Սիսական

16. ԼԵՐԻՆՔ ԵՒ ԳԵՏՔ. -

Թերեւս աւելի քան զհարիւր որիշ կատարք լերանց իցեն եւ շրջատափ պատուարի անդ եւ որ ի մէջերկրեայս. յորոց զգլխաւորագոյնսն յիշեսցուք, սկսեալ ի հիւսիսոյ արեւմտակողմանն ` որ անջրպետ կայ գաւառաց Այրարատեան նահանգի: Ի ծագ հիւսիսակողման լճին եւ հանդէպ կղզւոյն Սեւանայ ամբառնան բլուրքն Մաշտոցներ կոչեցեալ. որոնց մերձագոյն ի Հր. Ել. եւ առաջին բարձր լեառն է Պուղա-թէփէ ( Ցլագլուխ ), զոր ոմանք Պուղտա-թէփէ ( Ցորենասար ) գրեն, 7410. ի հարաւոյ նորին Գզըլ տաղ ( Կարմիր լ. ), եւ Ինէկ-տաղ ( Կով-սար ), եւ ի նորին հարաւոյ բարձրն Ահմանկան 9545'. եւ ի սորին հարաւոյ բարձրագոյն եւս լեառն 10054'. Իւչթէփէլէր ( Երեք գագաթունք ). բայց կոչին յայս անուն եւ ա ' յլ երեք լեռնակք գրեաթէ հաւասարք բարձրութեամբ, շեղջաձեւք, հրաբղխեայ կազմութեամբ եւ մնացուածովք. ընդ մէջ սոցին եւ ծովափին ի զառիհակի անդ յերի նոցին կան եւ այլ լեռնաբլուրք: Երկոքին սոքա Ահմանկան եւ Եռագագաթեանն ` համարին բնիկ Լերինք Գեղամայ, յանուն նահապետին, որ ` ըստ Խորենացւոյ ` ի շինելն զեզր ծովակին ` « յիւր անուն եւ զլեառնն անուանէ Գեղ ». եւ սա ցարդ անաղարտ պահէ զձեւ երբեմն հրաբուղխ բաժակին: Միւս եւս կատարի ի հարաւոյ Եռագագաթանն ` յոմանց նոյնպէս Ահմանկան կոչի եւ յայլոց Գանլը կէօլ ( Արեան լիճ ), յանուն փոքու լճակի որ ի ստորոտ նորին: Ի հարաւոյ սորին ամբառնայ բարձրն Նալ-թէփէ մահկաձեւ կամ պայտաձեւ սար, եւ ի սորին հարաւոյ արեւելից ի ծովակողմնն ` լեռնակն Քէչի-գալէսի ( Այծից բերդ ). յորոց յերկոցուն միջի կայ լճակ Արփա-կէօլ անուն: Յետ որոց ` Ագ-տաղ ( Սպիտակ լեառն ) հաւասար բարձրութեամբ Ահմանկանի: Ի սարաւանդակի ուրեմն Ագ-տաղ լերին նշմարին առնապատկեր անդրիք երկու, եւ յայլում կողման ` գերեզմանք, եւ սիւնք երկու գլորեալք. զորս ` ոչ գիտելով առ որո ' վ գիւղիւ լինել, յիշեցաք աստանօր: - Ընդ մէջ Ահմանկանայ եւ ծովուն ` Ալթուն-տաղ ( Ոսկի լեառն ) լեռնակ. ի հարաւոյ նորին Սըչան-տաղ ( Մկնալեառն ), կշիռ հանդէպ հարաւային արեւմտեան ընջոյ ծովուն. յորոյ ի հարաւագոյն մասին արեւմտակողման պատուարին ` կան լերինքն Տէվէկէօզ ( Ուղտու ակունք ), Արխաշան, Իքիձլէր, այսինքն Երկեակք կամ Երկգագաթն 8345' բարձր: - Աստի եւ անդր լերինքն զհարաւային պատուար տաշտին Գեղամայ բոլորեն ի հեռուստ, եւ հրաբղխեայք են բնութեամբ, որպէս եւ արեւմտեայքն. նախ ի մէջերկրեայն, այսինքն ընդ մէջ Երկեկի սարիցն եւ ծովուն ` ամբառնայ մեկնակ տափագագաթն հրաբուղխն, Աբդլա-սար կամ Ապտիւլ-ասար, 8753'. այսպէս կոչեցեալ ասեն յանուն նահատակի միոյ, զորոյ կրէ եւ զուխտատեղի գերեզման ի գագաթանն: Նման իմն նմին կան գերեզմանք եւ ի հանդիպակաց Դիտավանք կամ Դիտվանք լերին, եւ ի միջոցի երկոցուն ` երիվար մի քարեղէն: - Ի բնիկ հարաւակողմանն ի պատուարի լեռնագոտւոյն ամբառնայ բարձրն Ճանի-Գանտիլ լեառն, 10610'. եւ ի հիւսիսոյ նորին ի բազուկ մի երկայնեալ ի ծովն կոյս ` Ճանիկ կամ Եանըգ ( Բորբոքեալ ), 10474'. երկոցուն եւս անուանք զհին հրաբղխեայ բնութիւն յայտ առնեն. յետինն կոչի եւս Շահպուլագ ( Արքայաղբիւր ), որպէս եւ որ յելից կուսէ առաջնոյն ամբառնայ ` միւս եւս լեառն համանուն ( Շահպուլագ ): Ի սորա հիւսիսոյ արեւելից բարձրագոյն քան զառաջինն կայ կիւզել-տերե ( Ազնուաձոր )  10888 որոյ ոստք ձգին ընդ հիւսիս ի ծովակողմն ` ի հովիտս Կոթայ գետոյն, ուր ամբառնան լեռնականքն Գարա-ել-խանա եւ Ալաչալի-թեփե. թուի մի յաեսցանէ կամ մերձաւոր լեառն մի ` կոչեցեալ Սիւլեյ. մահայ-սար յԱռաքէլ պատմչէ: Կշիռ յարեւելեան հարաւային անկեան տաշտին Սիւնեաց ամբառնայ Տիք-Փիլաքան կամ Տիքձե Փիլեաքենտ, եւ յարակից նմին Տիք-չինիլի-քենտ. յելից նոցին Գզըլ-տաղ: Թուի ինձ առաջինն կոչեցեալ ` կոբայ կամ Կօթակայ-քար, յոր անուն յիշի գեօղ մի կամ երկու ` տուեալ ի կալուածս Վանավանու, որ կայ յեզր Կոթայ գետոյն, որպէս ցուցցէ տեղադրութիւնն: - Ի հարաւոյ սոցին առանձնակ իմն ամբառնայ պարատափ փոքր, հաւանօրէն Փորակն յիշեցեալ ի Սարգսէ կաթողիկոսէ , իբր 10 մղոն ընդ երկայնն  ( Մ. - Ալ. ) եւ կիսով չափ ընդ լայն, եւ թուի յառաջն երբեմն ծովակ եղեալ, զի տասնիւ չափ լճակք են նմին, որոց մեծագոյն Ալլահ-կեօլ կոչի, իբր երկու մղոն ընդ երկայնն, եւ շատք ` առուօք հաղորդին ընդ իրեարս: Ի լճէ անտի մեծէ ելանէ առու մի Մաքենացոց գետոյն, եւ առ նմին ամբառնայ չեղջաձեւ չիջեալ հրաբուխ լեառն Ալլահ-կեօլ Եարսին- պաշ կոչեցեալ: Թուին երկուք ի սոցանէ կոչեցեալքն Գետավանաց ծով եւ Աղաբովանաց ծով յարձանս Վանեվանայ: - Աստի ընդ արեւելս դառնայ պատուար լերանցն, յորս համարին ոմանք մշտաձիւն գագաթունս լինել. եւ են լերկ եւ մերկ պորփիւր քարաժայռք: Եւ նախ ի հարաւակողման անդ ` լերինքն  կոչին յանուն Քեթի աւանի. եւ ապա ի վեր ընդ Հս. Ել. խաղալով, Քեալ-պաճար լեռնակ. Քեօմիւր տաղ, եւ գըզ-գալեսի, բարձրագոյն քան զմերձաւորսն, Ռըմբասար հայկական անուամբ, զոր օտարք յեղեալ են յ ' Ուսում-պասար: Յարեւելագոյն անկեան տաշտին ամբառնայ բարձըն Գունկուր տաղ 10373 եւ յարեւմտից Հս. նորին Ագձա գուշ. եւ այսպէս ընդ Մ. Հ. խաղալով ` մտ ըստ միոջէ ` Շիշ-գայա, Սատանախաչ ( կամ Սադանակաչ ), Գարա-արխաչ 9458 Շահ-տաղ, երկայնաչար լեռնագօտի ` որ զմիջին եւ զանձկագոյն մասն ծովուն  պարսպէ, յորում պարու ամբառնայ Այրըձէ, 8187 յարեւելից Ատա-թեփե ցամաքակղզւոյն. եւ ի Հս. Մ. նորին Կիւզել- տաղ լեռնակ, ի սորա Մ. Քիրքիրի տաղ, 8462 մերձ նմին Օճագ-տաղ, յորմէ եւ անդր զհիւսիսային արեւելեան  մասն ծովուն գրեաթէ անընդմէջ պատեն լերինք անջրպետք սորա եւ Միափոր գաւառի Ուտիոյ, որոց գլխաւոր եւ Սօուգ-պուլագ 8112 եւ մերձաւորն ի Հր. Շիշ-թեփե. մերձագոյն  ի հիւսիսային արեւելեան ունջ ծովակին ` Մարալըճա լեառն ի Հս. Ճապոտիկ գեղջ, 8022 եւ յարեւելեան հիւսիսային անկեան տաշտին Քեօմիւրլիւ 6982: - Աստի մինչեւ ի Ցլագլուխն, յորմէ սկսաք զլեռնագրութիւնս, չիք լեառն, զի ընդ այս միայն կողմն զիջանի երկիրն եւ խառն ի դաշտավայր Նիգ գաւառի Այարարատայ,  եւ ընդ այն արձակէ զառուն Զանկի ` զօժանդակն Հրազդանայ, միակ առու ելեալ ի ծովէն, ըստ ոմանց ` բնութեան ինքնին  գործեալ նմա զելսն, եւ ըստ այլոց ` ձեռին մարդոյ օժանդակեալ ի նոյն, վասն որոյ եւ Սուտ Զանկի կոչեն: Փոխանակ  միոյն այնորիկ փոքրաքանակ արտահոս  ջրոյ ` 26  գետակք համարին մտանել ի Ծովին յայտ է թէ հզորագոյնքն ի հարաւոյ կուսէ. ուր ընդարձակ են ափունք տաշտին, եւ նուազունք յարեւելից ` ուր անձկագոյն է սահմանն, եւ պատուար լերանցն գրեաթէ ի վերայ ալեանց կարկառի: - Առաջին գետ որ ի հիւսիսոյ կուսէ ի կողմանէ Ուտիոյ մտանէ ի ծովն ` կոչի Պալըգչայ ( Ձկնագետ ), եւ թուի ի համանուն լճակէ ուստեք ելանել, ի Վարաժնունեաց գաւառի, արտաքոյ երկրիս Գեղամայ, զսա կոչեմք Ճապատիկ գետ, քանզի եւ այժմ յոմանց կոչի ի ռամկական անուն գեղջն, Չիպուգլու: Արեւմտակողմանն մեծագոյն գետ է Գաւառագետ, յանուն այժմեան գլխաւոր աւանի գաւառիս, ուրանօր եւ միանայ յերից գետակաց, այսինքն են Գանձակայ գետ, Գուլէլի, եւ Տէլի-գարտաշ, եւ անցեալ ընդ Նորատուս թափի ի ծովակն, յանձկագոյն մասին անդ նորին. յառաջագոյն Կէօք-չայ կոչէր յայլազգեաց, հանգոյն ծովուն. - Ձագայ գետակք երկու, որք յիրար անկեալ երթան ի ծով. մի ի սոցանէ կամ որիշ վտակ մի թուի Ադամախանի ջուրն. - Ծակքարի ջուրն, այսպէս կոչեցեալ վասն անցանելոյ ընդ կամրջաձեւ քարայրիւ, յորոյ վերայ անցանեն կարաւանք: - Շողագայ գետն, իջեալ յԱլթուն տաղ լեռնէ. - Կողայր կամ Կողկայ գետ յանուն ձկանց ծովուն, յԱրդլասարէ իջեալ, հանդերձ Արիտ օժանդակաւն ` որ յԱրքաշան եւ ի հարաւային Ահմանկան լերանց իջեալ թափին ի հարաւ արեւմտեան ծոց ծովուն. նոյնպէս եւ որ յաջմէ նոցին եւ յարեւելից ` փոքրիկ վտակն Եղնանիստ կամ Եզնանիստ. եւ յելից սորա ` Կոթայ գետն, օժանդակօքն Ատիեաման, Աղրի կամ Այրի չայ, զոր ասեն այսպէս կոչեցեալ վասն յոլով քարայրից լերանցն, յոր սակս եւ Մաղարախանէ կոչեն Թուրքք: - Կզնուտների գետ, զի յերկուց վտակաց միացեալ, եւ յայլազգեաց Գարանլըգ-չայ կոչին Վերին եւ Ստորին. սոքա ի հարաւոյ կուսէ յարեւմտից յարեւելս գնալով թափին ի ծովն. - Վարդենանց գետն  Թուխդուլու կոչեցեալ յայլազգեաց - Գոլատակու  գետն ` որ է ըստ այլազգեաց Կիւզել-տերե- Կորիկ գետակ ( Ալիչալու ), որ եւ Կրանոց  ըստ նախնեաց, եւ վաղագոյն  եւս կոչեցեալ Վանավանուց  ձորակ: - Մաքենոցաց գետն ( Գզըլ վանք-չայ կամ Եարփուզլու ) համարի երկայնագոյնն գետաց Գեղամայ, եւ չէ աւելի քան զ 35 բնամղոն: - Ի հարաւային արեւելեան ծոց ծովուն թափի հզօրագոյնն գետոց տաշտին, Սոդից գետն ` Մեղրե կոչեցեալ զարդիս երկուստեք ժողովելով բազում գտակս օժանդակս, որպիսիք են յահեկէն ( ի հարաւոյ ) Ականից գետակն, Կարմիրեւաղբիւր ( Գզըլ-պուլագ ) Կալերու-ջուր ( Գըրգպուլագ ) Վասակաշենի ջուր ( Խօշապուլագ ), Քեթի եւ Արաշատ գետակք ( Թամուր պուլագ ). եւ յաջմէն ( ի հիւսիսոյ )` գետակքն Նշխարուց եւ Ջաղացաձորի, եւ այլք մանունք եկեալք ի կողմանց Քեօլանի կոչեցեալ հանգրուանաց  Թուրքաց: Այս ամենայն գետակք որք յաջմէ եւ յահեկէ Սոդից գետոյն ` թափին նախ ի շամբուտ լճակ մի սակաւոք տարանջատ ի ծովին, եւ անդուստ միաձոյլ մտանեն ի ծովն: - ՅԱրեգունի կողման երկիրս ` ըստ անձկութեան նորին յայտ է զի եւ մանունք են գետակք, եւ կոչին յանուանէ գիւղորայից. ի հարաւոյ արեւելից ընդ հիւսիս գնալով ` Շիշգայա կամ Շիշթէփէ, Կուչ ` որ ցուցանէ զհին Կուջկունիք գեօղ Սոդից, Շընփուր կամ Շամփուր կամ Շնփօլատ, Ճիլ կամ Ճիշ, Արտաւուձ, Գետիկ ( Ագպուլագ ) եւ Դրախտիկ ( Թօխլուճա ), հիւսիսագոյն վտակ Արեգունւոյ: