Տարեգիրք

Ի թուին ՇԽԸ [548=1099] գնացեալ եղբայրն Գունդուֆրէի Պաղտինն ՌՉ [1700] ձիաւորով ի Թլպաշար եւ առ զնա. զոր լուեալ իշխանն Ուռհայոյ Կուրապաղատն, ուրախ եղեւ յոյժ եւ առաքեաց առ նա գալ յօգնութիւն իւր. եւ գնաց Պաղտինն յՈւռհա ՃՁ [180] ձիաւորով, եւ ելին ամենեքեան մեծաւ հանդիսիւ ընդ առաջ նորա եւ ածին զնա ի քաղաքն Ուռհա։ Եւ Կուրապաղատն Թորոս բազում պատիւ եւ սէր արար կոմսին, եւ պարգեւս բազումս ետ եւ հաստատեաց ուխտ միաբանութեան ընդ նմա։ Եկն եւ Կոստանդին իշխանն Հայոց ի Կառկռայ Ծ [50] հեծելով. եւ հանէ զնոսա Թորոս ի պատերազմ ընդ ամիրայն Սամուսատայ Պալտուին, եւ առաքէ զկնի նոցա եւ զզօրս քաղաքին եւ զհետեւակազօրս գաւ/66բ/առին. եւ գնացին ի Սամուսատ եւ առին յաւար զարտաքոյ շէնս նորա. եւ զառաջինն այլազգիքն ոչ իշխեցին ելանել ընդդէմ նոցա. ապա յորժամ տեսին թէ առ հասարակ զհետ առի մտին, ելին այլազգիքն ի վերայ նոցա եւ կոտորեցին զնոսա. եւ Պաղտինն եւ կոմսն անդէն մազապուրծ եղեն եւ անկան յՈւռհա։ Եւ յայնժամ արք անօրէնք ի քաղաքէն Ուռհայոյ թուով Խ [40] արարին խորհուրդ ընդ կոմսն վասն Պաղտնին զի սպանցեն զԹորոս կուրապաղատն եւ տացեն զքաղաքն ի ձեռն Պաղտնին։ Եւ նա հաւանեցաւ չար խորհրդոց նոցա, եւ միաբանեցուցին զամենայն քաղաքն ի նոյն խորհուրդն եւ զԿոստանդին. եւ ամենեքեան յարձակեցան յինչսն Թորոսի եւ իշխանաց նորա, եւ արգելին զԹորոս ի ներքին կլայն, եւ սաստկապէս պատերազմէին ի վերայ նորա. եւ նա յուսահատեալ խնդրեաց ի նոցանէ երդումն զի անվնաս թողցեն զնա /67ա/ առնուլ զկինն եւ զորդիս իւր եւ գնալ ի Մելիտինի առ աներն իւր։ Եւ երդուաւ նմա կոմսն ի տաճար սուրբ Առաքելոցն եւ ի սուրբ խաչն Վարագայ։ Եւ յայնժամ ետ Թորոս զկլայն ի ձեռս կոմսին. եւ իշխանքն մտին ի կլայն, եւ քաղաքացիքն կալեալ զԹորոս ընկեցին ի պարսպէն ի մէջ բազմամբոխին, եւ նոքա սուսերաւ բազմախոց արարին եւ սպանին զնա ի տօնի Խ-իցն, եւ կապեալ առասան յոտս նորա քարշեցին նախատանօք, եւ այսպիսի չար գործեցին ընդ այնպիսի բարի եւ աստուածասէր այրն, ուրացեալք զերդումն, եւ ետուն զՈւռհա ի Պաղտինն։ Ի սոյն ամի ասպասալարն Պարսից Պակիարուխն, որ կոչէր Կուրապաղա, գայր բազում զօրօք պատերազմել ընդ զօրս Հռոմայեցւոցն, եւ եկեալ բանակեցաւ ի դուռն քաղաքին Ուռհայոյ, մինչեւ յաւուրս հնձոց, եւ եկեր զարտորայս նոցա եւ պատերազմեցաւ ի վերայ Ուռհայոյ զաւուրս Խ. /67բ/ եւ ապա գայր առ նա որդի Աղուսիանին ամիրայն Անտիոքայ եւ անկեալ յոտս Կուրապաղային աղաչէր գալ օգնել նոցա, եւ պատմէր վասն բանակին քրիստոնէից թէ սակաւք են եւ սովաբեկ. եւ յայնժամ շարժեաց կուրապաղայն զամենայն զօրս այլազգեաց յարեւելից մինչեւ ի մուտս, ի Բաբելոնէ եւ յայնմ կողմանէ, զԴամասկոս եւ զամենայն ծովեզերեայս, եւ յԵրուսաղեմէ մինչեւ յանապատն, եւ ժողովեաց հեծեալս բիւրս Ձ [80] եւ հետեւակս բիւրս Յ [30] եւ խաղացեալ գոռալով եւ մեծաւ հպարտութեամբ գայր ի վերայ քրիստոնէիցն ի դուռն Անտիոքայ, զի թերեւս չէին առեալ զԱնտիոք ի Թուրքէն։ Եւ մինչդեռ ոչ էին հասեալ յԱնտիոք, յաստուածային ողորմութենէն ծագեաց ի սիրտն առն միոջ քրիստոնէի, անուն նորա Գէորգ, որ էր թրագործ եւ սէկլ եւ զրեհգործ, եւ ունէր պրճի մի պահ Ժ ամիս, եւ այն պրճին ընդդէմ սահմանած էր Պեմունտն, եւ յայն Ժ ամիսն /68ա/ ծանօթացան իրերաց Պեմունտն եւ թրագործ, եւ եդին սէր ընդ իրար, եւ խորհին տալ զքաղաքն ի քրիստոնէքն, զի մի՛ կորիցեն առհասարակ ի գալն Գորպարնայ սպարապետին Պարսից. եւ ասէր ընդ Պեմունտն, թէ քո ընկերքտ օդրեն քեզ միայն զքաղաքս , ես տամ զքաղաքս ի ձեզ եւ փրկեմ զձեզ ի Պարսից։ Եւ ել գնաց Պեմունտն առ ընկերս իւր եւ պատմեաց նոցա զբանն, եւ նոքա յահէն Պարսից զի եկեալ հասեալ էին անթիւ բազմութեամբ, եւ կային մօտ ի Հանթափ, եւ ի կամաց գային ամենայն իշխանքն Հռոմայեցւոց, օդրեցին Պեմնդին զարդ ի գունդունդլուզէն. եւ այլքն եթէ կամէր նա եւ եթէ ոչ՝ տուին զնորա բաժինն այլ Պեմնդին ձեռնագրով, զի նա միայն լիցի Անտիոք եւ ազգին նորա։ Եւ Պեմունդն առեալ զձեռաց գիրսն նոցա եւ տարեալ եցոյց առն հաւատացելոյ, եւ նա խորհեցաւ ծանուցանել եղբօրն իւրում թէ կամեսցի զտալն /68բ/ քաղաքին, ասէ ընդ եղբայրն՝ պիտէր մեզ հնար որ զայս քրիստոնէքս փրկէաք. եւ նա ասէ, թէ հնար կայր՝ զամէնն ես միայն սպանանէի։ Եւ բարի հաւատացեալն այլ ոչ ծանոյց եղբօրն, այլ համբերեաց մինչեւ յիրիկունն, եւ յորժամ ննջեաց եղբայրն եւ ի քուն եմուտ՝ մատեաւ եւ սպան զեղբայրն ծածկաբար, եւ ելեալ կախեաց սանդուխք եւ ելին քրիստոնէքն եւ մտին ի քաղաքն. եւ յանհոգս գտին զքաղաքացիքն եւ սուր ի վերայ եդեալ կոտորեցին զամենեսեան զոր գտին յԱնտիոք, եւ որ մազապուրծ եղեն՝ ելին ի կլայն. եւ բացեալ զդուռն քաղաքին զախ եւ մուխ ածին ի քաղաքն։ Եւ յորժամ հաւասար ի քաղաքն մտին, նոյնժամայն Գորպարան եհաս անթիւ զօրօք եւ պատեաց զքաղաքն ամենայն. եւ այրն բարի ոչ խնայեաց յեղբայրն իւր վասն հաւատացելոցն, եւ վասն ասացեալդ պատճառի։ Ով նստաւ յԱնտիոք Պեմունտ բրինձ անուանեցաւ, յազգէ առաջ/69ա/ին Պեմնդին։ Եւ որպէս ասացաք՝ յորժամ մտին ի քաղաքն Հռոմայեցիքն, եւ Գորպարանն պատեաց շուրջանակի զքաղաքն եւ նեղէին զնոսա, եւ զօրքն քրիստոնէից տագնապէին ի սովոյ, վասնզի քաղաքն յառաջագոյն նուազեալ էր ի կերակրոյ. եւ ապա խորհեցան առնուլ երդումն յանօրինացն եւ տալ զքաղաքն ի նոսա, եւ գնալ յաշխարհն իւրեանց։ Յայնժամ հրաշագործն Աստուած, որոյ անհնարինքն նմա հնարաւորք են, եբաց դուռն ողորմութեան հայեցեալ ի տառապանս նոցա։ Եւ ահա երեւեցաւ սուրբ առաքեալն Պետրոս առն միում աստուածապաշտի հռովմայեցւոյ, աղքատ սարկաւագի, եւ ասաց թէ ահաւասիկ Գեղարդն որ խոցեցին զՏէրն մեր Յիսուս ի կողսն անօրէն հրեայքն, կայ առաջի խորանի եկեղեցւոյդ ի պահեստի, հանէք զնա եւ նովաւ ելէք ի պատերազմ ի վերայ անօրինացն եւ յաղթէք նոցա։ Եւ զնոյն տեսիլն կրկնեաց եւ գ-/69բ/կնեաց. զի աղքատին ո՛վ հաւատայ բանի զինչ եւ ասէ։ Եւ եկեալ այրն գ-իցս անգամ եւ պատմեաց Գունդուֆրէի եւ Պեմնդին եւ ամենայն իշխանացն. եւ ապա սկսան աղօթել եւ բացին զնշանակեալ տեղին եւ գտին զսուրբ զէնն եւ ուրախացան ուրախութիւն մեծ։ Եւ յայնժամ գայր պատգամաւոր ի բանակէ այլազգեացն, եւ խնդրէր ելանել ի պատերազմ, եւ իշխանքն ետուն պատասխանի եւ ասեն՝ եթէ վաղիւն եկեսցուք։ Եւ ի վաղիւն կազմեաց Պեմունդն զճակատ պատերազմի իւրոյ, ԺԵՌ [15. 000] հեծեալ, եւ զօրս հետեւակաց ԺԷ բիւր [170. 000] եւ ելին սոքօք ի պատերազմն, ունելով զզէնն Քրիստոսի առաջի իւրեանց։ Իսկ զօրք այլազգեացն առհասարակ ծայրէ ի ծայր լցին զերեսս դաշտին կարգս ԺԵ մի առ մի։ Եւ յայնժամ գունթ Սանջիլն կանգնեաց զզէնն Քրիստոսի ընդդէմ նշանակաց Կուրապաղային եւ Գորպարնայ, եւ զձախոյ թեւն ունէր առիւծադէմն Տանկրի, եւ զաջոյ /70ա/ թեւն կոմսն Ունգռաց Ռօպերտն. Գունդուֆրէ եւ Պեմունդն կային ընդդէմ թանձրախիտ անհուն զօրաց բանակին այլազգեացն։ Յայնժամ քրիստոնեայքն առհասարակ զԱստուած յօգնութիւն կոչէին, եւ դիմեալք հաւատով ի վերայ այլազգեացն, եւ զօրութեամբն Աստուծոյ զօրացան ի վերայ նոցա, եւ որպէս հուր որ հրդեհէ զեղեգն, այնպէս կիզուին զբանակ այլազգեացն, եւ դարձուցեալ ի փախուստ զնոսա մաշեցին ի սուր սուսերի, որպէս զի լցաւ երկիրն դիակամբք նոցա. եւ վաստակեալ լքան ձեռք պատերազմողացն ի կոտորելոյ զնոսա, եւ զԼ բիւր [300. 000] հետեւակն բնաջինջ արարին. եւ առին անթիւ ձիս եւ ջորիս եւ զէնս, եւ լցան բազում աւարաւ, եւ դարձան յԱնտիոք ուրախութեամբ եւ ցնծութեամբ։

Ի թուին ՇԽԹ [549=1100] խաղացեալ գնաց բանակ Հռոմայեցւոցն ի վերայ սուրբ քաղաքին Երուսաղեմի։ Եւ ի ճանապարհն ընդ որ անցանէին գային զօրք այլազգեաց ի վերայ նոցա ի պատե/70բ/րազմ։ Եւ յորժամ հասին յԱրկա եղեւ սաստիկ պատերազմ յերկուս կողմանսն, եւ յաղթեաց Ֆրանգն անօրինացն, եւ առին զԱրկա եւ արարին բազում կոտորածս, եւ գնացեալ հասին ի դուռն Երուսաղեմի, եւ բազում նեղութիւն արարին Երուսաղեմացւոցն պատերազմաւ աւուրս Զ։ Եւ էր յայնժամ սուրբ հայրապետն Հայոց Գրիգորիս Վկայասէրն յԵրուսաղէմ, եւ այլազգիքն կամեցան սպանանել զնա, եւ Աստուած ապրեցոյց զնա ի ձեռաց նոցա։ Եւ զօրք քրիստոնէից ուժգին պատերազմաւ մտին ի քաղաքն. եւ յայնժամ Գունդուֆրէ էառ զսուրն Վեսպիանոսի եւ յարձակեցաւ զօրօք իւրովք ի վերայ այլազգեացն, եւ կոտորեաց ի տաճարն արս ԿԶՌ [66. 000]։ Եւ այսպէս ազատեցաւ սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ ի հարկատուութենէ անօրինացն։ Ի սոյն ամի ժողովեցան յոյժ բազմութեամբ Եգիպտացիքն եւ Նօպիքն եւ ամենայն աշխարհն Եթովպացւոց մինչեւ ի սահմանս Հնդկաց, իբրեւ բիւրս Լ [300. 000] եւ ելին ի վերայ Երուսաղեմի. զոր լուեալ քրիստոնէիցն զար/71ա/հուրեցան յահէ նոցա, եւ զի ոչ համարձակեցան կալ ընդդէմ նոցա, միաբան ելին ի քաղաքէն, զայս ունելով ի մտի, որ թէ ոչ կարասցեն պատերազմել, դառնայցեն եւ գնասցեն փախստական յաշխարհն իւրեանց։ Եւ հանդիպեալ միմեանց մերձ ի ծովն ովկիանոսի, եւ թագաւորն Եգիպտացւոց տեսեալ զզօրսն քրիստոնէից յարձակեցաւ ի վերայ նոցա ի պատերազմ, եւ սկսան բախել զմիմեանս. եւ ի սաստկանալ պատերազմին յաղթեաց Ֆրանգն, եւ դարձոյց զՆօպիքն եւ զայլն ի փախուստ, եւ իբրեւ զոչխար կոտորէին զնոսա, եւ ի փախչելն անկան ի ծովն եւ հեղձան իբրեւ ՃՌ [100. 000] արս։ Եւ դարձան հաւատացեալքն յԵրուսաղէմ ուրախութեամբ, եւ լցան աւարաւ նոցա։

Ի սոյն ժամանակի ժողով արար Գրիգոր Կուրապաղատն արեւելից, որդին Վասակայ, որդւոյ Հասանայ, Պալհաւունի ազգաւ, եղբայր տէր Բարսղի /71բ/ կաթողիկոսի Հայոց, եւ գնացեալ զօրօք իւրովք ի գեղն որ կոչի Կաղզուան, եւ հասեալ անկասկած ի վերայ Թուրքին ի գիշերի, եւ կոտորեաց զնոսա սաստկապէս, եւ զմնացեալսն արար փախստական եւ դարձաւ մեծաւ յաղթութեամբ ի քաղաքն Անի։ Եւ մինչդեռ գնայր անհոգութեամբ, հագարացի մի թաքուցեալ կայր ընդ ծառովն, եւ եհար զնա նետիւ ի բերանն, եւ ի սաստկութենէ զարկուցն յերկիր անկաւ, եւ աւանդեաց զհոգին մեծն Գրիգոր, եւ եղեւ սուգ մեծ ամենայն տանն Շիրակայ։ Ի սոյն ամի հանգեաւ ի Քրիստոս մեծ իշխանն Հայոց Կոստանդին, որդի Ռուբինի, եւ մնաց նմա Բ որդիս, Թորոս եւ Լեւոն։ Սա այս Կոստանդին էր յիշխանացն Հայոց Գագկայ արքայի Բագրատունոյ, որդւոյ Աշոտոյ, որպէս վերագոյն գրեցաք. եւ զկնի մահուանն Գագկայ արքայի, եկեալ ի լեառն Տաւրոս՝ քաջութեամբ եւ արիութեամբ բռնակալեալ ունէր զմեծ մասն լերինն Տաւրոսի. եւ տիրեալ /72ա/ բազում բերդից եւ գաւառաց, զոր յափշտակեալ էր յազգէն Մսլմանաց. եւ յառաջ քան զելանելն նորա ի կենցաղոյս եղեւ նշան զարմանալի, զի ցոլացեալ հուր ի նմանութիւն կայծակի ի դղեակն Վահկայն, եւ հարեալ զսկտեղն արծաթի տարաւ ի միւս այլ կողմ տանն ի ներքոյ է սկտեղին, եւ ասէին, գուշակումն մահուանն Կոստանդեայ. եւ ի նոյն ամի մեռաւ բարի խոստովանութեամբ ի Քրիստոս եւ թաղեցաւ ի սուրբ ուխտն Կաստաղօն, որոյ ողորմեսցի Տէր։ Ի սոյն ամի եղեւ սով ընդ ամենայն երկիր, եւ ի քաղաքն Ուռհա նեղութիւն մեծ. քանզի զամ մի ողջոյն ոչ եկն անձրեւ ի վերայ երկրի եւ այնքան սաստկացաւ սովն յՈւռհա, մինչեւ կին մի Յոյն խաշեաց զտղայն իւր եւ եկեր։ Նոյնպէս եւ Տաճիկ մի կերաւ զկինն իւր. վասնզի եբեկ Աստուած զզօրութիւն հացի, ուտէին եւ ոչ յագենային. եւ որպէս ինձ թուի, այս վրէժխնդրութիւն եղեւ յԱստուծոյ, վասն անիրաւ մահուանն Թէոդորոսի Կուրապաղատին, տեառնն Ուռհայոյ, զոր սպանին /72բ/։