64.
ՁՈՐԱԿ
ԱՂՈՊԵՆՈՅ.
ՄԱՀԵՒԱՆԵԱՆՔ.
ՉՈՒԱ
Այսպէս
հաւանիմ
կոչել
զհովիտ
գետակին
Էլբինայ,
որպէս
եւ
կոչի
յանուն
գլխաւոր
գեղջս,
եւ
թուի
ինձ
յեղեալ
յանուանէ
Աղոպէն
գեղջ
հնոյ.
յերից
կողմանց
պարփակեալ
ի
լերանց
եւ
ձորոց,
յարեւելից
ունելով
զնստագոյնս
զանջրպետս
Ապանայ
ձորոյն,
ի
Հս.
Ել.
զՍուլեմայ
ձորոյն
կողմնական
լերինս,
որպիսիք
Թառամ,
Հօրս,
եւ
այլն.
ի
Հս.
զԹօփ
տաղ,
եւ
կռան
լերանց
հարաւային
Գեղամայ.
յարեւմտից
զանջրպետս
Չանախճի
հովտին
Շարուրայ,
ի
Հս.
զԱրփա
գետ:
Գետակն
Էլբինայ
իջանէ
յարեւմտեան
լերանց
անտի,
այլ
օժանդակս
ընդունի
ի
թիկնաց
Սրկղօնից
ձորահովտին:
Առ
աաջվնովն
`
սկսեալ
յարեւելից
եւ
յարակից
Ռինտայ
ձորակին,
ի
գեղեցիկ
քաջաբոյս
ձորավայրի
`
առ
եզերբն
կայ
փոքր
գիւղն
այլազգեաց
Կօզլուճա,
որ
թարգմանի
Ընկուզուտ,
այլ
ոչ
յիշի
ի
գիրս
այս
անուն
գիւղ
ի
կողմանքս:
-
Ի
Մ.
Հր.
սորա
կիսով
փարսախաւ
ի
ստորեւ
յաջմէ
ջրոյն
(
յարեւմտից
)
կայ
աւերակ
գիւղատեղի
Քեանանվիզա
?
գրեալ,
ոչ
գիտեմ
ստո՞յգ
անուն
թէ
Կենաուզ,
եւ
որպիսի
ինչ
ունիցի
մնացուածս
հնութեան:
-
Ընդ
մէջ
այսր
եւ
երկրորդի
վտակին
օժանդակի
ամբառնայ
լեառն
Արտալիզի
`
յանջրպետս
անդ
երկոցուն
ձորակացն,
յորոց
ի
գլուխ
այսինքն
ի
վերնակողմանս
մերձ
ի
սահմանս
Հորսայ
`
մեծագոյն
եւս
լեառն
Ամ
եուրտ:
Առ
վտակաւս
այսու
կան
գեօղք
մանունք,
բնակեալք
ի
Միլլի
տոհմէ
Թուրքաց,
Ագգիլիսէ
(
Սպիտակ
եկեղեցի
)
ի
բարեբոյս
վիճակի.
ի
Հս.
նորին
Վրթանէս,
եւ
ի
սորին
Հր.
Հեշին.
յերեսին
եւս
գոն
մնացորդք
ինչ
ազգային
դաստակերտից,
ոչ
մանր
քննեալք,
զի
եւ
ոչ
նշանաւորք
ինչ
համարեալք:
Երկրորդ
գիւղն
հաւանօրէն
է
Վարդենիք
հին
Ցուցակին,
զի
պատշաճի
տեղւոյս
եւ
ըստ
դասակարգին
եւ
ըստ
պատմական
ինչ
աւանդից:
Յելից
հարաւոյ
կուսէ
գեղջն
կայ
փոքր
լճակ
կամ
գուբ
ջրոյ
խորայատակ,
զորոյ
եւ
զմի
կողմն
պատեալ
է
ձեռագործ
պատուարաւ
եւ
ագուգայս
գործեալ
յոռոգումն
անդաստանաց:
Ի
հնումն
`
ըստ
ակնարկութեան
իցիք
պատմչին
Սիւնեաց
`
վիճակեալ
էին
տեղիքս
այսոքիկ
Մահեւանեան
տոհմի
իշխանազանց
Բաղաց,
զորս
փոխադրեալ
անտի
«
յաւերման
ժամանակին
`
բերեալ
էր
(
այսր
)
Աթաբէկն
Իւանէ
…
եւ
տուեալ
հայրենեօք
զՆբրոյն
բերդ,
այլովք
ագարակօք
»:
Մահեւանայ
յաջորդեաց
որդի
նորա
Ջուրջ,
եւ
սմա
որդին
իւր
Մահեւան
Բ.
յետ
կիսոյ
ԺԳ
դարու,
որ
«
անզաւակ
գոլով
բաժանէ
զհայրենիս
իւր
ընդ
եղբօրորդւոյ
իւրում
Ամիրային,
եւ
առնու
ըզկէս
բերդին,
եւ
որչափ
ջուրն
հատանէ
զանդաստանն
որ
ի
Վարդանեաց
կողմանն
…
եւ
ընծայէ
զիւր
հայրենաբաժինն
զՆորոյն
եւ
զտունն
եւ
զայգիս
որ
յԱռփայ,
եւ
զամենայ
h
ստացուածս
իւր
`
ի
Սուրբ
Նշանն
(
Նորավանից
Ամադուայ
),
եւ
գրէ
ինքեան
արձան
յիշատակի,
զի
յետ
ժամանակաց
մի
ոք
իշխեսցէ
խախտել
զայն
հոգեցատուր
ի
սուրբ
եկեղեցոյն.
եւ
սահմանէ
ինքեան
քսան
որ
պատարագ
ամ
յամէ
անխափան
»:
-
Յիշեալ
բերդն
Նրբոյն
կամ
Նրբիւն,
յոր
անուն
եւ
գեօղ
մի
նշանակի
ի
հին
Ցուցակին,
եւ
ի
տրիցն
գուշակի
ոչ
փոքր
լինել,
հաւանօրէն
է
աւերակ
բերդն
որ
ի
գագաթան
Շրեշ
բլրի,
յերկայնագիծ
գօտւոջ
բարձանցն
որ
զերկրորդըս
այս
վտակ
անջրպետեն
յարեւմտայնոյնի
ի
բնիկ
Էլբինայ:
Այսպէս
կոչի
լեռնաբլուրն
այն
կոնաձեւ
ամբարձեալ
`
վասն
բուսոյ
շրէշի
`
առատապէս
աճելոյ
ի
նմին.
յորոց
միջի
ցրուեալ
են
մնացորդք
բերդին
քայքայելոյ.
ուր
ոչ
բազում
ամօք
յառաջ
Պարսիկք
ոմանք
յուսացան
գտանելգանձս
ծածկեալս
յայրս
ուրեք,
եւ
ձեռնունայն
ելին:
Ճանապարհ
որ
տանի
անդր
յԷլբինայ
եւ
ի
Վարդենեաց
`
առապար
է
խոժոռագեղ
տեսլեամբ
անհեդեդ
քարաժեռից:
Երկու
կամ
երեք
վտակք
յարեւմտակողմն
Շրէշի
եւ
բարձրաւանդակին
զուգեն
զգետակն
Էլբինայ,
ունելով
ձորակս
քաջաբուսակս
եւ
զուարճատեսս.
յեզր
միոյն
ի
Հս.
այլոց
գիւղից
`
կայ
Խնձորուտն
հին,
Էլմալու
թարգմանեալ
ի
Թաթարաց
22
տանց:
-
Ի
ստորեւ
ի
կցուածի
երկուց
վտակաց
զետեղեայ
է
փոքրիկ
գիւղն
Քեօյնալու,
յորմէ
իբր
կիսով
մղոնաւ
ի
ստորեւ
միւս
եւս
վտակ
կցի
ի
նոյնս,
եւ
ի
խորշ
մի
նոցին
յահեկէն
(
յարեւելից
)
կայ
Էլբին
գիւղ
իբր
50
տանց
Հայոց
գաղթականաց
ի
Պարսից
բաժնէ.
յորոյ
խոյս
տուեալ
յառաջագոյն
բնակեալ
այլազգիքն
գնացին
ընդ
հիւսիս
յԱրտալաս
գիւղ
`
ի
գլուխ
ձորակի
նոյն
վտակին:
Ըստ
անուանն
եւ
գրադարձութեան
սա
թուի
ինձ
Աղոպեն
գիւղ
հին
Ցուցակին.
ի
վաղեմի
շինուածոց
չերեւի
ինչ
ի
նմա
նշանաւոր,
եւ
ոչ
արձանագիրք
ի
գերեզմանսն.
այլ
հարկ
է
թէ
մանր
խուզարկութեամբ
գտցին
ինչ
ինչ
ի
գեօղեանդ.
ընդ
որս
դասելի
է
եւ
Քէօմիւրլիւ
(
Ածղուտ
)
փոքր
գիւղ
այլազգեաց
`
մղոնաւ
ի
բացեայ
ի
Մ.
Էլբինայ,
ի
ստորոտս
համանուն
լերին:
Յետ
միութեան
ամենայն
վտակացն
`
գետակն
Էլբինայ
խաղայ
արեւելախառն
ընդ
հարաւ,
եւ
ի
Հս.
Արփայ
գեղջ
խառնի
ի
համանուն
գետն
մեծ:
Միակ
գիւղ
եւ
ոչ
փոքր
ի
հզօրագոյն
մասին
աստ
գետակին
յերկոսին
ափունս
նորին,
այլ
յաւէտ
յահեկէն
`
որ
է
յարեւելից
`
է
Չուա,
առ
բերանով
վտակին
`
առ
որով
Ընկուզնուտն
գիւղ,
իբրեւ
փարսախաւ
հեռի
յԱրփայ
գետոյ,
եւ
սակաւ
մի
առաւել
յԷլբին
գեղջէ:
Բնակիչք
գեղջն
խառն
են
Թաթարք
կամ
Պարսիկք
եւ
Հայք.
ի
սոցանէ
են
եւ
տունք
ինչ
ի
վաղեմի
բնիկ
տեղեաց.
բայց
գիւղն
ողջոյն
կալուած
է
Հասան
Ալի
սուլդանի,
որոյ
է
անդ
եւ
տուն
մեծ,
եւ
ի
պարտիզին
աւազան
կամ
շատրուան,
շուրջ
պատուարեալ
քարամբք
դամբանաց
Հայոց:
-
Յարեւմտակողմն
գեղջս
ի
լանջս
լերանց
որ
սահման
հատանեն
ընդ
ձորահովիտս
եւ
ընդ
Չանախճի
Շարուրայ,
կան
աւերակք
հին
գեղջն
Չուայ,
որ
ոչ
յիշի
ի
Ցուցակին,
այլ
ի
պատմութեան
Ստեփ.
Օրբելեան,
որոյ
եւ
հօրեղբայրն
Սմբատ
այգիս
եւ
անդաստանս
ի
գեղջէ
աստի
նուիրեալ
էր
Նորավանից.
եւ
յետոյ
ինքն
իսկ
եղբօրորդին
եպիսկոպոսն
պատմիչ,
զողջոյն
իսկ
զգիւղն
`
զմասն
բաժնին
Ջալալայ
`
որ
համամօր
եղբօր
իւրոյ,
գնեալ
ի
նմանէ
22,
000
դրամոյ,
«
ամէն
սահմանօքն,
հողով
եւ
ջրով
եւ
այգեստանեօք
եւ
բոլոր
բնակչօք
»,
նուիրեաց
սիրելոյ
աթոռոյն
Նորավանից,
«
ազատ
յամենայն
հարկաց
եւ
ի
դիւանէ
անդաւի
(
անվէճ
)
եւ
անհաշիւ
յամենայն
կողմանց,
յեղբարց
եւ
յաւագաց
»:
-
Ի
սպառուած
ձորահովտին
Էլբինայ
առ
եզեր
Արփայի,
յաջմէ,
կան
աւերակ
գեօղատեղիք,
որոց
որպէսն
ինձ
անծանոթ: