Սիսական

68.  ՁՈՐԱՀՈՎԻՏ ՄԱՐՏԻՐՈՍԻ. ՀՈՂՈՑԻՄ. ՓՇՕՆՔ

Յարեւմտից Քէօմիւր գետաձորակի տարածանի բազմավտակ գետակն ` որ ի վերակողմանսն Եազեուրտ կոչի յանուն լերին միոյ կամ լեռնատափի, եւ ի ստորեւն յանուն գլխաւոր գեղջն ` Մարտիրոս. աղբերք նորա իջանեն ի Քէօքի լեռնէ բարձուէ (9550), եւ յարեւմտից նորին ի Մարտիրոս սարէ ( Մարտիրոս-պաշի ), ընդ ծործորս եւ անձուկըս վիմաց խաղացեալ յելից կուսէ ի մուտս, երեք եւ չորք վտակք յընդարձակ ձորաբերանն, որ մինչեւ յափունս Արփայի ձգի ընդ հարաւ ` տնկաւէտ անդովք եւ այգեօք. յաջակողմանն ունելով երկուս կամ երիս լճակս, որոց մեծագոյն կէս մղոն երկայն: Սուղ ի ստորեւ գետակցացն յահեկէ կուսէ ի զուարճալի եւ յարգաւանդ վայրի կայ հին գիւղն Մարտիրոս, ոչ է յայտ յորոյ վկայի յիշատակէ այսպէս անուանեալ եւ ի հին Ցուցակին: Մեծ մասն բնակչացն մերազգիք են գաղթականք ի Պարսից բաժնէ, տունք 75 կամ 80, ընդ որս եւ Պարսիկք իբր 20 տուն: Յերի եկեղեցւոյն (12 կանգուն երկայն եւ 8 լայն ) առ աղբերբ միով գոյ խաչվէմ մեծ (11 կանգուն բարձր, 4 լայն ) գեղաքանդակ, արձանագրաւս յամի 1283.

Ես Մխիթար որդի Դեղկայ հրամանաւ իշխանաց իշխանին Պռաւշոյ եւ որդւոյ իւրոյ Հասանայ շինեցի զգիւղս Մարտիրոս, եւ կանգնեցի զԽաչս ի դուռն սուրբ վկայարանիս, եւ բարեխաւսութիւն ինձ եւ ամուսնոյն իմոյ Մարիամին եւ որդւոյ իմոյ Խարիբշահին եւ դստերն իմոյ Ռուզուքանին. Կազմեցաւ ձեռամբ Շնորհաւորին. ի Թվին ՉԼԲ. որք ընթեռնուք յիշեցէք.

Յարեւելից ? գեղջն, մղոնաւ ի բացեայ կայ այլ փոքր եկեղեցի ` (9 քայլ ընդ երկայնն եւ ընդ լայն ), համակ վիմափոր գմբեթաձեւ ձեղուամբ, յորում եւ բոլորշի լուսամուտ, փոքրիկ գաւթիւ (3 քայլ քառակուսի ). ի յատակին նշմարին 11 դամբանք հողոյ հաւասար: Դուռն ի հարաւոյ մուծանէ յայլ եկեղեցեակ նոյնպէս վիմափոր (6 քայլ քառակուսի ) չորիւք միաստանի սեամբք, արձանագրաւս յամի 1286.

Կամաւն Աստուծոյ, ի հայրապետութեանն ( Տեառն ) Յակոբայ եւ ի քահանայապետութեան գաւառիս Տէր Սարգսի, եւ ի տէրութեան իշխանաց իշխանին Պռոշոյ եւ որդւոց նորին Պապաքայ եւ Հասանայ … եւ որդւոյ ( նորին ) Պարոն Եաշոյ եւ մաւր նորին Պարոն … Ես Մատթէոս վարդապետ կանգնեցի … եւ կատարեգցի զեկեղեցիս ի բարեխաւսութիւն ինձ եւ Պետրոսի եւ ծնողաց մերոց եւ պարոնաց մեր եւ ամենայն հաւատացելոց. որք մտանէք Աստուած ողորմի ասէք մեզ, եւ ձեզ եղիցի. Թվին ՉԼԵ.

Յարեւմտից եկեղեցեացս ի բլրակի ուրեմն են գերեզմանք եւ խաչվէմք. մին գեղեցիկ քանդակօք (10 կանգուն ի բարձրութիւն եւ 4 ի լայնութիւն ), ունի արձանագիր զվերոյգրեալ վարդապետին յամի 1295.

Կամաւն Աստուծոյ. իշխանութեամբն Ամիր Հասանին ես Մատթէոս վարդանպետս կանգնեցի զնշանս ինձ եւ Պետրոսի եւ ծնողաց իմոց. որք երկրպագէք Աստուած ողորմի նոցա. Թվին ՉԻԴ.

Յայլում համաչափ խաչվիմի գրեալ է յամի 1279.

Կամաւն Աստուծոյ եւ յիշխանութեան Պռոշոյ եւ որդւոյ նորա Հասանայ կանգնեցաւ Նշանս յիշատակ Քաւթարին. Աստուած ողորմի նոցա. ամէի. Թվին ՉԻԸ:

Յայլում եւս գրեալ է 1284.

Յիշխանութեան բարեպաշտ իշխանին Ամիր Հասանայ ես Արիստակէս, Աթանէս եւ Յովհաննէս կանգնեցաք զԽաչս հաւր մերոյ Մխիթարայ. Որք կարդայք յաղաւթս յիշեցէք. Թվին ՉԼԳ.

Ի միւսում եւս խաչվիմի բարձու (6 կանգուն եւ 9 լայն ) գրեալ է յամի 1286.

Կամաւն Աստուծոյ եւ իշխանութեամբ Ամիր Հասանայ մեք եղբարքս Աւետիս եւ Մխիթար կանգնեցաք զԽաչս հաւր մերոյ Մխիթարայ եւ ամուսնոյն Վահրամայ ? . . . տիկնոջն. որք կարդայք Աստուած ողորմի ասացէք. Թվին ՉԼԵ.

Են եւ ոչ սակաւ գերեզմանք առ եկեղեցեօքն, յորոց ի վերոյ միոյն արձանագրեալ է յամի 1478.

Այս է տապան Յովհաննէս բէգին. Թվին ՋԻԷ.

Գոյ եւ քարայր մի եւ մատուռն փոքրիկ վիմափոր, զոր Ճգնաւորի բնակարան համարին շինականքն, որք գան յուխտ գլխաւոր եկեղեցւոյն ի տօնս Տիրամօրն, եւ յանուն նորա կոչեն զայն:

Յարեւմտից Մարտիրոսի, ասէ Ջալալեան լինել զՀողոցիմ գիւղ, իբրեւ ականատես. այլ զի ըղձիւք միայն կարծեմ տեսօղ լեալ է վայրացն եւ ոչ իսկապէս, երկբայելի են գիրքն, մանաւանդ զի բաց ի վարկպարազի խորհրդածութեանց ` չտայ ինչ նշանակ աներկեւան, սակայն չէ անհաւան թէ յայսմ հովտի իցէ գիւղն այն ի Հս. Մ. Մարտիրոսի, վերագոյն քան զայն, մանաւանդ եթէ Ազատեկ գիւղ (98) իցէ հինն Ազատ, զորմէ ասէ Սմբատ իշխան Օրբելեան յարձանագիր Նորավանից, եթէ, « Տուաք զԱզատ գիւղն ` իւր ամէն սահմանովն, շրջակայ լերամբ եւ դաշտով, սկսեալ ի բարձր դիտաւոր սարէն որ Քուռակախաղաց կոչի ` մինչ ի յերեւանն Հողոցմոց եւ Ճաւաձոր եւ ի գլուխն Ակոռւոյ »: Ամենայնիւ արժան էր խնդրել եւ ճշգրտել զտեղին որ ընծայեաց ի լոյս կենաց զՍ. Յովսէփ Երէց զհեզն եւ զգօն, զարժանաւորն յամենայն ուխտի եկեղեցւոյն Հայոց ` փոխանակելոյ զմեծսն Սահակ եւ Մեսրովպ, եւ զբացագոյն յոյժ ի հայրենեաց ` յԱպր աշխարհի Պարսից նահատակեալն վսեմական վկայութեամբ. որ թէպէտ եւ կալաւ զաթոռն հայրապետական զամս հնգետասան, յայնպիսում տագնապալից եւ դժուարուղղելի ժամանակի, վասն անիշխանութեան ազգին, հալածանացն Յազկերտի, եւ վասն շփոթմանցն եւ փոփոխութեան եկեղեցական դասակարգութեանց, ոչ ժամանեաց առնուլ հանդիսապէս եւ զձեռնադրութիւն եպիսկոպոսութեան, թէ եւ ի գլուխ ժողովոյն Արտաշատու կալով ( յամի 450) ստորագրէ կամ գրի ի պատմչէն Եպիսկոպոս Այրարատայ: Գիւղն թուի այժմ եթէ ոչ իսպառ անծանոթ, այլ ամայացեալ, պատմիչքն ժամանակակիցք  Յովսէփայ ` ոմանք Հ եւ ոմանք Խ տառիւ գրեն, ոմն եզակի եւ ոմն յօգնակի տառիւ ` Հողոցիմ, Խողոցիմք, Հողոցիմք, եւ զհոլովականն ` Հողոցմանց, Հողացմանց, Հողոցիմաց: Ի գեղջէ աստի էր եւ պատմիչն Մեսրովպ երէց որ զվարս Մեծին Ներսէսի գրեաց յելս Ժ դարու, (967), որպէս ասէ յաւարտ պատմութեանն. « Ես Մեսրոպ նուաստ քահանայ ի Վայոց ձորոյ ի գեղջէ Հողոցմանց. ուստի Յովսէփ  էր երանելի նահատակն յաւուրս Սրբոյն Վարդանայ … Ես Մեսրոպ, ազգակից սրբոյն  Յովսէփայ  երիցու իմացուցանեմ ( զի Յովսէփ չէր ձեռնադրեալ եպիսկոպոս ). այլ մնաց երէց եւ ի նմին վախճանեալ: Եւ արդ զայս ( Պատմութիւն )  հանեալ յԱրեւելից  գրոց  ի Հայոց Մնացորդացն պատմութեանց,  ետու որդիացելոյ իմոյ սուրբ աւազանին ծննդեամբ ` Վահան Մամիկոնոյ, ի գեղ որ կոչի Վարժի »: - Անծանոօթ է իսպառ եւ տեղի այսր յետին գեղջ, եւ լինելն ի գաւառի կամ յաշխարհի աստ Սիւնեաց, կամ ի Տարօն եւ կամ ի Վարաժնունիս:

Իբր չորիւր մղոնօք ստորեւ Մարտիրոսի ( ի Հր. ) յանկեան խառնրդոց վտակի  միոյ ընդ գետոյն ` կայ փաշալու գիւղ 55 կամ 60 տամբք Հայոց գաղթելոց ի Պարսկահայոց, թերեւս հինն Փշօնք. այլ ոչ գիտեմ ունիցի ինչ ի մասնէ հնութեանց. որպիսի է խաչարձանն ( ստուգելի ) որ գտանի  ի մերձաւոր նորին նորաշէն մատրանն Ս. Վառվառե կոչեցելոյ, թուականաւ 1297 ամի.

Տէր Աստուած ողորմէ Ասլանին, Էլիկա բէգին, Թորոսին ( որ ) ի Քրիստոս փոխեցաւ երիտասարդ. Թվին ՉԽԶ.

Ի հարաւոյ Փաշալուի է մեծագոյնն լճաց, եւ կարծելի  անդ լինել զհին գեօղն Լիճ, զի եւ ի դասակարգին չէ հեռի անունն ի Փշօնից եւ Բորայ: - Իսկ մերձ ի խառնուրդս գետոյն Մարտիրոսի  ընդ Արփայ, յահեկէ առաջնոյն ( որ է Մտ. ) կայ թաթարաբնակ  փոքր գիւղըն Գարալար, մերձ ի Սէօյլան եւ ի Կէօկէրճին: