59.
ՑԱԽԱՑ
ՔԱՐ
=
ՂՕՇԱՅ
ՎԱՆՔ
Յարեւելից
հիւսիսոյ
բերդին
իբրեւ
երկու
մղոնաւ
բացագոյն
ի
սարահարթ
լեռնավայրի
կայ
հռչակեալ
մենաստանն
Ցախաց-քար
կամ
Ցախաքար,
գրեալ
եւս
Ցաղացքար,
մի
յայնց
վանորէից
`
որ
ի
կէս
Ժ
դարու
հաստատեցան
առ
թագաւորութեամբ
Աբասայ
Բագրատունւոյ,
որոյ
հիմնադիր
կամ
առաջին
վանահայր
եղեւ
Ստեփանոս
ոմն.
գովեալ
յԱսողկայ
`
(
Բ,
Է
)
վասն
բարւոք
կարգաւորելոյ
զվանսն
`
հանգոյն
այլոց
վերահաստատողաց
վանորէից
ի
նմին
դարու,
ուսուցանելով
կեալ
«
միաբանական
օգնութեամբ
անզբաղ
յամենայն
ինքնասիրութեան
հոգոց
»,
եւ
այլն:
Ըստ
այսմ
եւ
պատմիչն
Սիւննեաց,
«
Բարձրահռչակ
եւ
սուրբ
առաքինարան
»
կոչէ:
Յետ
իբր
դարու
միոյ
հաստատութեանն
`
յամի
1041
«
ի
թագաւորութեանն
Գագկայ
(
Բ
),
հայր
ոմն
վանիցն
Վարդիկ
անուն
`
շինէ
պայծառ
եկեղեցիս
երկու
ի
հանգստարանի
սուրբ
հարցն.
զմին
գմբեթայարկ
յանուն
սրբոյ
Կարապետին,
եւ
զմիւն
սագաշէն
`
հրաշալի
յօրինուածովք
»:
Գրեաթէ
յիրար
կիցք
են
եկեղեցիքըն.
վասն
որոյ
արդ
յայլազգեաց
Ղօշավանք
կոչի
տեղիս
(
զոյդ
նշանակելով,
որպէս
Ղօշավանքն
կոչի
տեղիս
(
զոյգ
նշանակելով,
որպէս
Ղօշավանքն
Հերհերոյ,
եւ
Հոռոմոսին
).
եւ
ըստ
բաղդի
կանգուն
կան
թէ
եւ
ոչ
բոլորովին:
Եկեղեցին
Ս.
Կարապետի
յարեւմտից
միւսոյն
(10
քայլ
երկայն,
8
լայն
)
մեծամեծ
յղկեալ
վիմօք
պատեալ,
ըստ
բանից
պատմչին
ունի
սրածայր
գըմբէթ
ի
վերայ
շղթայաձեւ
դրուագեալ
շրջանակի
բոլորակին
`
ամբարձելոյ
ի
վերայ
վեցից
որմնայար
կարմրագոյն
սեանց.
բաց
յաւագ
խորանէն
են
ի
նմին
եւ
այլ
չօրք
մանունք:
Ի
հարաւային
որմն
արտաքուստ
`
քանդակեալ
է
ի
ճարտարակերտ
շրջանակի
`
արծուի
մագլեալ
զցուլ.
ի
հիսիսակողմանն
`
ցուլ
եւ
առիւծ
սպառնալեօք
ընդդիմահայեացք.
նրբին
արուեստակեալ
են
եւ
քանդակք
արեւմտեան
եւ
արեւելեան
երեսացն:
Ի
վերայ
հարաւային
դրանն
արձանագրեալ
է
մեծատառ:
Տէր
Աստուած
ողորմեա
Գագկայ
ի
քում
գալստեանդ
եւ
պահեա
ի
չարէ
…
Վերոյիշեալ
Հօր
Վարդկայ
մնայ
կիսեղծ
արձանս.
եւ
միւս
ներքուստ
կողմանէ
դրանն
գրեալ
կարմրադեզով:
Ողորմեա
Քրիստոս
Աստուած
մեր
Վարդկայ
ի
քում
գալստեանդ,
որպէս
աւազակին
ի
խաչին
եւ
մաքսաւորին
ի
տաճարին.
Ես
Վարդիկ
Հայր
…
այլ
սուրբ
Կարապետս
…
արդ
?
որ
Սուրբ
Սարգիսոյ
աւր
այս
Հինգ
եկեղեցումս
ժամ
Վարդկայ
չառնողն
ի
Սուրբ
Կարապետէս
եղիցի
նզովեալ.
իսկ
առնելին
աւրհնած
եղիցի.
+
Ի
Թվին
Չ.
Այս
գիր
ճշմարիտ
յուսոյ
յիշատակ
հոգւոյ
առաջն
տեղի
?
Տարսայիճի
իշխանաց
իշխանին
որդի
մեծին
Լիպարիտի,
եղբայր
Սմբատայ
արքայի
կողմնակալի
այսմ
նահանգի,
որ
իշխեցաւղ
է
ի
Բարկուշատայ
մինչ
ցԳառնի
սահմանք
մեր
?
Երասխայ.
մեր
յոյս
Քրիստոս
է
…
զհոգւոց
մերոց
տուաք
ի
սուրբ
ուխտս
զՑախաքարի
հողն
ի
հայրենեաց
մերոց,
ի
Գեղարքունի
զգեղն
Գառնի
եւ
ի
Մճռակաձոր
զմեր
ձեռատունկ
այգին
Ա
…
ութից.
Սպասաւորք
Տէր
Գրիգոր
եւ
այլ
միաբանք
սահմանեցին
Զատկի
սուրբ
տաւնին,
առաքելոց
Պետրոսի
եւ
Պաւղոսի.
եկեղեցիս
ամենայն
պատարագն
Ա
աւուր
ինձ
առնեն
Տարսայիճիս,
Ա
աւրն
ամուսնոյ
իմոյ
Մինայ
խաթունին.
Արդ
թէ
ի
մերոց
կամ
յաւտարաց
կամ
յիշխանաց
հակառակի,
ՅԺԸ
հայրապետացն
նզոված
լինի.
Վկայ
արձանիս
որդի
արձանագրողին
Ստեփանոս
եպիսկոպոս
ի
պատմութեան
իւրում
`
ուղղէ
զայժմեան
ընթերցուածն,
այսպէս.
«
Ետ
եւ
ի
վանսն
Ցախաքարոյ
`
գիւղ
ի
Գեղաքունի
զԳառնակերն,
եւ
այգի
մի
ի
Մաճռակաձորի,
եւ
գրէ
ինքեան
արձան
ի
վերայ
Սրբոյ
Կարապետին,
եւ
կարգէ
պատարագս
երիս
ամ
յամէ.
եւ
փակէ
ահագին
նզովիւք,
զի
մի
'
խախտեսցեն
զհոգեցատուրն
զայն
»:
-
Երկրորդ
եկեղեցին
`
զորոյ
անուն
ոչ
յիշէ
պատմիչն,
Սուրբ
Յովհաննէս
կոչի
այժմ,
եւ
է
փոքր,
սրբատաշ
քարամբք
կերտեալ,
նոյնպէս
եւ
գաւիթն
փոքրագոյն
յառաջոյ
`
յարեւմտից
կուսէ
(
չորս
քայլ
քարակուսի
),
յորոյ
ի
վերայ
դրանն
մատրանաձեւ
իմն
է
փոքրիկ
`
սեղանով
պատարագի.
յաջմէ
եւ
յահեկէ
դրանն
մէն
քանդակագործ
խաչարձանք
մեծամեծք,
իբրեւ
երկու
եւ
կէս
Չ.
բարձրութեամբ:
Ի
վերայ
դրան
գաւթիս
կայ
հին
արձանագիր
շինողի
եկեղեցեացս
այսպէս.
Ես
Հայր
Վարդիկ
առաջնորդ
սուրբ
ուխտիս
Ցախաքարիս
շինեցի
զսուրբ
կաթուղիկէս
եւ
կանգնեցի
զՆշան
Սուրբ
Երրորդութեան
վասն
իմ
հոգւոյս
փրկութեան,
թերեւս
ողորմութիւն
գտցի
ի
յապագային,
ի
տիեզերական
հրապարակին
ուր
բանքն
սպառին
եւ
գործքն
թագաւորեն.
Արդ
ով
սրբազարդ
քահանայք
որք
զսուրբ
պատարագն
համարձակ
մատուցանէք,
զիս
յաղաւթս
յիշեցէք
առաջի
զենլոյն
Քրիստոսի.
Ամէն
շաբաթ
աւր
զայն
ինձ
առնէ
այն
քահանայն
որ
ի
սմա
պատարագ
մատուցանէ.
Իսկ
ի
ճակատ
արեւմտեան
դրան
եկեղեցւոյն
որ
հայի
ի
գաւիթն
`
գրեալ
է
նոյն
առաջնորդ
յամի
1061.
Թուին
ՇԺ
կամ
եղեւ
ինձ
Հայր
Վարդկայ
եւ
ամենայն
եղբայրց
գրել
զյիշատակ
վասն
Վարդայ
`
Զաքարէի
որդւոյ,
որ
մեծ
յուսով
երետ
զԲվեայ
մարգ
եւ
Սիդայի
այգին
եւ
այլ
շատ
իրք,
եւ
մեք
գրեցաք
որչափ
ի
հաստատութեան
է
եկեղեցիս
զՎարդավառին
շաբաթն
ԺԵ
ժամ.
Որ
խափանէ
ՅԺԸ
հայրապետացն
նզոված
է
եւ
մեր
մեղացն
տէր
է.
Յարեւմտեան
որմն
ի
ներքուստ
գրեալ
է
յամի
1230.
նոյնպէս
եւ
ի
հարաւային
որմն
գաւթին.
Թվին
ՈՀԹ.
զՍամունայ
յիշեցէք
ի
Քրիստոս.
+
Յանուն
Աստուծոյ,
ես
Մարտիրոս
զիմ
Եղեգեաց
հայրենի
հողն
զՓորադափնին
?,
զԿայումեռանէ
?
ի
Ցախաքարի
Սուրբ
Յովհաննէս
տուի.
իմ
հայրենեաց
անդարձ
էր
որ
իմ
մահուն
յետեւ
Ցախաքարէն
որու
ոչ
ում
հետ
ոչինչ
հաշին
(
չկայ
)…
Որ
զիմ
անդարձն
յետ
դարձուցանէ
ՅԺԸ
հայրապետացն
նզոված
եղիցի.
Սակաւուք
հեռի
ի
Ցախաքար
վանաց
յարեւմտակողմն
կայ
այլ
վանատեղի
պարսպափակ,
թէ
եւ
զարդիս
քայքայեալ,
յանուն
Ս.
Աստուածածնի,
փոքր
եկեղեցեաւ
(9
քայլ
երկայն,
8
լայն
)
ի
վերայ
չորից
որմնայար
սեանց,
հինգ
սեղանովք.
ունելով
եւ
ժամատուն
ընդարձակ
(20
քայլ
երկ.
8
լայն
)
ի
վերայ
վեցից
որմնայար
սեանց,
որոյ
յարկն
անկեալ
է:
Դուռն
ի
հարաւոյ
կուսէ
մուծանէ
յայլ
մատուռն
կամ
ժամատուն
(12
քայլ
երկ.
5
լայն
)
հաստատեալ
նոյնպէս
ի
վերայ
վեցից
որմնայար
սեանց,
համակ
կոփածոյ
քարամբք.
եւ
ի
միջի
տապան
Ուքանայ
որ
թուի
յիշխանազանց
Խաչենոյ,
այսու
արձանագրաւ
1326
ամի.
Զազնիւն
յընտրեալսն
եւ
զքաջն
ի
զաւրականսն
զՊարոն
Ուքանն
յիշեցէք.
Թվին
ՉՀԵ.
Ի
հարաւակողմն
պարսպի
վանացս
կայ
միւս
եւս
եկեղեցի
բարձրայարկ
ի
վերայ
չորից
որմնայար
սեանց
հաստատեալ,
ընդարձակ
ժամատամբ
(20
քայլ
յերկայնն
եւ
8
լայն
),
եւ
աւերակք
բնակարանաց,
եւ
գերեզմանք
շուրջանակի:
Ի
վերայ
դրան
պարսպի
վանացն
արձանագրեալ
է
յամի
1222.
Թվին
ՈՀԱ.
Նորոգեցաւ
սուրբ
Աստուածածինս
ի
ձեռն
Գրիգորայ,
եւ
միաբանքս
գրեցին
իւր
տաւնիս
Ա
ժամ.
Կատարիչքն
աւրհնին
յԱստուծոյ.
Իսկ
ի
վերայ
դրան
եկեղեցւոյն
արտաքուստ,
եւ
ի
ներքին
կողմն
դրանն,
եւ
ի
հարաւային
որմն
գրեալ
են.
Ես
Գրիգոր
Որդի
Սմբատայ
Ոստնի
տէր,
երկու
դռնիս
?
տնկեցի,
ետու
ի
Ս.
Յովհաննէս.
Գրեցաւ
ի
տարին
ԺԲ
աւր
ժամ
պատարագ.
Որ
գրոյս
հակառակ
(
ի
)
ՅԺԸ
հայրապետացն
նզովեալ
եղիցի.
+
Կամաւն
Աստուծոյ
ես
Էաչի
որդի
Հասանայ
թոռն
Պռաւշայ
միաբանեցայ
սուրբ
ուխտիս
Ցախաքարոյ,
եւ
ետու
յիմ
հայրենեաց
ի
Արկղունիս
զմեր
ձեռատունկ
այգին
Նորակերտ
իւր
ջրովն,
մեր
?
եղբաւրն
Տէր
Աւրբէլի
Ովանէի
?
Միաբանքն
սահմանեցին
ի
տարին
Գ
պատարագ
մեզ
եւ
ծնողաց
մերոց
եւ
ամուսնոյն
իմոյ
Մամայ
խաթունին
ի
տաւնի
Դաւթի
եւ
Յակոբայ.
Կատարիչքն
աւրհնին
յԱստուծոյ.
Թվ.
ՉԿԶ.
+
Ի
Թվին
ՉԿԶ.
Կամաւն
Աստուծոյ
ես
Գրամիկ
միաբանեցայ
սուրբ
ուխտիս
Ցախաքարոյ
եւ
ետու
ի
հալալ
ընչից
իմոց
…
նոյն
այգոյն
…
Յետնագիր
ծանօթ
արձան
է
ի
ստորեւ
Էաչոյ,
յոյժ
թերի
ընթերցեալ,
գրեալ
յամի
1367.
Կամաւն
Աստուծոյ
յիշխանութեան
Իւանէի,
ի
հայրապետութեան
Տեառն
Ներսիսի
…
որդի
Սամփսոնայ
(
եւ
)
ամուսին
իմ
Արուզ
խաթունս
թողեցաք
մեր
Ամփսոն
որդիս
ի
վանքս,
մեք
էլ
գերեզմանահատք
?
մատաղ
արարաք
եւ
ելք
?
մեր
ապրանաց
հրամանաւ
?
Արտափինեցի
Ք
…
մուխի
ար
?
ծախեցի
ամենայն
հարկէ
ազատ.
Սիրիկնայ
?
այգին
ագինն
Բուրզա
Թուրքի
…
գեղոյ
….
գերի
…
թափեցին
ք
?
այգի
…
չորեքս.
Ա
իմ
հոգւոյս,
Ա
ամուսնոյ
Խաթունի
հոգւոյն.
Ա
Սամփսոնայ
հոգւոյն.
տուաք
ի
Սուրբ
Յովհանէս
վասն
ծովացեալ
մեղաց
մերոց.
Սպասաւորք
Ներսէս
(
եւ
)
այլ
միաբանքս
տարին
վեց
պատարագ
տուին
մեզ
(
եւ
)
ծնողաց
մերոց.
ով
հակառակի
դատի
յԱստուծոյ.
մասն
ու
բաժին
Յուդային
այլ
խաչահանուացն
առցէ.
Թվին
ՊԺԶ.
Գուցէ
այս
եկեղեցիք
են
հնգերեակն
`
յորս
աղօթել
վասն
իւր
արձանագրէ
Վարդիկ
հայրն:
Ընչ
այլոց
վանորէից
եւ
զՑախաքար
սեփականեալ
էր
Տարսայիճ
ի
մասն
ժառանգութեան
որդւոյ
իւրում
եպիսկոպոսի
Սիւնեաց:
Այսքան
յոլովութիւն
եկեղեցեաց
եւ
արձանք
հոյակապ
իշխանաց
եւ
եպիսկոպոսաց
Օրբելեանց
`
յայտ
առնեն
զի
նշանաւոր
կրօնական
այլ
եւ
իշխանական
տեղի
եղեալ
է
Ցախոց
քար,
եւ
եպիսկոպոսանիստ
իսկ.
որպէս
ծանուցանէ
յիշատակարան
աւետարանի
միոյ
ստացելոց
ի
Տէր
Ստեփանոսէ
եղբօրորդւոյ
պատմչին,
զորմէ
ասի
(
յամին
1332)
լինել
«
գլուխ
արհի
երից
աթոռոցս
Սիւնեաց,
Տաթեւոյ
եւ
Նորավանից
եւ
Ցախացքարոյ,
պետ
ԺԲ
գաւազանաց
».
բայց
առանձին
յանուանէ
զոք
եպիսկոպոս
տեղւոյս
ոչ
գտի
եւ
ոչ
զժամանակն:
Վերջին
ծանօթ
ինձ
յիշատակ
շէն
լինելոյ
տեղւոյս
`
է
1462
-
3
ամի.
յորում
գրեալ
է
անդ
աւետարան
«
ընդ
հովանեաւ
Ս.
Աստուածածնիս
»,
եւ
Կարապետիս
երկնանման
կաթուղիկէի
»:
Իբր
25
ամօք
յառաջ
քան
զայս
գտանի
գրեալ
Շարական
մի
«
ի
գաւառիս
Եղեգեաց,
ի
վանս
Ցաւղաց
քար
ընդ
հովանեաւ
կենսաբեր
Ս.
Նշանիս
…
ձեռամբ
Մատթէոս
քահանայի
»:
Մարթի
վրիպմամբ
գրեալ
Ցաւղաց,
բայց
պիտանի
է
յայտնութիւն
անուան
(
Ս.
Նշան
)
եկեղեցւոյ:
Արժանի
քննութեան
է
եւ
որ
շուրջ
զեկեղեցեօքն
գերեզմանոցն,
ուր
խուռն
բազմութիւն
է
խաչարձանաց,
յորոց
մարթ
էր
ստուգել
ոչ
սակաւ
ինչ
`
եթէ
ուշի
ուշով
հետազօտեալ
էր:
