Սիսական

92. ԱՆԱՊԱՏՔ. ՄԵԾ ԿԱՄ ՀԱՐԱՆՑ ԱՆԱՊԱՏ

Այս ամենայն գեօղք եւ տեղիք հանդերձ այլովք, որք ի սահմանադրութիւնս եւ ի վճռագիրս յիշեցան եւ որք ոչ. ցուցանեն զխիտ շինութիւն ձորոյն Տաթեւոյ եւ զբարգաւաճմանսն ի տէրութեան իշխանացն Սիւնեաց յ ' Թ-ԺԱ դարս, եւ զնուազելն յ ' ԺԲ ^ին, եւ միւսանգամ արծարծել յ ' ԺԳ ^ին ի հարստութեան Օրբելեանց, եւ դարձեալ յետ այնր անկանել եւ անչքանալ, եւ բազմաց իսպառ հետախաղաղ իմն լինել եւ զանխլանալ: Բայց փոխանակ նոցին ` այլ ինչ ազգ տեղիք եւ շէնք յանշէնս ի վեր երեւեցան եւ պայծառացան ի յետին ժամանակս, ի սկիզբն ԺԷ դարու. վայրք խաղաղականք եւ հոգեհնչողք. Անապատքն, կամ ճգնարանք սրբասիրաց արանց եւ կանանց, որոց ճիգն եւ հաստատութիւն ` մի ի յիշատակելի դիպաց է եկեղեցական պատմութեան Հայոց եւ ԺԷ դարու, յորում ընդհանուր յարեւմուտս եւ յարեւելս նշմարի խլրտումն նորոգութեան եւ բարգաւաճանաց. հաճոյ է եւ մեզ ի նկատի ունել զնոսին ի հուսկ սահմանս աստ գաւառիս Ծղկայ, յոր հասաքս, ըստ ոճով եւ խնամով պատմութեան Առաքելի վարդապետի նոցին մերձաժամանակի: - Պատճառք եւ նորոգողք միանձնական կենաց կոչին եւ իբր չորք հիմունք համարին ` Սարգիս եպիսկոպոս  Ամբերդացի յԱրենի գեղջէ, Կիրակոս երեց Տրապիզոնեցի, Պօղոս, Վ. Մոկացի, Արիստակէս  Վ. Շամբեցի: Առաջինն ` գտեալ երբեմն զանծանօթ ոմն ճգնաւոր վախճանեալ ի ծերպս Արագած լերին ` թաղեաց անդ, եւ փափագեցաւ նմանագոյն կենաց, հրաժարեալ յաշխարհէ ` գնաց յուխտ յԵրուսաղէմ. յետ խնդրելոյ յարմար տեղի միայնութեան, զայն լուեալ երկրորդին ` չոգաւ եգիտ զնա ի սուրբ քաղաքին, եւ միաբան եւ միախոհ  դարձ արարեալ ` խնդրէին զերծ եւ անքոյթ տեղի. եւ լուեալ եթէ գտանին այդպիսիք ի Սիւնիս ` եկին ի վանս Տաթեւոյ, եւ կացին սակաւ ինչ ժամանակ ի վերոյգրեալ  Ցրուանս կամ ի Ձորոյ վանս, եւ ապա ի Թանահատի վան », ի յարեւելից հիւսիսոյ կուսէ Տաթեւոյ, մերձ ի գետն եւ ձորն Որոտան, ի վերայ համանուն լերին, ապա իջեալ անտի ի ստորոտս ի Մ. Հս. յաջմէ ջրոյն Տաթեւու եւ ի հիւսիսոյ Տանձատափի, հաստատեցին զբնակութիւն կամ զմենարան իւրեանց, որ անուանեցաւն Մեծ Անապատ կամ Հարանց Անապատ, շինեալ եկեղեցեակ մի ի խցկունս: Ի լուր համբաւոյ նոցա եկին առ նոսա եւ վերոյիշեալ  երրորդ եւ չորրորդ հիմնադիրքն, եւ այլք հոգեսէրք, Մովսէս վարդապետ `  որ յետոյ կաթողիկոս, Ներսէս Մոկացի ( Բեխլու ) քերդող, որ զԼիմայ անապատն հաստատեաց Թովմաս եպիսկոպոս Տաթեւոյ յետոյ Շամախոյ ` Կարապետ եպիսկոպոս ` որ նորոգեաց զՍեւանայ անապատըն, Արիստակէս  Վ. Բարկուշատցի, որ զՏանձափարախոյ անապատն հաստատեաց, Դաւիթ եպիսկոպոս ազնուազգի ի Շամքարոյ, ուր հաստատեաց զՀաթերքարերդի անապատն, եւ այլք ոչ սակաւք: Հռչակագոյն  ի սոսա գտաւ Մոկացին Ներսէս, զի ոչ միայն զԼմայն կանգնեաց անապատ, այլ նովին պատճառ եղեւ եւ Կըտուցայ անապատին, եւ ի դպրութեան մերում եթող յիշատակս  տաղաչափութեամբ ` ոչ խոտելիս, այլ եւ գովելիս ըստ այնր ժամանակի, ընդ որս եւ զչափաբան  ներբողեան չորեցուն այսոցիկ հիմնադրաց, վասն որոյ հարկ եղեւ մեզ յիշել զայսոսիկ, եւ յորում չորրորդ հիմնադիր  ընդ Սարգսի, Կիրակոսի եւ Պօղոսի ոչ զայլ ոք ի նմանեացն համարի, այլ զՀայկազն իշխանն, զորդի մեծի իշխանին Հախնազարի, կամ Նազարի մտերիմ պաշտօնէին Շահ Աբասայ, զայր քաջամարտիկ եւ խոհական. ոչ զի ընդ նոսին ճգնեցաւ յանապատի աստ,  այլ զի էր

« Իսկ ներքին մասամբ հոգւոյն երկիւղած եւ ըզգաստական,

Խոնարհ էր եւ հեզ բարուք եւ սիրող աստուածապաշտութեան,

Անապատի սիւն լինէր եւ գրգէր գըթով հայրական.

Մինչեւ յիշխանութեան միջին ` ջանք դընէր անապատական »:

Ի հաւաքել բաւական թուոյ միաբանից եւ շինել բնակարանս, քննութեամբ վարուց Հարանց եւ նախնեաց աւանդից ` կանոնեալ հաստատեցին զստոյգ  սահման նախնի անապատաւորաց  միաբանակեցից, եւ ձեւով զգեստուցն ասուեղինաց, եւ որոշեալ եօթն ժամուք աղօթից, ընթերցուածոյ, եւ պատարագի ըստ ազգային ծիսի ` սարկաւագօք եւ դպրօք, միաբան ճաշակմամբ ` մի անգամ միայն յաւուր, մշտնջենաւոր  պահեցողութեամբ  ի մսոյ եւ ի գինւոյ, այլ եւ ձեռագործ վաստակովք. որոց մատակարարութեան միտ դնէր եւ հոգայր  Սարգիս եպիսկոպոս, իսկ ուսումնական հրահանգացն ` զուգակից նորին Հ. Կիրակոս. որոց օգնական, մանաւանդ  ճգնական կենցաղավարութեամբն յետոյ եղեւ Հ. Պօղոս Մոկացին, այրն բազմերախտ, հալածեալ ի նախանձուէ կարգակցաց եւ կաթողիկոսաց. եւ այլք գլխաւորք սոցին յետ ամաց ինչ մեկնեալ ` ուրոյն անապատս կարգեցին յայլեւայլ կողմանս. ընդ որս եւ ինքն իսկ Հ. Կիրակոս ընդ Թումայի եպիսկոպոսի ` գնաց ի Քշտաղս, եւ հաստատեալ անապատ ի Հօչանք, անդ եկաց մնաց այնուհետեւ, մինչեւ ցմահ իւր, յամի 1621, յորում ամի վախճանեցան  եւ այլքն եւս երեքին հիմնադիրք ( Սարգիս, Պօղոս եւ Հայըազն իշխան ), որպէս եթէ.

« Ուխտեալ ի միում ամի եւ մահուամբ առ Տէր փոխեցան.

Այս չորս սիւնքըս խարըսխեալք ` որ աթոռ Տեառն կազմեցան.

Խոհեմ արի եւ արդար ողջախոհ առաքինացան …

Քառադէմ կառաց նըման ` որ առիւծ  եւ եզն ասացան

Մարդ եւ արծըւոյ նըման ` փութապէս առ Տէր սըլացան »:

Զայսոսիկ Մոկացի Ներսէս, որ եկաց առ նոսա ամս չորս, եւ ամաւ յառաջ քան զվախճան նոցա եկեալ հաստատեալ էր զԼիմեն  անապատ, եւ յաւելեալ ի բանս իւր յերկար դրուատէ, հրճուելով ընդ զոյգ հոգեհարազատսն.

« Որովք կարգ եկեղեցւոյ կանոնօք սահմանագրեցան.

Երկու պատուական ակունքս որ յերկու կուռն ահարոնեան …

Երկու ձիթենի ուղէշքն ` որք յերկրի նոր արմատացան,

Գընդին լուցելոյ յաջմէ եւ յահեկէ ոստովք բարձրացան.

Մինչ ի հովանին սոցա ախտաժէտք բազումք կուտեցան `

Թանհատի անապատս, եւ ձիթովս այս բժշկեցան.

Պարարտ  ձիթենի գոլով Տաթեւու գաւթիս տնկեցան,

Եւ պարարտացեալ  պտղով Քրիստոսի ոստ ընծայեցան …

Ենովքայ  եւ Եդիայի  փոխանորդ  յերկրի շրջեցան,

Թէպէտ աննըման կենօք ` այլ գործովք յոյժ համանըման

Դիմօք եւ ձեւովն իւրեանց, հանդերձիւքըն խոշորական.

Ծանուցին որդւոց մարդկան ` զաշխարհի վայելս ընդունայն

Երկու դրունք տեսանելեացս կենդանեաց ` յԱրարչէն եդան,

Յատուկ ի միմեանց գոլով մի շաւիղ տեսլեան ընթանան …

Մի կամք, մի կարգ, մի կըրօնք մի հոգի կառավարեցան:

Ցընծալ պարտի Հայաստանս եւ խայտալ խնջոյս հոգեկան,

Պարանցի առնել յուսով եւ երգել զերդ հոմերական …

Գըրեան վաղընջուց փակած ` ընթերցան, ոճով մեկնեցան,

Եւ լապտերք եկեղեցւոյն գալըստեամբ սոցին վառեցան:

Բարեօք մեզ նաւաստիք ի ծըփման ծովուս յայտնեցան,

Վարեցին թեւօք Հոգւոյն, եւ հասին յանբաւ խորութեան …

Թէպէտ սեղմանողքն  անկան, սերմանեալքն յոյժ արդիւնացան,

Մարմնով հեռացան ի մէնջ, բայց հոգով ոչ որոշեցան,

Միայն զյաղթանակն  առին, յախտալից կենաց փոխեցան,

Անդէն բարեխոս բարի վասըն մեր առ Տէր կացուցան …

Ըզ յետնամընաց  սոցա պահեսցէ ի խաղաղութեան »:

Գլխաւոր ի յետամնացս էր Արիստակէս  Շամբեցի, որ յաջորդեացն զՍարգիս ընդ երկար ամս. յիշէ զնա աշակերտակից իւր Զաքարիա Վաղարշապետցի, եւ այլոցն ամենեցուն աշակերտելոց Մովսիսի կաթողիկոսի զնա ասելով « Նախկին  եւ առաջին, Մեծի Անապատին Ստարեի  արի եւ ձգնազգեաց Արիստակէսն  Շամբեցի »: - Միւս եւս հռչակեալ վարուք ընկեր  սոցին էր ըստ Առաքելի, ճգնաւոր եւ ընտիր եւ առաքինագործ աբեղայն  Տէր Բարսեղ որ ընդ նմին եւ ընդ երկուց զուգակցացն թաղեցաւ յուրոյն մատրան միում, յարեւմտից  կուսէ անապատին, եւ գերեզմանատան եղբայրութեանն, եւ իբրեւ շաղկապեալք ուխտիւ կենաց եւ մահու ` անբաժանք ի միմեանց ` եւ ի հող մահուան, միաձոյլ գետնաւն միաբան սահեալք ` եւ ոչ տարորոշեցան: Քանզի իբրեւ  ամաւ զկնի հաստատութեան մեծի Անապատին, այն է յամի 18 նորատեսիլ իմն այլայլութիւն եւ նախ պատառումն եղեւ երկրի սահմանաց հիւսիսակողմանն, բովանդակ լեռնէ ի լեառն յարեւմտից յարեւելս. « եւ այնքան պատառեցաւ լայն, ընդարձակ եւ խորագոյն, զի թէ եզն եւ ձի կամ այլ անասուն դէպ լինէր անկանել ի խորափտի պատառածին ` ոչ կարէր ելանել »: Յամսեան ապրիլի ` անձրեւային գոլով եղանակին ` սկսան լայնանալ պատառածքն, մինչեւ գուշակել ամենեցուն, թէ « այսօր կամ վաղիւն սահեալ հոսելոց է ստորակայ գիւղքն Անապատիս ». եւ արդարեւ ի 2 ապրիլի ( որ օր էր Աշխարհամատրան  կիւրակէին )  « ի մուտս արեւուն սկսաւ պատառել գետինն ի հարաւոյ կողմանէ Անապատին ի բարձուէ ի լեռնէ անտի. իբրեւ զմրրկեալ ամպ դիմեալ զայր ի բարձանց լերին ` ահագին դղորդմամբ եւ թնդմամբ եւ որոտմամբ ճայթմամբ իբրեւ զորոտումն կայծակնացայտ ամպոց. այնքան  ահագին էր որոտումն եւ թնդումն, մինչ զի ամենայն բնակիչք Շինահայր գեղջն եւ Հալիձոր գեղջն լուեալ ըզձայնն եւ ելեալք, յանդիմանակցէ տեղւոջէ գեղջն իւրեանց ` տեսանէին զարհաւիրն  զայն. զի յաւիտենից  հաստակառոյց  լեռնական վէմք ` պատառեալք յինքեանց ` ի միմեանց ի բաց տրոհէին. եւ յսկզբանց կառուցեալք վէմք ` որք հիմունքն էին գետնոյն, եռացեալք ի վեր գային յերեսս  գետնոյ. եւ յոլովից ժամանակաց ծառք եւ տունկք ամենեքեան, եթէ ընկուզի եւ թէ կաղնի, եւ ընդ նոսին մեծամեծ վէմք զառիստորե, սուզեալ ի ներքո ի յանդունդս  կլեալ աներեւութանային.  եւ մեծամեծք  վէմք  հատեալք ի լեռնէն  եւ զկնի միմեանց հոլովեալ գային ի վայր. որոց ի բախելն ընդ միմեանս `   փշրեալ եւ խորտակեալ ի բաց ցնդէին. եւ ուժգնութիւն  սոցին բախմանցն ` թնդումն  սաստիկ  առնէր ամենից վայրացն. եւ ձայն գոռալոյ եւ որոտման սոցա խլացուցանէր զլսելիս  եւ սրտամեռ առնէր զամենեսեան: Եւ որովհետեւ  երեկոյացեալ  էր օրն եւ սակաւ մնացեալ ժամա աւուրն, եւ այն եւս էանց եւ ժամանեաց գիշերն ի վերայ, սկսաւ անձրեւ թորիլ, եւ լինել սաստիկ  մթնագիշեր, այնքան ` զի եւ առընթերակայ կացեալքն  զմիմեանս ոչ տեսանէին: Եւ ամենեքեան բնակիչք  Անապատին ելին յանապատէն, եւ գնացեալ ժողովեցան յարեւելեան  կողմն յանապատին եւ քարեայ լեառն եւ անդ զետեղեալ վառեցին  զլապտերս եւ զմեծամեծ մոմըս, կային ահաբեկ պակուցմամբ, եւ մնային  կատարածին, եւ ըղձային լուսոյ առաւօտուն: Բազումք համարեցան թէ Անապատն  միահաղոյն քանդեցաւ  ընդ այլ սահեալ գետնոյն, բայց արարչական խնամ գթածին Աստուծոյ հայեցեալ ի մշտապաղատ մաղթանս ողորմելեաց եղբարցն, ոչ եթող իսպառ աւերիլ ` այլ սակաւ. քանզի արեւմտեան կողմն Անապատին, պարիսպն  եւ հիւրատունն, ախոռք անասնոցն եւ համբարանոցքն, եւ  մասն ինչ ի սենեկէ եղբարցն, եւ արեւմտեան կողմն մեծի եկեղեցւոյն յետուստ կուսէ արեւմտեան սեանցն, սոքա ամենեքեան աւերեցան: Եւ յոյժ ահագին եւ ահընկէց էր գործեցեալ իրն. քանզի `  որպէս լեռնացեալ  կոհակք ալեաց ծովու որք զհետ միմեանց սահեալ ընթանան, սոյնպէս եւ հաստահիմ վէմք, քար եւ հող վայրացն այնմիկ  եղեն: Զի ի սրտէ լերինն ` յորոյ  վերայ Թանահատի վանքն կայ շինեալ, ի խորոց անդնդոց բընական վէմք լերինն սկսան պատառիլ, եւ հողով եւ խըճով եւ մեծամեծիւք  վիմօք իբրեւ  զտունս ` եկեալ զառիվայր հոսէր. եւ ի վերուստ  եկեալ հոսանն իւրոյ բռնութեամբ եւ ուժգնիւ հոսմամբն զիւր առաջի վայրսն ի բնականի տեղւոյն ի բաց ոստուցեալ ` ընդ իւր ի միասին զկնի միմեանց  ընթանային  իբրեւ յորձանս ծովուց ելեւէջս առնելով, եւ այսպէս սահելով գնացին եւ հասին ի գետն մեծ Որոտան, որ ի մէջ ձորոյն անցանէ. եւ արգելին զգնացս ջուրցն իբրեւ ժամս ութ, եւ ջուր գետոյն որ ի վերուստ իջանէր ` եկեալ ծովացաւ եւ լցաւ տեղին, եւ ապա ի կողմանէ ինչ եգիտ ինքեան զտեղիս գնալոյ, եւ քարինքն  եւ հողքն որք արգելան յեզր գետոյն ` եղեն բլուր մեծ:

Իսկ գերեզմանատուն անապատաւորացն ` էր յարեւմըտեան կողմանէ Անապատին, եւ ընդ հոսիլ վայրացն ` այս գերեզմանատունս եւս հասարակ միահաղոյն ամենայն ի միասին խորագոյն եւ անդնդային յատկաւն  իւրով.  ոստեալ ի տեղւոջէ իւրմէ սահեալ գնաց բազմահաւ հեռաւորութեամբ  ի վայրի ուրեմն զկայ  առեալ կայացաւ: Այլ եւ ի սոյն տեղւոջ էին թաղեալ սուրբ վարդապետն Պօղոս, ( զորոյ զպատմութիւն  արարեալ եմք յայլում ճառիս, եւ Սարգիս Պարոնտէրն ` ( որոյ սակըս յանցեալ ճառիդ պատմեցաք ) եւ Արիստակէս  վարդապետն, որ զկնի Սարգիս Պարոնտիրին եղեւ առաջնորդ Անապատին, եւ ճգնաւոր եւ ընդիր եւ առաքինագործ աբեղայն Տէր Բարսեղ. սոքա չորեքեանս առընթեր միմեանց թաղեալք կային, եւ ի վերայ իւրեանց շինեալ կայր  մատուռն, եւ ի ժամ հոսելոյ տեղւոյ գերեզմանատանն ` խնամն Աստուծոյ իբր ըզգործ ինչ սքանչելեաց արար ի վերայ սրբոցս, զի ամենեւին գերեզմանք սոցա ոչ խախտեցան, որ եւ քարինք  տապանացն ոչ թիւրեցան, այլ զգիրս իւրեանց դէպ ուղիղ ընդ արեւելս ընկալեալ կայացան, որպէս եւ նախկի թաղեալք էին. բայց մատուռն որ ի վերայ սոցա կայր ` փլուզեալ ցնդեցաւ: Եւ ի լինելն այսց ամենից գործոցս սոսկալի, խնամօքն Աստուծոյ ամենակալի ` ոչ ումեք եղեւ վնաս մարդոյ կամ անասնոյ, այլ միայն եղբայր ոմն մնաց ի մէջ իւրոյ խղին, եւ անդէն մեռաւ ի ներքոյ հողին. զի ընդ սկսանիլ հոսմանն ի ժամ երեկոյին, ոմանք յեղբարցն գնացեալ ազդեցին նմա ելանել անդի ` զի մի մնասցէ ի ներքոյ հողոյ. եւ նա ի վաղուց ժամանակաց ցանկալով սպասէր մահու, ոչ եկն արտաքս, այլ մնաց անդէն յուսով ակնկալեալ Տեառն, զի թերեւս վասն անպարտի մահուան իւրոյ ընկալցի զայցելութիւն հոգւոյ իւրոյ, ի բազմագութ տեառնէ Աստուծոյ: Իսկ միւս այլք բնակիչք  Անապատին ամենեքեան ժողովեալք էին ի լեառն ` որ կայր յարեւելից կողմն Անապատին, յորդաբղխիւք արտասուօք եւ մեծօք հառաչանօք կոծէին զանձինս, եւ աղաչէին զԱստուած ` զի թերեւս զերծցին ի սատակմանէ, եւ փրկեսցի շինուած Անապատին ի փլմանէ. քանզի յուսահատեալք էին վասն ահագին արհաւրացըն եղելոց, մինչեւ ցլուսանալ ի լոյս առաւօտու երկուշաբթին ` իբր զպաղատաւոր ոք յերկունս կային: Իսկ այն որոյ գթութիւնն բնութեամբ է, աղբիւրն ողորմութեան ` տէր Աստուած ոչ միայն զնոսա փրկեաց ի սատակմանէն, այլ եւ զԱնապատն եւս ամբողջ պահեաց, եւ ոչ եթող աւերիլ, զի ամենազօր աջովն իւրով անխախտ պահեաց զԱնապատն, բաց յառաջասացեալ աւերելոցն »:

Սակայն, որպէս թուի, խանգարումն գետնոյն կասկածելի գտաւ քան զձեռակերտ շինուածսն, եւ հարկ եղեւ լքանել զնոսին ` յետ բազում ամաց, վասն որոյ եւ « Յակոբ կաթողիկոս բերեալ զմիաբանսն ` ի ներքոյ Տաթեւու, եւ անդ հիմնարկեաց զԱնապատն եւ զեկեղեցին. բայց յետոյ աւերտեաց զայն Արիստակէս վարդապետն » միւս. եւ ըստ առաջնոյն կոչեցաւ Մեծ Անապատ, իբր գլուխ եւ առաջին ամենայն անապատից որք յայլեւայլ գաւառս եւ աշխարհս Հայոց հիմնեցան, իսկ հին մեծ Անապատն կոչեցաւ այնուհետեւ Հարանց անապատ, ի յիշատակ նախասկիզբն հաստատողաց կրօնին. այլ որք յառաջ քան զշինութիւն երկրորդին գրէին, Առաքէլ, Զաքարիա, Թովմաս վանանդեցի եւ այլք, միայն Մեծ անապատ կոչեն կամ Տաթեւոյ Անապատ, կամ Վերին Տաթեւոյ անապատ, կամ սոսկ Անապատ, բայց ի նկատի ունելով զՏաթեւ. որպէս Վանանդեցին ` յետ այցելութեան ուխտաւորաց իւրոց ի Տաթեւ, երիւք ամօք յառաջ քան զպատառումն երկրին, ասէր.

« Եւ յԱնապատն անդուստ դիմեալ,

« Ուր է Սրբոցն բնակ եղեալ »:

Որպէս աւերակք հնոյ քաղաքի առ նորովն ` պատկառելիք եւ հետաքննելի լինին զգաստից, սոյնպէս եւ տեղիքս այսոքիկ. այլ աւաղելի այն է, զի եւ Նորն ` արդ հնացեալ եւ ամայացեալ է: Աբրահամ կաթողիկոս յայցելութեան իւրում ի վանորայս (1735), յամսեան մարտի, եկաց աւուրս ինչ յԱնապատի աստ նորում, եւ առեալ ընդ իւր ի միաբանիցն եւ ի վարդապետաց, « Գընացի, ասէ, յուխտ ի Հարանց նախկի մեծ Անապատն, որ է մայր ամենայն անապատիցն յարեւելս եւ յարեւմուտս ազգիս մերոյ, եւ ի մատուռն ուր թաղեալ կան պատուական նշխարք սրբոց վարդապետացն Պօղոսի, Սարգսի, Արիստակեսի, եւ Սարգսի աբեղային … եւ յետ ուխտելոյ իմոյ եւ նկատելոյ զԱնապատն եւ զկործանեալ տեղի բարձրագոյն լեառն, յորում հատեալ լերինն եւ խաղացեալ գետինն եւ գերեզմանատունն ոստեալ, եւ գնալն նետաձիգ մի տեղի եւ ապա զկայ առնուլն, նոյնպէս եւ մատուռն ` յորում թաղեալ կային վերոյգրեալ սրբոց մարմինքն. յորում յետ ուխտիս մերոյ, զճաշու ժամն յԱնապատն ասացաք, եւ ապա եկաք զառ ի վայր ի մատուռն, որ է փոքրիկ եկեղեցի, ուր դամբարանք էին գցեալ սրբոց, եւ անդ կատարեցին զերեկոյեան ժամն: Եւ անտի անցեալ զգետն Որոտան ` ձիով, որ է ի մէջ մատրանն եւ Շնհերու Կուսանաց անապատին ». եւայլն: - Ոչ գիտեմ յառա՞ջ ( որպէս հաւանագոյն թուի ) եթէ յետոյ քան զԱբրահամ կաթողիկոս, էին եպիսկոպոսքն Սիւնեաց Տէր Յովասափ Աղուերձեցի, եւ Տէր Ներսէս եղբօրորդի համանուանն աշակերտին Փիլիպպոսի կաթողիկոսի, յորոց առաջինն շինեաց ` « զՄեծ Անապատին միաբանակեցաց խուցսն », եւ երկրորդն ` արար շինութիւնս ինչ անդ: Զարդիս ` Հարանց Անապատն իսպառ ամայացեալ է, եւ աղօթանուէր վայրքն « որջ գազանաց » ըստ Ջալալեանի, որ ` եւ վասն նորոյ Մեծի Անապատին գրէ ». Շինեալ կայ ի լայնածոց ձորակի Տաթեւոյ վանից յորձանուտ վտակին Որոտնայ, ի հարթավայր լեզուակի, ձեւն ( քեղազարդ, եւ համակ սրբատաշ քարամբք, ի վերայ վեցից վայելչագիր սեանց, զառաջեաւն ունի կիսաբաց գաւիթ, կառուցեալ ի վերայ երկուց սեանց, յորս են գերեզմանք երեւելի վարդապետաց անդէն միաբանելոց, ի շրջապատի ունի զամուր եւ զլայնանիստ կրաշաղախ պարիսպ, զարդարեալ մեծամեծ աշտարակօք. ի մէջ այնր պարսպի գտանին վաթսուն եւ չորս կամարաշէն սենեակք միաբանից, նոյնպէս չքնաղակերտ սեղանատուն եւ մեծ շտեմարան: Դրութիւն տեղւոյն եւ շինուածք սենեկաց Անապատիս առաւել գեկեղիկք են ` քան զգրութիւնս վանիցն Տաթեւու: Ջուրն ` որ իջանէ ի հարաւային կուսէ վանիցն Տաթեւու, սահելով անկանի յԱնապատս այս, ոռոգանէ զայգիս եւ դարձուցանէ զջրաղացս: Գետն Որոտնայ լի համեղաճաշակ ձկամբք ` որոտալով անցանէ զառաջեաւն, արդարեւ զգալի զուարճութիւն ամենայն տեսողաց, ծառազարդ է շրջապատ մենաստանիս, նոյնպէս եւ ի մէջ պարսպի գտանին մրգաբեր ծառք բազումք, ընդ որովք եւ աղբիւր ականակիտ ի հնումն ի պէտս միաբանից. իսկ այժմ պիտանի միայն վայրենի  գազանաց եւ թռչնոց  երկնից: Ափսոս, ասացի բիւրիցս անգամ, բայց զի՞նչ օգուտ, զի երբ այսպիսի հրաշակերտ Անապատ մնացեալ կայ ամայի, որ երբեմն հանդիսարան էր միաբանից սազմաց, եւ սկզբնապատճառ այլոց մենաստանից, այժմ որպէս այրի մենացեալ ` հող ի գլուխ եղեալ խոնարհի ի լաց »: Իսկ ընթերցողաց ` յորդորին արդարեւ  տենչանք  ստուգագոյն  ստորագրութեան, այլ եւ պատկերագրութեան հտեղեացս, որպիսի եւ է արուեստիւ, եւ ապա նորոգութեանն իսկ: