
Այրարատեան
նահանգի:
Ի
ծագ
հիւսիսակողման
լճին
եւ
հանդէպ
կղզւոյն
Սեւանայ
ամբառնան
բլուրքն
Մաշտոցներ
կոչեցեալ.
որոնց
մերձագոյն
ի
Հր.
Ել.
եւ
առաջին
բարձր
լեառն
է
Պուղա-թէփէ
(
Ցլագլուխ
),
զոր
ոմանք
Պուղտա-թէփէ
(
Ցորենասար
)
գրեն,
7410.
ի
հարաւոյ
նորին
Գզըլ
տաղ
(
Կարմիր
լ.
),
եւ
Ինէկ-տաղ
(
Կով-սար
),
եւ
ի
նորին
հարաւոյ
բարձրն
Ահմանկան
9545'.
եւ
ի
սորին
հարաւոյ
բարձրագոյն
եւս
լեառն
10054'.
Իւչթէփէլէր
(
Երեք
գագաթունք
).
բայց
կոչին
յայս
անուն
եւ
ա
'
յլ
երեք
լեռնակք
գրեաթէ
հաւասարք
բարձրութեամբ,
շեղջաձեւք,
հրաբղխեայ
կազմութեամբ
եւ
մնացուածովք.
ընդ
մէջ
սոցին
եւ
ծովափին
ի
զառիհակի
անդ
յերի
նոցին
կան
եւ
այլ
լեռնաբլուրք:
Երկոքին
սոքա
Ահմանկան
եւ
Եռագագաթեանն
`
համարին
բնիկ
Լերինք
Գեղամայ,
յանուն
նահապետին,
որ
`
ըստ
Խորենացւոյ
`
ի
շինելն
զեզր
ծովակին
`
«
յիւր
անուն
եւ
զլեառնն
անուանէ
Գեղ
».
եւ
սա
ցարդ
անաղարտ
պահէ
զձեւ
երբեմն
հրաբուղխ
բաժակին:
Միւս
եւս
կատարի
ի
հարաւոյ
Եռագագաթանն
`
յոմանց
նոյնպէս
Ահմանկան
կոչի
եւ
յայլոց
Գանլը
կէօլ
(
Արեան
լիճ
),
յանուն
փոքու
լճակի
որ
ի
ստորոտ
նորին:
Ի
հարաւոյ
սորին
ամբառնայ
բարձրն
Նալ-թէփէ
մահկաձեւ
կամ
պայտաձեւ
սար,
եւ
ի
սորին
հարաւոյ
արեւելից
ի
ծովակողմնն
`
լեռնակն
Քէչի-գալէսի
(
Այծից
բերդ
).
յորոց
յերկոցուն
միջի
կայ
լճակ
Արփա-կէօլ
անուն:
Յետ
որոց
`
Ագ-տաղ
(
Սպիտակ
լեառն
)
հաւասար
բարձրութեամբ
Ահմանկանի:
Ի
սարաւանդակի
ուրեմն
Ագ-տաղ
լերին
նշմարին
առնապատկեր
անդրիք
երկու,
եւ
յայլում
կողման
`
գերեզմանք,
եւ
սիւնք
երկու
գլորեալք.
զորս
`
ոչ
գիտելով
առ
որո
'
վ
գիւղիւ
լինել,
յիշեցաք
աստանօր:
-
Ընդ
մէջ
Ահմանկանայ
եւ
ծովուն
`
Ալթուն-տաղ
(
Ոսկի
լեառն
)
լեռնակ.
ի
հարաւոյ
նորին
Սըչան-տաղ
(
Մկնալեառն
),
կշիռ
հանդէպ
հարաւային
արեւմտեան
ընջոյ
ծովուն.
յորոյ
ի
հարաւագոյն
մասին
արեւմտակողման
պատուարին
`
կան
լերինքն
Տէվէկէօզ
(
Ուղտու
ակունք
),
Արխաշան,
Իքիձլէր,
այսինքն
Երկեակք
կամ
Երկգագաթն
8345'
բարձր:
-
Աստի
եւ
անդր
լերինքն
զհարաւային
պատուար
տաշտին
Գեղամայ
բոլորեն
ի
հեռուստ,
եւ
հրաբղխեայք
են
բնութեամբ,
որպէս
եւ
արեւմտեայքն.
նախ
ի
մէջերկրեայն,
այսինքն
ընդ
մէջ
Երկեկի
սարիցն
եւ
ծովուն
`
ամբառնայ
մեկնակ
տափագագաթն
հրաբուղխն,
Աբդլա-սար
կամ
Ապտիւլ-ասար,
8753'.
այսպէս
կոչեցեալ
ասեն
յանուն
նահատակի
միոյ,
զորոյ
կրէ
եւ
զուխտատեղի
գերեզման
ի
գագաթանն:
Նման
իմն
նմին
կան
գերեզմանք
եւ
ի
հանդիպակաց
Դիտավանք
կամ
Դիտվանք
լերին,
եւ
ի
միջոցի
երկոցուն
`
երիվար
մի
քարեղէն:
-
Ի
բնիկ
հարաւակողմանն
ի
պատուարի
լեռնագոտւոյն
ամբառնայ
բարձրն
Ճանի-Գանտիլ
լեառն,
10610'.
եւ
ի
հիւսիսոյ
նորին
ի
բազուկ
մի
երկայնեալ
ի
ծովն
կոյս
`
Ճանիկ
կամ
Եանըգ
(
Բորբոքեալ
),
10474'.
երկոցուն
եւս
անուանք
զհին
հրաբղխեայ
բնութիւն
յայտ
առնեն.
յետինն
կոչի
եւս
Շահպուլագ
(
Արքայաղբիւր
),
որպէս
եւ
որ
յելից
կուսէ
առաջնոյն
ամբառնայ
`
միւս
եւս
լեառն
համանուն
(
Շահպուլագ
):
Ի
սորա
հիւսիսոյ
արեւելից
բարձրագոյն
քան
զառաջինն
կայ
կիւզել-տերե
(
Ազնուաձոր
)
10888
որոյ
ոստք
ձգին
ընդ
հիւսիս
ի
ծովակողմն
`
ի
հովիտս
Կոթայ
գետոյն,
ուր
ամբառնան
լեռնականքն
Գարա-ել-խանա
եւ
Ալաչալի-թեփե.
թուի
մի
յաեսցանէ
կամ
մերձաւոր
լեառն
մի
`
կոչեցեալ
Սիւլեյ.
մահայ-սար
յԱռաքէլ
պատմչէ:
Կշիռ
յարեւելեան
հարաւային
անկեան
տաշտին
Սիւնեաց
ամբառնայ
Տիք-Փիլաքան
կամ
Տիքձե
Փիլեաքենտ,
եւ
յարակից
նմին
Տիք-չինիլի-քենտ.
յելից
նոցին
Գզըլ-տաղ:
Թուի
ինձ
առաջինն
կոչեցեալ
`
կոբայ
կամ
Կօթակայ-քար,
յոր
անուն
յիշի
գեօղ
մի
կամ
երկու
`
տուեալ
ի
կալուածս
Վանավանու,
որ
կայ
յեզր
Կոթայ
գետոյն,
որպէս
ցուցցէ
տեղադրութիւնն:
-
Ի
հարաւոյ
սոցին
առանձնակ
իմն
ամբառնայ
պարատափ
փոքր,
հաւանօրէն
Փորակն
յիշեցեալ
ի
Սարգսէ
կաթողիկոսէ ,
իբր
10
մղոն
ընդ
երկայնն
(
Մ.
-
Ալ.
)
եւ
կիսով
չափ
ընդ
լայն,
եւ
թուի
յառաջն
երբեմն
ծովակ
եղեալ,
զի
տասնիւ
չափ
լճակք
են
նմին,
որոց
մեծագոյն
Ալլահ-կեօլ
կոչի,
իբր
երկու
մղոն
ընդ
երկայնն,
եւ
շատք
`
առուօք
հաղորդին
ընդ
իրեարս:
Ի
լճէ
անտի
մեծէ
ելանէ
առու
մի
Մաքենացոց
գետոյն,
եւ
առ
նմին
ամբառնայ
չեղջաձեւ
չիջեալ
հրաբուխ
լեառն
Ալլահ-կեօլ
Եարսին-
պաշ
կոչեցեալ:
Թուին
երկուք
ի
սոցանէ
կոչեցեալքն
Գետավանաց
ծով
եւ
Աղաբովանաց
ծով
յարձանս
Վանեվանայ:
-
Աստի
ընդ
արեւելս
դառնայ
պատուար
լերանցն,
յորս
համարին
ոմանք
մշտաձիւն
գագաթունս
լինել.
եւ
են
լերկ
եւ
մերկ
պորփիւր
քարաժայռք:
Եւ
նախ
ի
հարաւակողման
անդ
`
լերինքն
կոչին
յանուն
Քեթի
աւանի.
եւ
ապա
ի
վեր
ընդ
Հս.
Ել.
խաղալով,
Քեալ-պաճար
լեռնակ.
Քեօմիւր
տաղ,
եւ
գըզ-գալեսի,
բարձրագոյն
քան
զմերձաւորսն,
Ռըմբասար
հայկական
անուամբ,
զոր
օտարք
յեղեալ
են
յ
'
Ուսում-պասար:
Յարեւելագոյն
անկեան
տաշտին
ամբառնայ
բարձըն
Գունկուր
տաղ
10373
եւ
յարեւմտից
Հս.
նորին
Ագձա
գուշ.
եւ
այսպէս
ընդ
Մ.
Հ.
խաղալով
`
մտ
ըստ
միոջէ
`
Շիշ-գայա,
Սատանախաչ
(
կամ
Սադանակաչ
),
Գարա-արխաչ
9458
Շահ-տաղ,
երկայնաչար
լեռնագօտի
`
որ
զմիջին
եւ
զանձկագոյն
մասն
ծովուն
պարսպէ,
յորում
պարու
ամբառնայ
Այրըձէ,
8187
յարեւելից
Ատա-թեփե
ցամաքակղզւոյն.
եւ
ի
Հս.
Մ.
նորին
Կիւզել-
տաղ
լեռնակ,
ի
սորա
Մ.
Քիրքիրի
տաղ,
8462
մերձ
նմին
Օճագ-տաղ,
յորմէ
եւ
անդր
զհիւսիսային
արեւելեան
մասն
ծովուն
գրեաթէ
անընդմէջ
պատեն
լերինք
անջրպետք
սորա
եւ
Միափոր
գաւառի
Ուտիոյ,
որոց
գլխաւոր
եւ
Սօուգ-պուլագ
8112
եւ
մերձաւորն
ի
Հր.
Շիշ-թեփե.
մերձագոյն
ի
հիւսիսային
արեւելեան
ունջ
ծովակին
`
Մարալըճա
լեառն
ի
Հս.
Ճապոտիկ
գեղջ,
8022
եւ
յարեւելեան
հիւսիսային
անկեան
տաշտին
Քեօմիւրլիւ
6982:
-
Աստի
մինչեւ
ի
Ցլագլուխն,
յորմէ
սկսաք
զլեռնագրութիւնս,
չիք
լեառն,
զի
ընդ
այս
միայն
կողմն
զիջանի
երկիրն
եւ
խառն
ի
դաշտավայր
Նիգ
գաւառի
Այարարատայ,
եւ
ընդ
այն
արձակէ
զառուն
Զանկի
`
զօժանդակն
Հրազդանայ,
միակ
առու
ելեալ
ի
ծովէն,
ըստ
ոմանց
`
բնութեան
ինքնին
գործեալ
նմա
զելսն,
եւ
ըստ
այլոց
`
ձեռին
մարդոյ
օժանդակեալ
ի
նոյն,
վասն
որոյ
եւ
Սուտ
Զանկի
կոչեն:
Փոխանակ
միոյն
այնորիկ
փոքրաքանակ
արտահոս
ջրոյ
`
26
գետակք
համարին
մտանել
ի
Ծովին
յայտ
է
թէ
հզորագոյնքն
ի
հարաւոյ
կուսէ.
ուր
ընդարձակ
են
ափունք
տաշտին,
եւ
նուազունք
յարեւելից
`
ուր
անձկագոյն
է
սահմանն,
եւ
պատուար
լերանցն
գրեաթէ
ի
վերայ
ալեանց
կարկառի:
-
Առաջին
գետ
որ
ի
հիւսիսոյ
կուսէ
ի
կողմանէ
Ուտիոյ
մտանէ
ի
ծովն
`
կոչի
Պալըգչայ
(
Ձկնագետ
),
եւ
թուի
ի
համանուն
լճակէ
ուստեք
ելանել,
ի
Վարաժնունեաց
գաւառի,
արտաքոյ
երկրիս
Գեղամայ,
զսա
կոչեմք
Ճապատիկ
գետ,
քանզի
եւ
այժմ
յոմանց
կոչի
ի
ռամկական
անուն
գեղջն,
Չիպուգլու:
Արեւմտակողմանն
մեծագոյն
գետ
է
Գաւառագետ,
յանուն
այժմեան
գլխաւոր
աւանի
գաւառիս,
ուրանօր
եւ
միանայ
յերից
գետակաց,
այսինքն
են
Գանձակայ
գետ,
Գուլէլի,
եւ
Տէլի-գարտաշ,
եւ
անցեալ
ընդ
Նորատուս
թափի
ի
ծովակն,
յանձկագոյն
մասին
անդ
նորին.
յառաջագոյն
Կէօք-չայ
կոչէր
յայլազգեաց,
հանգոյն
ծովուն.
-
Ձագայ
գետակք
երկու,
որք
յիրար
անկեալ
երթան
ի
ծով.
մի
ի
սոցանէ
կամ
որիշ
վտակ
մի
թուի
Ադամախանի
ջուրն.
-
Ծակքարի
ջուրն,
այսպէս
կոչեցեալ
վասն
անցանելոյ
ընդ
կամրջաձեւ
քարայրիւ,
յորոյ
վերայ
անցանեն
կարաւանք:
-
Շողագայ
գետն,
իջեալ
յԱլթուն
տաղ
լեռնէ.
-
Կողայր
կամ
Կողկայ
գետ
յանուն
ձկանց
ծովուն,
յԱրդլասարէ
իջեալ,
հանդերձ
Արիտ
օժանդակաւն
`
որ
յԱրքաշան
եւ
ի
հարաւային
Ահմանկան
լերանց
իջեալ
թափին
ի
հարաւ
արեւմտեան
ծոց
ծովուն.
նոյնպէս
եւ
որ
յաջմէ
նոցին
եւ
յարեւելից
`
փոքրիկ
վտակն
Եղնանիստ
կամ
Եզնանիստ.
եւ
յելից
սորա
`
Կոթայ
գետն,
օժանդակօքն
Ատիեաման,
Աղրի
կամ
Այրի
չայ,
զոր
ասեն
այսպէս
կոչեցեալ
վասն
յոլով
քարայրից
լերանցն,
յոր
սակս
եւ
Մաղարախանէ
կոչեն
Թուրքք:
-
Կզնուտների
գետ,
զի
յերկուց
վտակաց
միացեալ,
եւ
յայլազգեաց
Գարանլըգ-չայ
կոչին
Վերին
եւ
Ստորին.
սոքա
ի
հարաւոյ
կուսէ
յարեւմտից
յարեւելս
գնալով
թափին
ի
ծովն.
-
Վարդենանց
գետն
Թուխդուլու
կոչեցեալ
յայլազգեաց
-
Գոլատակու
գետն
`
որ
է
ըստ
այլազգեաց
Կիւզել-տերե-
Կորիկ
գետակ
(
Ալիչալու
),
որ
եւ
Կրանոց
ըստ
նախնեաց,
եւ
վաղագոյն
եւս
կոչեցեալ
Վանավանուց
ձորակ:
-
Մաքենոցաց
գետն
(
Գզըլ
վանք-չայ
կամ
Եարփուզլու
)
համարի
երկայնագոյնն
գետաց
Գեղամայ,
եւ
չէ
աւելի
քան
զ
35
բնամղոն:
-
Ի
հարաւային
արեւելեան
ծոց
ծովուն
թափի
հզօրագոյնն
գետոց
տաշտին,
Սոդից
գետն
`
Մեղրե
կոչեցեալ
զարդիս
երկուստեք
ժողովելով
բազում
գտակս
օժանդակս,
որպիսիք
են
յահեկէն
(
ի
հարաւոյ
)
Ականից
գետակն,
Կարմիրեւաղբիւր
(
Գզըլ-պուլագ
)
Կալերու-ջուր
(
Գըրգպուլագ
)
Վասակաշենի
ջուր
(
Խօշապուլագ
),
Քեթի
եւ
Արաշատ
գետակք
(
Թամուր
պուլագ
).
եւ
յաջմէն
(
ի
հիւսիսոյ
)`
գետակքն
Նշխարուց
եւ
Ջաղացաձորի,
եւ
այլք
մանունք
եկեալք
ի
կողմանց
Քեօլանի
կոչեցեալ
հանգրուանաց
Թուրքաց:
Այս
ամենայն
գետակք
որք
յաջմէ
եւ
յահեկէ
Սոդից
գետոյն
`
թափին
նախ
ի
շամբուտ
լճակ
մի
սակաւոք
տարանջատ
ի
ծովին,
եւ
անդուստ
միաձոյլ
մտանեն
ի
ծովն:
-
ՅԱրեգունի
կողման
երկիրս
`
ըստ
անձկութեան
նորին
յայտ
է
զի
եւ
մանունք
են
գետակք,
եւ
կոչին
յանուանէ
գիւղորայից.
ի
հարաւոյ
արեւելից
ընդ
հիւսիս
գնալով
`
Շիշգայա
կամ
Շիշթէփէ,
Կուչ
`
որ
ցուցանէ
զհին
Կուջկունիք
գեօղ
Սոդից,
Շընփուր
կամ
Շամփուր
կամ
Շնփօլատ,
Ճիլ
կամ
Ճիշ,
Արտաւուձ,
Գետիկ
(
Ագպուլագ
)
եւ
Դրախտիկ
(
Թօխլուճա
),
հիւսիսագոյն
վտակ
Արեգունւոյ: