1846

31.               

* Հայր Ներսէս Վրդ. Սարգիսեանին - Մուշ [1]

Վենետիկ, 2 Յունվ[ար] 1846

Ա՛չքս անձկակարօտ
Վ[երապատուեալ] եւ սիրելի եղբայր [2],

Տեսե՞ր, տեսե՞ր ուրեմն այն քո հայաքնին աչօքդ զակնն Բագրատունեան աշխարհի զմեծն Անի. շօշափեցե՞ր զարքայակերպ որմունսն, զթագազարդեալ ձեղունսն, զպատկառելի պատուարսն, զաստուածաբնակ երբեմն տաճարսն. նստա՞ր ի գետնի զոր վեհազունք կոխեցին արիւնք Դաւթայ, Տիգրանայ եւ Գրիգորի. համբուրեցե՞ր զնշխարս մեծութեան Հայկեան ոգւոյ եւ առատաձեռնութեան, եւ յանկարծոյն փոխեալ յԵրեմիաս [3] կամ յաստուածասէր ոմն Վոլնէյ [4], յեց ի գերեզմանս թագաւորաց արտասուեցե՞ր զաւերակս Հայաստանեայց ի գլուխ շիրմին Աշոտոյ [5] ։ Երանի արտասուախառն աչացդ, ո՜վ եղբայր, քամեա՛ սիրով մարգարիտք թափին. առանց արտասուաց ոչ կեցցէ Հայաստան այսուհետեւ։ Յորոնել քո զաւերակսն՝ մեր սիրտք աստուստ բացան քեզ, եւ արձանագիրք որ ի նմա հայրենականք նորազարդեցան քո խուզարկութեամբ։ Զօրացի՛ր եղբայր մեր, քաջալերեա՛ց նահատակդ Հայաստանեայց. գիտեա՛ ինձ, զի յորժամ դու երկայնաձիգ սանդխովք կամ պարանոցատանջ աշխատութեամբ վերակնես յարձանագրութիւնսն՝ ոմն ոգի վեհափառ յաներեւոյթս գաղափարէ զվաստակս քո, զքրտունս քո, զջանս քո. եւ մեք աստուստ ուխտեմք քեզ անմահութիւն, մանաւանդ թէ ինչ մի մեծ ի դուրս բերես ի հնացեալ աշխարհէ անտի, որպէս եւ ակն ունիմք [6] ։

Բազում ինչ կամիմ ասել եւ չգիտեմ է՞ր չկարեմ. կամ զի այս առաջին է որ գրեմ Քեզ, կամ զի քաղցր մաղձն Հայկեան ծածանէ զսիրտս կամ ժամուս շտապ եւ աւուրս մեծութիւն, զի ի կաղանդս 1846 ամին գրեմ զայս, եւ յուսամ բարւոյ գուշակ լինել հանդիպութեանս. ակն ունիմ թէ զկարեւոր եւ զփափագելի լուրս ծանուցանէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորն [7] ուղեկից քո երբեմն եւ այժմ սրտակից։ Վարժարանս մեր Ռափ[այէլեան] շէն է շնորհօք Տեառն, 30 ուսանողք են Կիւրեղիւդ [8] հանդերձ. երիցագոյնքն փոքր առ փոքր վառին հայրենասիրութեամբ, աղօթող են յոյժ պատուական խոստովանահօր իւրեանց, եւ ընթերցայ յունկն նոցա զգրեալս առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ռափայէլ [9], եւ յար զլրոց քոց հարցանեն։ Ընկա՛լ զողջոյն նոցա եւ զհամօրէն վարժարանիս ։

Բայց եկեսցուք դարձեալ առ որ արժան է գալ. զ Անւոյ ինչ ինչ գրեալ՝ զհետազօտութիւն մեր զարթուցեր եւ զմասն մի ի տանջանս թողեր մատնեալ, մինչեւ առաքեսցես զպատմութիւն ուղեւորութեանդ զոր փութալ աղաչեմք [10]. բայց եւ յառաջ իսկ քան զայն ծանո՛ թէ ստուգիւ գուցե՞ն յ Անի 1000 եկեղեցեացն հետք [11], որպէս ասի, կամ ո՞րչափ կարծիցես դու լինել ի նմա մատրամբք հանդերձ [12] ։

Գիտեա, սիրելի, զի յոր դուդ բորբոքեալն ես, ի նոյն եւ ես քան յայլ ամենայն մասունս վառեալ տոչորիմ, այսինքն է ի գիւտ մատենից եւ դրամոց. վասն որոյ ներեա՛ թէ յիշեցից ինչ զքո ոչ մոռացեալսն։ Նախ չգիտեմ թէ ունիցի՞ս զճանապարհորդութիւնս Շահխաթունայ [13] եւ զՋալալեան Սարգսի վարդապետի [14], որ կարեւոր յոյժ են քեզ եւ թերեւս ի բազում ինչ աշխատութեանց զերծուսցեն զքեզ. եթէ չունիցիս՝ հնարեա՛ բերել ի ձեռս, գրելով առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոն [15] կամ ի Կ. Պոլիս ։ Բազում ինչ յիշատակէ Ջալալ զգրեանց, որ զբերնի ջրերս զշրթամբքս զեղուն եւ զսրտիս արիւնս ընդ գագաթնս հանեն։ ՅԱչառանց այրի հանդէպ Սանահնոյ [16] ի թ(ուին) ՌՄԺ [1761]՝ գտան բազում ընտիր մատեանք, այլ ի տգիտաց սպանան, չասացից կորուսան. - ի Պարեխ վիմին Հոռոմայրի վանաց [17] գոյին ոսկեգիր մատեանք, զոր Օմէյն խան ի թ(ուին) ՌՄԼԴ [1785]՝ սրակոտոր արար, (նոյն սուր ելցէ ընդ նա, թէ դատապարտեալ է). - ի Խաչապատ մենաստանի [18] որ ի Ձորն թարգմանչաց, բազում ընտիր ձեռագիրք էին, զորս առ հնութեան թաղեն ի հող. Ջալալեան ն զմի յայնցանէ յարուցանէ եւ գտանէ ի նմա զթուղթս Դիոն[իսիոս] Արիսպ[ագացւոյն] առ Յովհաննէս աւետարանիչ, զԱկակայ, զՊետրոսի, զ Աթանաս ի, կանոնս ժողովոց, Սոկրատ, եւ այլն, եւ զՊատմութիւն անցից Մխիթ[ար] Գօշ ի ։ - Սոյն Ջալալ յիշի ի դիւանս Սանահնոյ լինել բազում հրովարտակաց թագաւորացն Վրաց հայեցի [19] ։ - Այգեհատ գեօղ առ Քոբա[յ]րայ ուխտիւն, ուր բազում ձեռագիրս ասեն լինել։ - Ի Նորաշէն գեղջ (առ Գանձասարայ ) կայ աւետարան գրեալ ի ՅԾԸ [913] թուին ի Կ. Պօլիս, եւ այլն։ Զ Գանձասա րայ եւ զ Սանահնոյ բազում ինչ լսեմք մատենահարուստս լինել, քննեա՛ եւ ծանո՛ ։

Դարձեալ քննեսցես թէ գոյի՞ն ի հին վանս մատենադարանք կամ գրատունք, որպէս յիշի յարձանագիրս Սանահնոյ եւ այլուր։ - Դարձեալ եթէ հնար է զլքեալ եւ զաւերակեկ զբեմս կամ զսեղանս բանալ, զի մասունք սրբոց եւ մատեանք բազում անգամ ամբարէին ի նոսա, թողից յիշել զգերեզմանս ։ - Զդրամս եւս մի՛ մոռանար։ - Եւ ի վեր քան զամենայն որչափ հնար է յաճախեա՛ մեզ գրել, զի ի մեծ վարանս էաք վասն քո յանագանել թղթոցդ։ Ի դրունս եկեղեցեաց յիշեա զանուն իմ. եւ առաջիկայ ամաւս եւ յետագայիւք՝ ողջ լեր յաւէտ [20] ։

Քո Հոգեկցորդ եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Վ[արդապետ] Մարգար[եան]
Կ[րօնաւոր] Մ[խիթարեան]

32.               

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 2 Յունվ[ար] 1846

Յոյժ պատուական եւ Սիրեցեալ Եղբայր իմ Հ[այր] Բասիլիէ.

Ի Թրեստէ ընկալայ զգիրդ եւ զխնամոտ փութոյդ գոհացայ, եւ մինչ պատասխանել խոկայի՝ դու զալիս հարթելով ի Կ. Պօլիս դէմ դնէիր. ապա մնայի լրոյ ժամանելոյ քո անդ, զոր եւ ընկալեալ յայլոց, ահա փութամ յետ անագանելոյս գրել սիրելւոյդ, նախ քան զամենայն մաղթելով Քեզ զնոր տարիս ի շնորհաւոր, յաճումն ի Քեզ շնորհացն Աստուծոյ եւ սիրոյ Ուխտիս եւ Եղբարցդ, եւ ի յաջողութիւն առաջիկայդ պաշտաման ։

Ի նորալրոց չունիմ ինչ նշանաւոր. բայց զի Եղ[բայր] Ծատուրն մեր ուխտեաց յաւուր տօնի Անարատ Յղութեան Տիրամօրն։ Առողջութիւն վանացս շնորհօք Տեառն հաստատուն է, ծերութեամբ հանդերձ։ Ես ոչ կամիմ ագռաւ գուժկան լինել սեաւ լրովք, սակայն զի մի՛ ինչ թագուցից ի քէն եւ զի աղօթեսցես վասն հոգւոյն, ասացից զի Ճիաքոմոյ նաւավար մեր ծովակուր անհետացաւ յանագանի եւ ի մթան սաստիկ հողմով եւ անձրեւով գալով ի վանս ։

Կայսրն Ռուսաց [21] եկն ի Վենետիկ, մատուցաւ «Բազմալեզու քերականութիւնն» [22], այլ տակաւին չեհաս ի ձեռս նորա, զի յ Օտեսսա ընդունելոց է զնուէրս. աղերսագիր եւս պատրաստեալ էաք՝ այլ առ մեզ մնաց. ոմանք ի մէնջ տեսին զնա ի մեծի հրապարակին Ս. Մարկոսի, ուր հանդէս զինուորաց արարին ի պատիւ նմա ։

Լուեա՞լ ես արդեօք, զի Աւստրիացին ստէպ ստէպ վճռովք զառաջին պահանջմունսն կրկնէ մեղմեալ ոճով, եւ Գաղղիացիք յօրագիրս իւրեանց հրատարակեն զմեր փոխադրութիւն ի Փարիզ, աղօթեսջի՛ր վասն բարւոք կատարածի իրացս ։

Լուայ, զի Սրբազանն [23] հաճեալ է յոյժ ընդ առաքումն քո ի քարոզութիւն, եւ խնդակցիմ ընդ քեզ, տացէ Տէր պտղաբեր գործել քեւ զյոյս մեր ։

Ծանո՛ ինձ յինչ վիճակի կաս. յո՞ր միտս են վասն Քո, զի՞նչ գործէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Պետրոսն [24] մեր, զի՞նչ դասատու մեր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Միքայէլ [25], զինչ այլք ի Հարց մերոց. զայսպիսիս եւ որ զսոցին սակի երբ եւ կամիս ծանո՛ ինձ, զի ախորժելիք ինձ են. դարձեալ եւ զհին դասակցաց մերոց թէ գիտիցես ինչ ։

Կամիմ յայտնել ինչ քեզ առանձինն եւ խնդրել նպաստել ինձ քննութեամբ քով. այսինքն է, խորհիմ օրագիր ինչ կրօնական կամ հոգեւոր հրատարակել որպէս զ«Բազմավէպն», իբրեւ յօժանդակ քարոզչաց. դու առանց ի վեր հանելոյ զբանն եթէ կարես հեռուստ եւ հեռուստ փորձեա զմիտս հարց մերոց, որպէս զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Գէորգայ [26] եւն, եւս եւ զաշխարհականաց ոմանց գլխաւորաց թէ ձեռնհաս իցես, յո՞ր միտս թուին, երեւիցի՞ նոցա պատշաճ եւ օգտակար [27], եւն ։

Չունելով ի ժամուս գրել այլ ինչ յանձնեմ քեզ զողջոյնս իմ առ ամենայն ՎՎ. ՀՀ. [Հարք] մեր, ի մասնաւորի առ ուղեկիցդ քո, զոր ոչն մոռանամ. ընկալ եւ զիս ի գիրկդ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] Եղբայր Քո
Հ[այր] Ղեւոնդ Մարգար[եան]

33.               

* Հայր Աթանաս Վրդ. Ազարեանին - Եղիսաբէթուպոլիս

Վենետիկ, 5 Փետր [ուար] 1846

Պատուական եւ Սիրեցեալ Եղբայր իմ,

Թէպէտ եւ այսքան լռութիւնս ոչ իցէ հաճոյ, այլ կարծեմ չարկանէ բնաւ կասկած ի Սիրելիդ հովութիւն ինչ, որպէս եւ ոչ ես զքէն թէ եւ ի բազմաց հետէ ակն ունիմ գիտել ի քէն զիա՞րդ իցես եւ զի՞ գործիցես։ Զինէն չունիմ ասել նոր ինչ, բայց զոր գիտեսն իսկ, զի զվարդապետականն ընկալաք գաւազան թերակատար մնալով խնդութեանս հինգերորդի եղբօրդ մերոյ բացակայութեամբ ի մէնջ. սակայն դու աւադիկ անդ զկատարեալ վարդապետի ունիս սպաս պաշտաման, զոր եւ խնդրեմ յԱստուծոյ յաջողել քեզ ի պատիւ Աստուծոյ եւ Ուխտիս, եւ ի շահ քեզ եւ ժողովրդեան Տեառն ։

Ի վանական լրոց չգիտեմ զի՞նչ ինչ գրեցի կանխաւ եւ զինչ այլոց գրեալ է, զի մի՛ երկրորդեցից. բայց յիշեցից, զի եղբայր մեր Պ[ատուական] Հ[այր] Բարսեղ ի Կոստանդնուպօլիս է արդ եւ կարծեմ թէ առաքի ի Պուրսա կամ այլուր ի քարոզութիւն. ընդ նմա գնաց ի Պօլիս եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ստեփաննոս, զի ի գարնայնի անցցէ ի Փարէզ։ Այժմ ծանուցաք տէրութեան, հարցեալք ի նմանէ, զի փոխեալ եմք զվարժարանն ի Գաղղիա, ընդ որ թուի տագնապեալ պետութիւնն եւ բարեկամք մեր իշխանաւորք տրտմին եւ կէսք գովեն, զի բարւոք արարաք. եւ ամենայն քաղաքն խօսէր զմէնջ, մինչեւ այլ նոր դիպուած լռեցոյց զայն. եւ է դիպուածն այսպիսի ինչ.

Սրբազան Քահանայապետին [28] մերոյ կամեցեալ անմահացուցանել զյիշատակ սիրոյն առ մեզ՝ առանց ինչ ծանուցանելոյ մեզ եւ մերոցն ի Հռոմ, առաքէ մեզ յընծայ զճարտարագործ անդրի իւր մարմարիոնեայ խարսխաւն հանդերձ ի պատուական կճոյ, գործ Ֆապրիսայ [29]. ի 14 Յունվարի հասանեն արկեղք երկու ի վանս, եւ մերոցն կարծեալ թէ յ Եգիպտոսէ գան քարացեալ ձկունք, որպէս ակն ունէին, բանան խնդութեամբ եւ տեսեալ զանակնունելին թողուն տրտմութեամբ կարծելով առ այլ ոք ուղղեալ զընծայն. բայց մի ոմն ի մերոցն որ գիտէր զիրսն գաղտ տեղեկացեալ ի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Եդուարդայ ՝ ծանուցանէ յայնժամ եւ խնդութիւն թագաւորէ։ Փութան անդէն մերքն առ Ծիրանաւոր Պատրիարգն [30] եւ հրաւիրեն զնա գալ եւ ինքնին կատարել զհանդէս արձանին նաւակատեաց յաւուր Տեառնընդառաջին. յանձն առնու եւ խօսել զներբողեանն. հրաւիրեցան ի նաւակատիսն եւ ամենայն մեծամեծք քաղաքիս եւ առաջնորդք վանաց։ Եւ յաւուր Տեառնըդառաջին Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթոռակալ [31] մատոյց վանական պատարագ, երգեցաք Զքեզ Աստուած [32], եւ ի միում եւ կէս ժամու յետ միջօրէի եկին ամենայն աւագորեարն եւ առաջնորդք վանաց եւ կանոնիկոսք եւ հրաւիրեալք ոգիք առաւել քան զհարիւր, եւ Պատրիարգն առաջնորդեալ նոցա ի գրատունն ուր կանգնեցաք զարձանն ի տեղւոջ արձանին Մխիթարայ ծառայի Տեառն, ի բանալ վարագուրին որով ծածկեալ էաք զնա խօսեցաւ զգեղեցիկ ճառն՝ բազում գովութեամբ զմիաբանութենէս՝ որ ամաչեցոյց զմեզ. յաւարտել ճառին պար նուագածուաց հարին զգործիսն երգովք հանդերձ, յոր պակասէր ձայն քո իմումս երգակցել, եւ մատուցաւ օծումն քմաց եւ կոկորդի, առ որ ծառայք 14 վարձեալ էին ի Վենետկոյ. ապա բաժանեցաւ եւ տետր մի ստորագրութեան արձանին վիմագրեալ պատկերաւ նորա եւ քերդուածովք ինչ. յետ որոյ արձակեցաւ ժողովն հաճութեամբ մեծաւ։ Բայց Գերապ[այծառ] Աբբահայր մեր հիւանդ գոլով եւ յանկողնի, չկարաց գալ եւ լնուլ զխնդութիւն մեր։ Տպագրելոց եմք զճառ Պատրիարգին, որ յոյժ պատուեաց զմեզ ։

Եղ[բայր] Ծատուրն ուխտեաց, թէ գիտիցե՞ս։ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսէսն ի միջոյ աւերակաց Անւոյ գրեալ էր մեզ թուղթս. եւ այժմ կարծեմ ի Տարօն ձմերէ գաղափարել ձեռագիրս ։

Մաղթելով սիրելւոյդ զուարճալի Բարեկենդան եւ շունչ հզօր ի քարոզութիւն Մեծի պահոց, քանզի անշուշտ զոր աստ լուար զամս երիս՝ քարոզեսցես անդ ի հայ բան, եւ յանձնելով զողջոյնս իմ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անտոնիոս եւ առ Ե[ղբայր] Գէորգ, եւ մատուցեալ զմերոյին եղբարցս ողջոյն Քեզ եւ նոցա, մնամ

Սիրելւոյ Հօրդ եւ Եղբօր

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ Եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մարգար[եան] Ալիշան
Կ[րօնաւոր] Մխ[իթարեան]

34.               

* Հ[այր] Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պօլիս

Վենետիկ, 20 Փետր[ուար] 1846

Յոյժ սիրեցեալ եւ Պ[ատուական] Եղբայր,

Կամէի կանխագոյն պատասխանել երկոցուն թղթոցդ, այլ արկածն արտասուելի թուլացոյց զձեռս իմ. . . աւա՜ղ որ այսպէս փութով եւ յանկարծուց որբացաք ի բարւոյ եւ ի ցանկալի Հօրէն մերմէ [33]. եւ երանի՜, զի որդիք եղաք այնպիսւոյն եւ զքաղցրութեան նորա ճաշակս տակաւին զգամք եւ մի՛ մոռասցուք բնաւ։ Էի եւ ես առընթեր մահճացն յորժամ զվշտակիր եւ զմաքուր հոգին արձակեաց ի հանգիստն յաւիտենից որ ակն ունէր նմա ի հնգետասան ամաց հետէ. եւ զտրտմութիւն անջատմանս մխիթարեաց խաղաղական եւ հրեշտակահանգէտ բաժանումն նորա, որ փարատէր ի սրտից զերկիւղ մահու եւ զփափագ երկնից զարթուցանէր ի տեսողսն։ Որովք եւ դու մխիթարիցիս ի Քրիստոս, ե ղբայր իմ Պատուական, եւ խնդրեսցես յաղօթս քո վասն իմ մահ նմանօրինակ, լի հաւատով եւ յուսով եւ քաղցրացեալ սիրովն Աստուծոյ. եւ զնա եւս յանձն արա Աստուծոյ, թէպէտ եւ այժմէն բնակեալ իցէ նորա յԵրուսաղէմն վերին ի ժողովս սրբոց եւ ի պարս որդւոց Մխիթարայ, այլ մեք մի՛ վերջասցուք հատուցանել զորդիական եւ զխոնարհական պարտս մեր, զի եւ Տէրն ամենեցուն նորուն բարեխօսութեամբ հասցէ մեզ ի թիկունս ի կարօտութեան մերում, ի կեանս եւ ի մահու [34] ։

Իղձք են սրտիս հիւսել զներբող կամ զվարս նորա [35], ոչ գիտեմ երբ յաջողեսցի այն, այլ աղաչեմ զքեզ եթէ հնար է ի ձեռն ծանօթից կամ քեզէն կամ ի մերայնոցն հետաքննել եւ գիտել զվարս պատանեկութեան նորա, զի քսանամենի եկեալ է ի կրօնաւորութիւն, եւ որպէս լսեմ անարատութեամբ քաղաքավարեալ է եւ յաշխարհի. եթէ դէպս ինչ նորս հասանիցես ծանուցանել ինձ զվարուց նորա, շնորհս արդարեւ մեծս արասցես։

Ընկալայ զգիր Շիշմանեան [36] դասակցին մերոյ երբեմն, եւ վասն վերահաս պատահարին ոչ կարեմ այժմ պատասխանել. եթէ տեսցե՛ս զնա ասա՛ ողջունիւս, զի ոչ թողից զնա անպատասխանի յորժամ փոքր մի հանգիցեն սիրտք։

Չունիմ նորալուրս, բայց զի խաղաղութիւն է ի վանս, եւ ակնկալութիւն ապագայ հանդերձանաց վասն ընտրութեան նորոյ Աբբայի, յոյր սակս բարւոք է մեզ այժմէն խնդրել յԱստուծոյ եւ ի Տիրամօրէն եւ ի Մխիթարայ, զի յաջողեսցեն մեզ անխռով վճարել զգործն համօրէն հաճութեամբ։

Առանձինն ողջոյն յանձնեմ քեզ առ Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Միքայէլ [37] եւ առ Վ[երապատուեալ] ՀՀ. [Հարք] Պետրոս եւ Ստեփանոս. եւ եթէ զայս եւս շնորհս կարես ինձ առնել՝ յիշեցուսցես ցՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Պետրոս զվարձս Ոսկեան պատանւոյն վասն մինիաթուրայ նկարու նորա զդէմս Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Պետրոսի ըստ խնդրոյ Թաւուքճեանին. ե՞րբ եւ ո՞ տալոց է զգինսն ։

Ողջ լեր եւ աղօթեա, եւ ես իսկ եմ

Աղօթող Եղ[բայր] քո եւ ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Վ. Մարգ[արեան]
Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

35.               

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 24 Ապր[իլ] 1846

Սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Ընկալեալ զսիրոյդ գիր շնորհս քեզ մատուցանեմ վասն փութաջան խնամոցդ՝ զի զամենայն խնդիրս իմ յուշի կալեալ եւ լցեալ ես որչափ մարթն էր ի ժամուդ, զոր ակն ունիմ եւ յայլ նուագս ըստ եղբայրասէր բարուցդ բուսոյ։ Յիշեցուցի եւ ես մերոցս հարազատաց զխնդիր թզենւոյդ եւ լուայ, զի նոքա ի ժամու ազդ արարեալ են առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գործակալն, այլ բանն վերացեալ է ի նմանէ եւ շոգենաւն սահագնաց լեալ, եւ ժամանակն անցեալ, վասն որոյ անմարթ է յայսմ ամի առաքել զմատաղատունկսդ ։

Շնորհ ունիմ եւ զայնմանէ, զի երբեմն գնացեալ ի տուն եղբարց իմոց մխիթարես զնոսա առ յինէն, եւ կարօտ իսկ են մխիթարութեան որպէս լսեմ, վասն ստէպ հիւանդութեանցն. յորս յաւելցի արդ եւ անձկալի մօրաքեռորդեակն իմ Յուսեփ Լազ, զոր ստիպեցաք ցաւով յուղարկել վասն ազնիւ բնութեանն՝ որում խանդայր ախտ դժնեայ։ Ծանու[ս]ցես ինձ եթէ իցես միւսանգամ այց առնել իմոցն զվիճակ նորա եւ զ Պ[արոն] Տիրանայն [38] ՝ եւ թէ սորայս իցէ՞ պարզ վէրէմ [39] ։

Եթէ գիտասցե՞ս ինչ եւ զուղեկցացն Յուսեփայ ՝ մանաւանդ զ Սարգսէն ծանո՛ ինձ. իսկ զ Ոսկեան պատանւոյն տեսցուք որպիսի հնչիցեն համբաւք, եւ կամ նա որպիսի՞ս բարբառիցի, զի բազում պատուով եւ շնորհիւք առաքեցաք զնա, ոչ գիտեմ որքան երախտագէտ լիցի ։

Զմէնջ թէ ցանկաս գիտել, սիրելի եղբայր, զարդիս խաղաղութեամբ կեամք ակն ունելով եկաւորացն, զի ընտրութեամբ նորոյ աբբայի հանգստութիւն մեր կայկայեսցի եւ մեք ի հոգոց ինչ զերծցուք, եւ բազում տատանեալ գործոց գնացք հաստատեսցին։ Մերքն որ անդ զո՞ արդեօք կարծիցեն յաջորդ հոգեպայծառ Հօրս Սուքիայ [40], կարիցե՞ս շշնջել ինձ յունկանէ։ Եւ զի՞նչ զրոյցք իցեն զմերոց Հարց այդր. զայս պարապով թողում սիրելւոյդ գրել. քանզի գիտեմ, զի հոգք եւ գործք կարեւորք մնան ի վերայ քո ի գալ մերոցն այսր, վասն որոյ այժմէն մաղթեմ քեզ ի Տեառնէ զկարողութիւնն երկնաւոր յօգուտ Հասարակութեանս եւ քո հոգւոյդ։ Յանձն առնեմ քեզ եւ զողջոյնս սիրելեաց իմոց հոգեկցորդ եղբարց մերոց եւ մարմնոյ հարազատացս. եւ Քեզ աստստիմ ընծայեմ զքո եւ զիմ սիրելի եղբարցս ողջոյն հանդերձ վարժարանաւս, եւ աղօթիցդ կարօտիւ մնամ

Սիր[եցեալ] եւ Պատ[ուական] Հայրութեանդ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ Եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Վ. Մարգ[ար] Ալիշ[ան]
Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

36.               

* Հայր Աթանաս Վրդ. Ազարեանին - Եղիսաբէթուպոլիս

Վենետիկ, 9 Մայիս 1846

Յոյժ սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր իմ,

Միշտ ի սրտի կրելով զյիշատակ քո եւ զպարտս եւ զխոստմունս իմ նամակագիր քեզ լինելոյ, եւ զայս եւս նուագ յապաղեցի վստահ ի ներողամտութիւնդ, թէպէտ եւ անձուկք քո ոչ հաճին ընդ դանդաղանս. արդ ընկա՛լ զսակաւատողս գիր եւ խնդա՛ յանակնկալս որպէս եւ յառաջնումն նուագի։

Զբարեմաղթութիւնս քո ընկալան եղբարք քո ընդ իս նովին սիրով որով ի քէն գրեալք էին եւ շնորհակալութիւն քեզ հաւասար մատուցանեն, խնդրելով ի Տեառնէ յամայր պահել ի մեզ զեղբայրականն սէր եւ զվաստակս ուրոյն՝ հասարակաց համարեալ մասնակիցս լինել մեզ գործ ո ց բարեաց ուր ուրեք եւ ի մէնջ գործիցին։

Ակն ունիմ թէ յաջողութեամբ եւ փառօք զառաքելականդ պաշտեցեր ի Ք առասնորդականսն [41] հոգեշահ բանից քարոզութեամբ, զորոյ ցանկամ ընթեռնուլ ի պատասխանիդ զվերջաբանն կամ զյառաջաբան նովին պաշպալովնակ [42] լեզուաւ, գիտելով, զի ոչ երբեք փախչիս ի հաճելոյ զկամս եղբարց զոր սիրես։

Եկեսցուք ի լուրս ինչ, զանց արարեալ զյաւերժական գուժիւն եւ զտխուր պատահարաւ, յորմէ դեռ եւս ոչ սթափեցաք, եւ կամք ի գայթի մինչեւ յարուսցէ մեզ Տէր Հայր արժանաժառանգ [43]. վասն որոյ աղօթեա ՛ եղբայր, զի յաջողութեամբ լիցի ընտրութիւնն յառհասարակ խնդութիւն ուխտիս եւ ի հաճոյս Աստուծոյ։

Կարծեմ թէ յետ սակաւուց մեկնեսցի այտի առաջնորդ տեղւոյդ Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Անտոնիոս, եւ քեզ մնայ հոգ վանացդ, վասն որոյ խնդրեմ ի Տեառնէ տալ քեզ զօրութիւն եւ իմաստութիւն առ անարատ պահել զանուն Միաբանութեանս, միանգամայն եւ զգուշութեամբ գնալ ընդ Քափպէզէօվն, որ թերեւս միայնակ գտեալ ձանձրացուցանել կամիցի զքեզ։

Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Սարգիսն դարձաւ ի Փարիզոյ եւ յաւուր յիշատակի երանաշնորհ Հօրս մերոյ Ծ[առային] Աստուծոյ Մխիթարայ (զոր Պ[ատուական] Հ [ այր ] Տիմոթէոս ներբողեաց յայս ամ) եմուտ ի վանս։ Ի նմին իսկ աւուր որպէս ծանեաք ի թղթոյ Հարց մերոց որ ի Կ. Պօլիս ՝ մանկունք 33 ընդ Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Ստեփանոսի [44] ելանելոց էին շոգենաւու ուղղել ի Զմիւռնիա, եւ անտի եւս առեալ մանկունս 7 դիմել ի Փարիզ, ուր մնայ նոցա Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Յո [ վ ] հաննէս հանդերձելով զդպրատունն մեծ, առեալ հրաման եւ յարքունուստ հաստատելոյ նմին անդր։ Յետ ելից մանկանցն ելանելոց են յուղի եւ Վ[երապատուեալ] ՀՀ. [Հարք] Անանիա [45] եւ Գէորգ գալ ի վանս, ընդ որս թերեւս եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մինաս [46] ի Խրիմէ ի գործն մեծ։ Իսկ Պ[ատուական] Հ[այր] Բարսեղն մեր մնայ ի Կ. Պօլիս ունել զտեղի ելելոցն անտի։ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Պետրոսն արդէն ժամանեալ է ի Տրապիզոն, թէպէտ տակաւին չընկալաք գիր անտի։ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աղեքսանդր [47] արքունի հրամանաւ ճանապարհորդէ ի Գերմանիա եւ յ Իտալիա, ուստի թերեւս հանդիպեսցի եւ այսր ։

Ի վանս առողջութիւն է եւ խաղաղութիւն, բայց անձուկ ակնկալութեան Հօր եւ առաջնորդի։ Իսկ ես յառաջնում պայմանիս կամ բայց քանզի ծանուցեալ էի քեզ զգալստենէ մօրաքեռորդւոյ իմոյ ի վանս՝ տրտմութեամբ արդ զդարձ նորա ծանուցանեմ վասն հիւանդութեանց, միանգամայն եւ գոհանալով զՏեառնէ վասն անմեղութեան եւ սիրելի բարուց նորա ։

Ողջունիւ սիրելեաց յանձն առնեմ զիս յաղօթս

Պ[ատուական] Եղբայրութեանդ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ Եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մարգ[ա]ր[եան]
Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

37.               

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պօլիս

Վենետ [ իկ ], 28 Մայ [ իս ] 1846

Յոյժ սիրեցեալ եւ Պատուական Եղբայր,

Ընկալայ յերեկն զգրեալդ յ 22 ամսոյս, որպէս ի վաղուց ընկալեալ էի եւ զգրեալդ յԱպրիլի. եւ նախ շնորհ ունիմ զլրոցդ ընդ որ ոչ միայն ես այլ եւ այլք խնդացին զփութոյդ, զի չառնես զանց զկարեւորօքն ի ծանուցանել, որպիսի էր Համազգեացն Ընկերութիւն [48], թէպէտ եւ ընդ գործն այն շատ տհաճեցաք։ Պատուական են մեզ լուրքդ մանաւանդ որ զմերայնոցն բանք, զոր եթէ ոչ հրապարակաւ գրիցես՝ կարես քոյին խոհեմութեամբ յունկն իմ խոստովանել որպէս եւ ես քեզ վասն քահանայական եւ վարդապետական իշխանութեանդ։

Ցաւէ ՛ ինձ, զի վշտացեալ ես ընդ այլ ընդ այլոյ ինչ լուրս վասն վանական իրաց, սակայն եւ զցաւդ սիրեցի՝ որ սիրոյ վանացն է յա յ տարար, յոր յարացուսցէ Տէր զԵղբայրդ իմ սիրելի եւ զիս ընդ նմին. բայց լե՛ր անկասկած, զի խաղաղութիւն է առ այժմ ի վանս մեծաւ անձկութեամբ նորոյ առաջնորդի, զի անգլխութիւնն զամենեցուն սիրտս ճնշէ. երիտասարդք մեր ոչ սակաւ զգուշութեամբ գնան, եւ եթէ տարաձայնութիւն ինչ ծագեցաւ վասն բանի Պապին զվարժարանէն Փարիզու՝ այնմ սակաւք ոմանք իցեն պարտական. ակն ունիմք թէ ի գալ հասանել վարդապետաց մերոց արծարծեսցին սիրտք բեկեալք եւ ոգի առցեն վանքս ի սգոյ հօրն։ Բայց ի ժողովի ընտրութեան Աբբայի խիթամ թէ սակաւ ինչ տարաձայնութիւնք եւ հակաճառութիւնք լիցին. այլ Մայրն [49] մեր ոչ հեռի արասցէ ի մէնջ զայցելութիւն իւր զոր եւ ի բազում դէպս եցոյց ի սկզբանէ տարւոյս այսորիկ, եւ ի դժուարակնճիռն ժամանակիս։

Կամէի առանձինն գիտել ի քէն զկարծիս մերոցն որ այդր, եւ զառողջութենէ Վ [ երապատուեալ ] Հ[օր] Գէորգեայ, որ մի է յարժանաւորացն ի գահակալութիւն։ Մնա՛ մեզ աղօթել եւ կամացն Աստուծոյ պատկառ կալ։

Եկից ի լուրս ինչ, յորոց թերեւս արդէն լուեալ իցէ սիրելիդ ինչ ինչ. այսինքն է գալուստ Վ [ երապատուեալ ] Հ[օր] Սարգսի ի Փարիզոյ յաւուր յիշատակի Ծ [ ա ] ռ [ ային ] Աստուծոյ Մխիթարայ, յորում Պ[ատուական] Հ[այր] Տիմոթէոս ներբողեացն զնա։ Գալուստ կայսրուհւոյն [50] Ռուսաց ի Վենետիկ եւ դստեր նորա մեծի դքսուհւոյն Օլկայ [51] ի վանս եւ հետաքնին հարցաբանութիւնք նորա զկրօնից ազգիս։ Գիր Վ [ երապատուեալ ] Հ[օր] Ստեփանեայ ի Մալդայէ ուստի եւ Վ [ երապատուեալ ] Հ[օր] Աղեքսանդրու. առաջինն 35 մանկամբ հասեալ է անդր յ Իզմիրայ երկօրեայ ալեկոծութեամբ. Վ [ երապատուեալ ] Հ[այր] Աղեքս[անդր] կանխեալ գնայ ի Մարսիլիա՝ պատրաստել նոցա կառս, որովք ի վերջ կոյս ամսոյս ակն ունին ժամանել ի մայրաքաղաքն Գաղղիական։

Նորընծայք յառաջ քան զՀամբարձումն գնացին ի գեօղ, զի մի ՛ լիցին խափան աբբա - ընտրութեան։ Ի 21 ամսոյս ի ժա ժամ գիշերոյն մրրկաճայթ կայծակամբ անձրեւախառն կարկուտ սաստիկ տեղաց հողմով հանդերձ, յորմէ վնաս մեծ կրեն սահմանք քաղաքիս, ընդ որս եւ պարտէզ մենաստանիս զրկեալ յայգեկթոց այսր ամի եւ յառաւել քան զհարիւր ապակեաց պատուհանից։

Որչափ տրտմութիւն եղեւ ինձ մահ Ալլահվերտեան Մանկանն, զոր ճանաչէի եւ ի Կ. Պօլսոյ, նոյնչափ խնդութիւն ինձ եւ հասարակաց ապաքինումն Տիւզեան [52] պայազատին, վասն որոյ միշտ աղօթողք եմք եւ գոհացողք զՏեառնէ. բայց ոչ սակաւ ցաւէ ինձ վասն եղբօր իմոյ Տիրանայ [53], ոչ այնչափ սակս իմ, այլ յաւէտ վասն վշտացեալ ընտանեացն՝ յորոց անպակաս է հիւանդութիւն եւ վիշտ, մխիթարեմ զանձն իմ ի համբոյր կամացն Աստուծոյ եւ աղօթեմ վասն նորա, մաղթելով ի Տեառնէ զզօրութիւն իւր օգնական եւ նմա եւ ընտանեացն. փափագեմ եւ չեմ բաւական առ այլ ինչ. խորհիմ գրել առ նա ինքն հիւանդն բանս ինչ զոր ազդեսցէ սիրտ իմ, այլ Քեզ յղել որ թէ պատշաճ թուեսցի՝ մատուցանել նմա. բայց մնամ ի քէն լսել ստուգիւ զորպէսն նորա եւ յայսմհետէ, որպէս եւ զիարդ հաճեսցի Աստուած։ Եթէ ներեսցէ քեզ պատեհդ եւ զբաղանքդ միանգամ եւս փոխանակ իմ բերանացի մխիթարեա զնոսա եւ ծանո՛ զիղձս իմ։

Վասն Սերոբէի [54] եղբօր իմոյ գիտասցեն, զի եւ ես ի վաղուց չընկալայ գիր, բայց կարծեմ թէ նա արդ յուղւոջ իցէ դառնալ յ Իտալիա, քանզի գրեալ էր ինձ ի գարնան դառնալ ի Թրեստ եւ անտի գալ տեսանել զիս։ Ողջ լեր Պ [ ատուական ] Եղբայր։

Յ. Գ.

Զարմացի՜ր, զի ահա չեւ գրեալ զստորակարգութիւն անուանս հարուած կարկտոյն զորմէ ճառէի, կրկին ներգործի այժմ իսկ, սաստկագոյն քան զառաջինն, հատք մեծամեծք քան զընկզունս ջախջախեալ զապակիս սրահին անցանեն ընդ կէս ահագին սրահից վարժարանիս, երկմատնաչափ թանձրութեամբ դիզեալ է կարկուտ առ պատուհանօք, յորոց իբր 400 կլորակ ապակիք խորտակեցան, եւ ի մեծ ապակեաց ոչ սակաւք. ո՞ գիտէ քանի վնասք եւ ի քաղաքիս կամ արտաքոյ հասին։ Ո՜հ ո՞րքան աղօթից պարտական եմք, ո՞րքան ողորմելիք եմք, ո՞րքան կարօտք եմք նախախնամութեան։

Քոյին հոգեհարազատ
Հ [այր] Ղեւոնդ Վ[արդապետ] Մարգ[արեան]
Կ ր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

[ Յ. Գ. ] Զնամակն առ Պ[արոն] Տիրան Քեզ թողի կնքել եւ տալ առ ընտանիսն։ Զ Յուսեփայն տացես նմա եւ տարցիս նմա խնամ առ իմ սէր։

38.               

* Տիրան Աղա Մարգարեանին - Կ. Պօլիս

Վենետիկ, 28 Մայիս 1846

Իմ սիրելի եւ ցաւագնեալ Եղբայրս Պ [արոն] Տիրան,
Մխիթարութիւն ի Քրիստոս.

Հիւանդագին մարմնոյդ եւ ցաւած սրտիդ հառաչանքը հասան՝ մարմնով հեռու շատոնցվընէ լռած, բայց հոգւով մօտ եւ սրտով խօսող եղբօրդ սիրտը ու ճմլեցին. շատ անգամ լսելով տկարութիւնդ իմ տկար աղօթքովս կը ջանայի օգնել, կուզէի գրով ալ իմացընել, բայց կը զգուշանայի չըլլայ որ ցաւակցութեամբ ցաւդ աւելցընեմ. բայց երեկ Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Բարսղին նամակովը սիրալիր բարեւդ առնելով ցաւագին յիշատակովդ՝ մտքովս բերի զքեզ հիւանդութեան անկողնովդ մեզի համար չարչարւած Քրիստոսի Խաչելութեանը ներքեւ, ու հոն կը համարձակիմ այսօր երկու խօսք մը խօսիլ, որ ծանր են բնութեան ականջին լսելու, բայց հ րամանքիդ պէս բարեպաշտ սրտին՝ որ միշտ աղօթք եւ համբերութիւն կը խնդրէ՝ քաղցր պիտի գան, մանաւանդ որ հնուցմէ ճանչցած սիրելի եղբայրդ է խօսողը։

Բնութեամբ կը ցաւիմ կը խշխշամ ամէն սիրելիներուդ հետ առոյգ հասակիդ անախորժ հիւանդութեանը վրայ, հաւատքով միայն կըրնամ մեր մխիթարութիւնը գտնալ, եւ քու ցաւած անձինդ վրայ տեսնալ Աստուծոյ սիրոյն նշանը. իրաւ առողջութիւն եւ մարմնաւոր բարիք ալ Աստուծոյ տուրքն են, բայց արտաքին տուրքեր են, որոնց պտուղը իրենց պէս անցաւոր է. հիւանդութիւն եւ վիշտք՝ ճշմարիտ պարգեւներ են, որոնց պտուղը յաւիտեան պիտի մնայ համբերութեամբ տանողին. ասոնցմով շատ անգամ Աստուած իր սիրելիներուն այց ըրած ըլլալով, չեմ տարակուսիր որ մեր տանը ցաւերը ու վշտերն ալ նշան են թէ Աստուած զմեզ կը սիրէ կամ ատոնցմով կուզէ իրեն սիրելի ընել. եւ թէ որ իր սիրոյն նշանն է հասարակաց ցաւը ընտանեաց մէջ մէկ անձի մը վրայ, ո՞րչափ աւելի պատուելի եւ ընտրած պիտի ըլլայ ան՝ որուն գլխուն վրայ ինկեր է ցաւը։ Այսպէս է, սիրելի Եղբայր իմ, հրամանքիդ ցաւը ամէնուս ցաւն է. հրամանքդ լցուած ես ցաւով կրակարանի մը պէս, ուսկից ամէնքս ալ տաքութիւն կը քաշենք, բայց չենք կըրնար սպառել կրակդ, թերեւս քիչ մը կըրնանք զովացնել զՔեզ, բայց չենք կըրնար բոլորովին պաղեցընել. միայն Աստուծոյ տըրւած է ատ։ Իսկ Աստուած չօ՞գներ անոր՝ որուն իր տկար եղբայրներն ալ կը ջանան օգնել. միթէ այն հառաչանքը եւ խեղճութիւնը որ ծովեր անցնելով եղբօր մը սիրտ կը շարժեն՝ չե՞ն հասնիր չե՞ն շարժեր այն բարեգութ Աստուծոյն սիրտը՝ որ թեւատարած կեցեր է ցաւագարին գլխուն վերեւ, որ համբերութեամբ եւ Աստուծոյ կամացը հնազանդողին ինքնին ցաւակից կըլլայ, ու կըսէ հոգւոյն, մ ի՛ տրտմի՛ր, որդեակ, աս խաչիս վրայ մէկտեղ կը քաշեմ քու ցաւերդ, եկ կռթընէ աս խաչիս որ թեթեւնայ սիրտդ, մի՛ վախնար ատ ցաւերդ քու յաւիտենական զուարճութեանդ համար են, որն որ աս խաչովս պիտի բացուին քեզի իմ եւ իմ Հօրս երջանիկ տանը մէջ. եթէ եղբարք, եթէ բժիշկք, եթէ մարդիկ քու բարիդ կը կամենան, որդեակ, ո՞րչափ եւս առաւել ես որ բարութեան ու սիրոյ աղբիւրն եմ. եթէ բարեսիրտ եւ գթած են այն ծնողք որ դառն դեղերով կը ջանան զաւկնին ըռընտցընել [55] եւ շատ հեղ չեն կըրնար եւ միշտ սիրելի են զաւկընուն, ո՞րչափ աւելի սիրելի պիտի ըլլայ այն Հայրը որ ասանկ դառն ցաւէ ետքը անտարակուսելի եւ երջանիկ առողջութիւն պիտի տայ։

Գիտեմ սիրելի Եղբայր, աս ճշմարտութիւնները Քեզի անծանօթ չեն, սիրտդ կը վկայէ անոնց, բայց մարմինդ կը վշտանայ ու կը նեղի. ո՜հ, ահա հոս է որ մարդիկ չեն կարող քեզի օգնելու, բայց միայն նոյն ճշմարտութիւնները յիշելով աղաչել զքեզ որ հոգւով միացընես նուիրես ան ցաւերը զանոնք քեզի տուողին. իրեն ալ աղաչել որ ընդունի եւ սրբէ քու համակամութիւնդ, եւ թէ Իր օրհնեալ կամօքը կուզէ որ ցաւիս՝ տայ ցաւերուն հետ մէկտեղ համբերութիւն, ինչպէս որ խոստացեր ալ է տալու։ Ո՜հ, ո՞րչափ տկար, ո՞րչափ թշուառ է մարդ, թէ որ աս աստուածային մտածմունքները եւ մխիթարութիւնները չունենայ. ո՞րչափ երջանիկ թէ որ մտածէ թէ իր հիւանդութեանը եւ ցաւերուն մէջ՝ մարդկանցմէ զօրաւոր ոգիներ չորս դին կեցեր են հոգին մխիթարելու, անմեղ գանգատներուն ներելու, ու ամէն մէկ ցաւին մէկ վարձք մը ամէն մէկ համբերութեանը մէյմէկ պսակ պատրաստելու։

Ընդունէ՛ Եղբայր իմ սիրելի սրտիս զգացմունքը, եւ գիտցի՛ր որ անոնց հետ ամէն օր Աստուծոյ սուրբ սեղանին վրայ պիտի յիշւիս, եւ Աստուծոյ այցելութիւնը չըպիտի պակսի վրայէդ. աս յուսով նորէն յանձնելով զՔեզ Աստուծոյ եւ Ս. Աստուածածնայ եւ ընտանեացդ խնամոցը, կը մնամ միշտ

Քո Բարեացակամ Եղբայրդ

Հ[այր] Ղեւոնդ Վ[արդապետ] Մարգար[եան]
Կր[օնաւոր] Մխիթ[արեան]

39.               

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Վենետիկ, 26 Յունիս 1846

Յոյժ սիրեցեալ եւ Պ[ատուական] Եղբայր,

Վրիպեալ ի նամակէդ յայսմ թղթաբերի եւ ակն ունելով զարդիս ի ճանապարհի լինել նմին, ոչ մնացի. քանզի կիսախոց սրտիւ կամիմ բողոքել զսիրոյդ որ գթովն առաւել անգթացաւ յիս քան թէ անգթութեամբն կարծէր գթալ։ Զկատարած կենաց քեռ եղբօր մերոյ Պ[ատուական] Հ [ օր ] Ղուկայ ինձ գրեալ էիր, զիմոյ եղբօրն յինէն զի՞ թագուցեր. կարծէի՞ր այնչափ հեռի լինել ինձ ի կարծեաց մահուն՝ որ իբրեւ զհարուած իմն շանթի լինէր գոյժդ. թէպէտեւ տայիր իմն գուշակել յետին գրովդ, զի անյոյս է ի հնարից մարդկան բժշկութիւն եղբօրս, այլ քանզի ախտն այն խաբող է եւ երկարատանջ՝ տակաւին գոյր ինձ տեղի յուսոյ, վասն որոյ եւ գրեցի նմա զթուղթն տարաժամ զոր ի քոյումդ ծրարեցի եւ այժմ եթէ առ քեզ կայ ՝ դարձո ՛ առ իս կամ թէ ի նոյն տաջիր ի հող որ ընկալաւ զ Տիրան [56] ։ Եւ ես տգիտաբար յանցելում թղթատարի գրեցի առ եր է ց եղբայրն իմ ցաւակցելով ընդ հիւանդութիւնն փոխանակ մահուն, որով կրկին զվէրս սրտիցն տրորեցի եւ այժմ ոչ իշխեմ միւսանգամ ախտակցաբար յիշել։ Բայց ակն ունիմ թէ փոխարէն գթած խաբէութեանդ՝ կանխեցեր ընդ իմ մխիթարել զկարօտսն եւ հանգիստ քաւութեան մաղթել հրաժարելոյն ի ցաւալից կենցաղոյս։

Արդ կարես ծանուցանել եւ իմոցն, զի գիտակ եմ արկածին եւ աղօթող գնացողաց եւ մնացողաց. աղօթեսցեն եւ նոքա ընդ Քեզ եւ ընդ հոգիս անմեղաց վասն եղբօրն իւրեանց պանդխտելոյ, որ եւ ինձ քաղցրացուսցէ Տէր ի շնորհս իւր զանցն զայն մեծ եւ որ զհետ նորին դատաստանսն։ Բայց քանզի ոչ գիտացի զօրինակ մահուն եւ զպատրաստութիւն հոգւոյն, զայս գոնեա՛ շնորհս արարեալ ծանուսցես ինձ ի մխիթարութիւն հոգւոյ եւ յօժարութեամբ հատուցանել զյետին պարտս առ Աստուած յիշմանց։

Ներեա՛, սիրելի, եթէ մեղադրանս թուեսցին քեզ բանքս, քանզի գութ քո ամբասիր առնէ զքեզ, այլ ընդ ի՛ս համարձակագոյն լեր, զի ո՛չ ինչ այնպէս տխրեցոյց զիս ի տրտմական առթիս՝ որչափ լռութիւնն զայնմանէ։

Զվանական լրոց որ ինչ գիտելին էր կարծեմ Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Սամուէլ [57] կամ այլք գրեալ են քեզ. ի 29 ամսոյս սկիզբն լիցի դնելոյ զՍրբութիւն. եւ ապա աւուրքն մեծք եւ ծանունք, լե ՛ ր օժանդակ մեզ աղօթիւք առաջնովքդ եւ վերջնովք, եւ յաւէտ վասն իմ որ ես

Քո Հոգեկցորդ Եղբայր
Հ [այր] Ղեւոնդ Վրդ. Մարգ[արեան]
Կ ր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

40.            

* Հայր Աթանաս Վրդ. Ազարեանին - Եղիսաբէթուպոլիս

Վենետիկ, 3 Յուլիս 1846

Սիրեցեալ եւ Պ[ատուական] Եղբայր,

Երկոցուն նամակացդ զորս մի ըստ միոջէ ընկալայ, այսօր տամ զպատասխանին, զի եւ սերկեանս աւուր մնայի ակն կալեալ։ Նախ գոհանամ զսիրոյդ, զի ոչ զանց արարեալ զխնդրովս հաղորդս արարեր զեղբարս քո քարոզութեանդ, ընդ որ արդարեւ ուրախ եղաք, նոյնպէս եւ հայրն մեր Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Անդրէաս [58], յորոյ ի լուր ընթերցայ զայն։ Երկրորդ, որպէս եւ յուսայիրդ, զարմացոյց զիս անակնկալ գերմանաբանութիւնդ, զոր պտուղ երկայնմտութեանդ եւ անխոնջ ջանիցդ հաւաստեալ ծանեայ. այլ աւա՜ղ, զի վերացեալ յինէն պատեհ պարապելոյ ի ճոխ լեզւոջն՝ ոչ միայն պատասխանելոյ քեզ ի նոյն բարբառ չեմ բաւական, այլ եւ ոչ ի հասկացողութիւն. վասն որոյ ի քէն մնամ լնուլ զփափագ իմ՝ եթէ տիրապէս ուսցիս զլեզուդ եւ ինձ յաջողեսցի աշակերտել։

Իսկ ժամադրութիւն աւուրս այս էր, զի մնայի ընտրութեան աբբային մերոյ. եւ ահա ի գալ ժամանել հարց մերոց Վ[երապատուեալ] ՀՀ. [Հարց] Անանիայ եւ Գէորգայ ի Կ. Պօլսոյ, Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Եդուարդայ ի Հռոմէ, եւ Վ[երապատուեալ] ՀՀ. [Հարց] Անտոնիոսի եւ Վարդանայ [59] այտի, յառաջին աւուր յուլիսի սկսաք զընդհանրական ժողովն յետ եռօրեայ օրհնութեան Սրբազան խորհրդովն. Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Եդուարդ ընտրեցաւ Դպրապետ ժողովոյն եւ Վ[երապատուեալ] ՀՀ. [Հարք] Ռափայէլ եւ Գաբրիէլ խուզարկուք քուէից։ Իսկ ի վաղիւն յաւուր Այցելութեան իւրոյ՝ յայց ել տան իւրոյ ամէնօրհնեալն Տիրամայր՝ եւ հարուստ հաւանութեամբ եւ խաղաղական ոգւով մերով հուպ ընդ հուպ եցոյց մեզ յառաջնորդ ընդհանրական Ուխտիս զԳերյարգոյ Հ[այր] Գէորգ Վրդ. Հիւրմիւզեան [60]. լցաւ բազմակարօտ խնդութիւն մեր եւ սիրտք մեր թեթեւացան։ Փութացի գրել եւ Քեզ մինչչեւ տեսեալ զհանդէս ձեռնադրութեան կամ օրհնութեան նորին եւ զհաստատութեան յաթոռն, որպէս զի եւ քոյդ նախաժաման լիցի խնդութիւն յընդ մերս խառնումն, եւ միասցիս ընդ մեզ աղօթել, զի պարգեւեսցէ Տէր զընտրեալն իւր ընդ երկայն ամս քաջողջիկ կենօք եւ մխիթարեալ սրտիւ, յորմէ եւ մեք մխիթարեալք լիցուք ի Տէր։ Զայս ես յինէն կողմանէ գրեմ Սիրելւոյդ, անշուշտ յաթոռոյ հասցէ քեզ ծանօթութիւն իրացս ։

Յանձն առնեմ զքեզ եղբայրաբար ի խնամս Վերնոյն շնորհաց, որպէս զի առաջնորդեսցէ քեզ ի գործս եւ ի պարտս քո, որպէս եւ խնդրէիրդ յանարժանէս զնոյն մաղթել վասն քո ի Տեառնէ. քանզի արդարեւ ոչ փոքր խոհեմութեան պէտք են քեզ ի կենակցութիւն ընդ աշխարհիկս տեղւոյդ, վասն որոյ յայդմ առաւել քան զանձին հանճար արժան թուի ինձ վարել քեզ օրինակաւ եւ խրատու առաջնորդի տեղւոյդ որ այժմ աստս կայ, այլ եւ ընդ նմա եւ ընդ ծանօթս վանատանդ՝ վարել խոնարհական եղբայրութեամբ եւ հոգեհամեմ քաղաքավարութեամբ, մի՛ երբեք եւ մի՛ յուրուք վերայ պերճանալ մի՛ բանիւք եւ մի՛ հրամանաւ. յոր ինչ ոչն իցէ կարեւոր հոգւոյ եւ խղճի՝ մի՛ զոք ստիպել կամ յորդորել, այլ մանաւանդ ջանալ զայլոց պաշտել զկամս քան առանց իմանալոյ զանձին ի պատշաճսն, մանաւանդ ընդ մեծաւորի եւ ընդ աւագաց, անսալ սովորութեանց եւ կարգաց տեղւոյն խոհեմութեամբ մեծ է, որպէս գիտէ եւ եղբայրութիւնդ, քան նորս մուծանել թէպէտ եւ իցեն լաւագոյնք, ուր եւ առաջինքն չիցեն վնասակարք ։

Շատացեալ այսքանեօք անկեղծ զրուցիւք սրտիս՝ փոխարինաբար յանձնիմ աղօթից Սիրելւոյ Եղբայրութեանդ

Հոգեկցորդ Եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Վրդ. Մարգար[եան]
Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

41.            

* Հայր Ռափայէլ Վրդ. Թրեանցին – Հռոմ [ S. Giuseppe Capo le case ]

Վենետիկ, 20 Օգոստ[ոս] 1846

Օրհնեալ է Յիսուս եւ Մարիամ Կոյս. Հազա ՜ րս եւ բիւրս.
Վերապատուեալ եւ յոյժ սիրեցեալ Հայր,

Բարեաւ եւ ողջամբ լիցի ժամանումնդ ի Հռոմ եւ յաջողութեամբ՝ պանդխտելդ։

Զգիր սիրոյդ եւ զփութոյ զտուեալդ ի Պատաւիոնէ ընկալեալ եւ ողջունեալ ի նմանէ սիրելեօքս եղբարբք՝ կատարեցաք զսակաւ յանձրարարութիւնքդ, եւ սկսաք զմերս առ ի Սիրելւոյդ պանդխտութիւն, մտաց սրտիւք ուշ ճանապարհիդ առնելով անվտանգ յառաջադիմութ եա ն Վեհին մերոյ ուղեկցութեամբ եւ հարազատին նորա եւ մեր՝ սրտիւք, վասն որոյ եւ ցօր հրաշափառ փոխման Տիրուհւոյն մերոյ առանձինն աղօթեմք հանապազօր [61] ։

Կարգք վարժարանիս, վասն որոյ գիտեմ չկարէք չփոյթ լինել, գնան զառաջին ճանապարհն, եւ մանկտին հլուաբար պարապի՝ դարձիդ ակնկալութեամբ մնացեալ։ Տեղակալն ձեր Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Սամուէլ ցարդ աւուրս հինգ կամ վեց եկաց առ մեզ մատակարարելով զկարեւոր դրամն ի պէտս վարժարանիս։

Երեմիայ Պետրոսն երկու ընկերօքն մեկնեցաւ գնաց ի Թրեստ եւ անտի ուր եւ գիտէքդ։ Յետ նորա եւ Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Անանիա յութ ամսոյս մեկնեցաւ առեալ զծրար նկարուց աշակերտաց վարժարանիս նամականեաւն հանդերձ։ Երկոտասան ի նկարուց քաջաց մերոց հանդիսացուցաք յակադեմիայն, տեսցուք զի՞նչ ձայն լուիցի զնոցանէ։

Երկիցս կամ թէ երիցս եկին գրավաճառաց մանկունք տետրակս ինչ նորատիպս բերելով որոց ընկերագրեալ ն ասէին զՀայրդ, այլ քանզի չէր մեր ընկալեալ հրաման ինչ ի Քէն՝ ոչ ընկալաք զնոսա եւ ասացաք մնալ քում դարձին։ Իսկ ես կամէի գիտել ո ՞ րպէս ստացեալ եմք կամ ունիցիմք ստանալ զ Թէքսիէ [62], վճարեա՞լ իցէ կանխիկ գին նորա, եւ ընդէ՞ր ոչ առաքի մեզ եւն։

Զայլ ինչ ի կարեւորաց ոչ ունելով յիշել ի ժամուս, եւ ոչ զանծուկ բարեկամութեանս աստանօր՝ որ յահաւոր խորս լռութեանց սրտի իմոյ իջեալ դարանի, յանձնեմ զիս քան թէ զայլսն ի մաքուր իղձս աղօթկեր սրտիդ, որ անշուշտ ընդ տես տիեզերական տաճարին՝ եւս քան զեւս աճեցեալ տաճարացեալ անդր քան զգմբէթն երկնանախանձ քաջ ի բաց սլացաւ. ո՜ տայր թէ յայնքան տարածութեան տեղւոջն սրբութեան եւ մաղթողիդ բարութեան՝ փոքր մի աճէր եւ հոգի նուաստիս առաջի Աստուծոյ՝ առ որոյ գիտեմ, զի յոյժ փոքրիկ է, այլ ասեմ յանձին թերութենէ եւ ոչ ի կամաց առատ ստեղծողին։

Ողջունեն զՔեզ անձկանօք որդեակքդ եւ աշակերտք, եւ ՊՊ. Գործակիցք իմ հանդերձ տեղակալաւդ եւ Ե [ ղբայր ] Ստեփանեաւ. ընդ որս եւ ես ողջունեմ զՎ[երապատուեալ] Հարս եւ զ եղբարս իմ որ այդր, եւ յառաջ քան զամենեսին զաջ Գերյարգոյ եւ անձկալի Հօրս Աբբայի. եւ ի մասնաւորի դարձեալ զՎ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Եդուարդ։ Մի ՛ լիցին մոռացօնք եւ Համակամին մերոյ Պ [արոն] Յովսեփայ։ Եւ դու ողջ լեր եւ ընկալ զիս միշտ Քո

ծ[առայ] խ[ոնարհ] եւ
հ ոգեհարազատ եղբայր
Հ [այր] Ղեւոնդ
Մ արգ[արեան] Ալիշ[ան]
Կ ր[օնաւոր] Մխիթ[արեան]

42.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզեան Աբբահօր - Հռոմ

Վենետիկ, 29 Օգոստ[ոս] 1846

Նորապսակ Աստուածընտիր Տէր իմ եւ Հայր,

Խնդութիւն մեծ զոր միայն որդիական միամիտ սրտի տուեալ է զգալ, անդստին ի նախկին լրոյ առձեռն պատրաստ ընդունելութեան Վեհիդ ի Հռոմ ՝ զեղեալ եւ յիմ սիրտ, փոխանակ երագելոյ յամեցոյց զիս ցայսօր ի բացատրել զհրճուողական կիրսն, մինչեւ հասցեն աւետիքն ակնկալեալ ք թէպէտ եւ աներկբայք։ Զոր եւ ընկալեալ այժմ ՝ լիապատար սրտիւ օրհնեմ նախ զԱստուած՝ որ յայց ել տան Ծառային իւրոյ Մխիթարայ եւ ետ որդւոց նորա Հովիւ քաջ եւ սիրելի, եւ երկիր պագանեմ աջոյն որ կոչեացն զՎեհդ եւ Մայրենւոյն որ մատոյցն առ նա, եւ Քոյումդ իսկ որ յայսմ հետէ թարգման է հրամանաց մատանց նոցին եւ ցօղիչ օրհնութեանցն. ապա սեռն եւ պարզ սրտիւ որդիականաւ ողջունեմ զկրկնակի պարգեւեալդ ինձ հաճութեամբ ն Աստուծոյ եւ իմ՝ զՀայրդ հոգւոյ եւ կամաց կենօք չափ։

Հաւատ ունիմ, զի Ամենախնամ Մայրն որ յաւուր Այցելութեան իւրում ընտրեաց զՔեզ ի հայր Որդեգրաց իւրոց, եւ ի վերանալն իւրում կարկառ ձեռամբ Որդւոյն զցուպն հովուական՝ մատոյց ընդ նմին եւ նոր կորով մտաց եւ մարմնոյ առ ի հովուելոյ ընդ շաւիղս Երանաշնորհ հաստատողի Գահուդ զփարախ նորա եւ զյարակից վարժարանքս, եւ առանձինն զմի մի յոչխարացն եւ յորդեկացն յանձնելոց սրբոյ մականիդ։ Ընդ որս եւ յետինս թուոյ նոցին ժտեմ սրբոյ Հովուիդ՝ ընդ քաղցր գաւազանի արտաքին վարչութեանդ զիս՝ ձգել եւ ի ներքին մարդն իմ զցուպ հաստատութեան հոգեբուղխ մաղթանաց եւ հայրական օրհնութեանց, որով մի՛ անարժան գտայց իսպառ եւ այդպիս ւ ոյդ Հօր, եւ Մօրն մերոյ եւ Աստուծոյ։

Ամբա՛րձ, Հայր սուրբ, ներելով համարձակութեանս, զաջդ զոր համբուրեմ, առ Այն որ բարձրացոյցն զԳլուխ Քո ի վերայ գլխոց մերոց, եւ երախայրեօք երկնաւոր պարգեւացն տեառնագրեա՛ զփափագողս նոցին եւ տեսոյ

Աստուածպետական Գլխոյդ իմ եւ Հօր

Յոյժ խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ
հպատակ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մարգ[ա]ր[եան]
Կր[օնաւոր] Մխիթ[արեան]

[Յ. Գ. ] Ամենեքեան որ ի Վարժարանիս են Եղբարք իմ եւ աշակերտք խոնարհ եւ խնդալից համբուրիւ զօրհնութիւն Վեհիդ հայցեն։

43.            

* Հայր Ռափայէլ Վրդ. Թրեանցին - Հռոմ

Վենետիկ, 29 Օգոստ[ոս] 1846

Վերապատուեալ Տէր եւ յոյժ Սիրեցեալ Հայր եւ Եղբայր,

Բազում անձկաւ մնալով տենչացեալ գրոյդ ընկալայ ուր ուրեմն ի նմին աւուր յորում գուշակեալ էր Գրողիդ եւ յորում օծաւ Դիտապետս մեր. այն ինչ մեկնէի ի վանաց եհաս նաւակն ի Վենետկոյ յերեկոյին եւ ած զծրար թղթոցն, եւ զիմն ընթերցայ ի նաւակին եւ ի ճանապարհին՝ զոր բազում անգամ հատեալ է մեր առ երի նստելով եւ զկամս ալեաց հետազօտելով. ընդ պարզութիւն երեկորին խառնեալ մտերիմ եւ սիրալիր բանիցդ՝ խաղաղութեամբ խռովեցուցին փոքր մի զսիրտ զոր փոքր ի շատէ ճանաչես։

Արդարեւ ընդ վսեմութիւն Կեփայեան [63] տաճարին աւուրբք յառաջ մտախոհ լինելով հրաշանայի ընթերցեալ զքերդուած Պայռնի [64] (զոր եւ պիտակաբար թարգմանեալ յեռի ի « Բազմավէպն » ) [65] այլ ազդողագոյն գտան Մտերմիդ մրմունջք քան զծայրացեալ Բանաստեղծին, ոչ կարծեցի շրջել ինքնին ի սրբում տաճարին, այլ գիտացի, զի մասն յինէն շրջեցաւ անդ։ Իսկ Լորետո՞ն [66] … Լորետոն նախանձաբեկ արար զիս առաւել քան զ Հռոմ. սակայն երջանիկ եմ ես, զի եւ ի հեռուստ այսպէս մօտ գտայ Ծնողին Աստուծոյ եւ Ծնիցելոյն ի ձեռն մաղթանաց վառելոյդ նոցին սիրով եւ Աղօթակցացդ. զոր եւ աղաչեմ հանապազորդել յամենայն ուխտատեղիս եւ ի վայրս սրբութեան։

Ոչ կամէի յապաղել ցայս վայր զպատասխանիս, այլ հարցաքննութիւնք մանկանց յայսմ եօթնեկի ոչ ետուն թոյլ փութալ գրել. եւ արդ ծանուցանեմ փափագողիդ յառաջադիմութիւն նոցա եւ ծանօթութիւն, զի վճարեցաւ քննութիւն նոցա ի խնամակալաց, եւ պարզերեսք հանդիսացան առհասարակ աւագքն եւ կրսերք. բայց յուղղութեան վարուց առաւել գտան առաջինքն յոյժ, եւ ցարդ խելօք եւ հլուաբար կենակցին, եւ յոյս անամօթ երեւելոյ յաչս Հօրդ իւրեանց ի դարձի՝ յառաքինութիւն ունի զնոսա, մանաւանդ աղօթք Բարեսէր սրտիդ, որում յանձնեմ եւ իմովսանն զնոսա, առ ի լինել այնպիսիս որպէս եւ ըղձասդ։ Տասամբ չափ յաւագացն արժանաւորք երեւին Ա Մրցանակին, եւ կիսով ի կրսերացն. բայց յետ կատարման հանդիսի Բաշխոյից (զոր հաստատեալ եմք յ2 Սեպտ[եմբերի]) գրեցից որոշակի։ Զանգղիականն ինքնին վարժապետն քննեաց, եւ կարի քաջ յանգղիականէն Կոլտ ս միտ [67] հայ թարգմանեցին ի գաղղիական առաջի խնամակալաց. ընդ որ եւ Վարժապետն խնդաց յոյժ։ Յուրուագրութեան, կարծի՞ւր, Պօլսեանն ահա գլէ զամենեքումբք։ Այլ թէ հաճիս լուր եւ զեւս զարմանալին, զի բնաւ անճաշակքն յարուեստէն յանկարծ ի միում աւուր ի միում ժամու հաւասարք Այվազովսքեայ [68] գտան ի նկարս ծովայինս սեաւ եւ սպիտակ մատիտօք, եւ ասեմ զմերոց եղբարցս իսկ։

Յայսմ առաւօտու մեկնեցաւ Տատեան պատանին շոգենաւու ի Թրեստ ուղեկցաւն Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Անտոնիոսիւ, զոր ի 27 ամսոյս պատուեցաք կոչնովք ի վարժարանիս։

Ողջունեն բազում սիրով զՀայրդ եւ զոր ընդ Քեզն են, Գործակիցք իմ երկոքին եւ փոխանակն ձեր, եւ Ե [ ղբար ] ք Ստեփանոս եւ Աստուածատուր, եւ մանկտին՝ անձկութեամբ եւ համբուրիւ եւ օրհնութեանդ կարօտով, որովք եւ ես ողջունեմ զ Տարոնայ Դիտապետն [69] եւ զընկերս նորա զառաջինս, եւ զՎ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Արսէն [70] եւ զ Պ [արոն] Յովսէփ։ Ողջոյն տան քեզ եւ Քավանիսեանքն [71] եւ Փիանթօն։

Եւ ապա ես ամսական ողջունիւ եւ օրհնութեամբ Յիսուսի եւ Մօրն իւրոյ Կուսի գիրկս ա րկ եալ մնամ

Վերապատուեալ Հօրդ

Հոգեհարազատ եղբայր եւ
խ[ոնարհ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մարգ[արեան]
Կր[օնաւոր] Մխիթ[արեան]

[Յ. Գ. ] Մի՛ մոռացայց եւ զԶմիւռնացիսն. քաջ հանդարտք եւ հլուք են եւ ոչ հեղգք, ակն ունիմ, զի գիւղական պարապք ն սատար լիցին նոցա յուսումն հայերէն խօսից. եւ զարդիս ընդունակ թուին ինձ Վանական աշակերտութեան առաւել քան զբազումս, զի չասացից թէ քան զբնաւ զայլ աշակերտս վարժարանիս։

Ի ժամ գրութեան տողիցս եհաս Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Եսայի ի Պատուայէ եւ պատուիրեաց համանգամայն զողջոյնս իւր մատուցանել Սիրելւոյդ։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթ ո ռակալ [72] ի 6 ամսոյս մեկնեալ ի Պատուայէ ի 20 ժամանէ ի Փարիզ ողջամբ։

44.            

* Հայր Ռափայէլ Վրդ. Թրեանց ին - Հռոմ

Վենետիկ, 3 Սեպտ [եմբեր] 1846

Վերապատուեալ Տէր եւ յոյժ Սիրեցեալդ իմ Հայր,

Ահա փութացայ կատարել զոր խոստացայն յառաջնում գրիս. յերեկն կատարեցաք ըստ սովորական տարազու զՄրցանակացն հանդէս, ոչ փոքր խնդութեամբ, յորոյ լրումն եւ զեղումն պահանջէր Վերապ. Առաջնորդ մեր եւ Վերադիտողս մեր, զոր եր է ց եղբայր վարժարանիս Մուրատն՝ հան թափեաց ի մէնջ զայս ամ։ Յուսամ, զի ոչ անագանէք տեսանել զտպեալն յայտարարութիւն աշակերտացս, այլ յառաջագէտ առնեմ զՍիրելիդ, զի յառաջին դասէն Շահպազն միայն վասն թերութեան վարուցն զԳ. առ մրցանակ, եւ Սեղբոսեանն եւ Պօլսեանն զԲ., իսկ այլքն առ հասարակ զարծաթին. ոչ յերկուանամ, զի այժմ խորհրդածեալ զուարճանայք ընդ զուարճութիւն մարմնոյն իմոյ ի հրեշտակի եւ ընդ անդրադարձութիւն նորա որ յիս, կամ ընդ շնորհակալութիւնս Ճամպազեանին դեռ անարժան զանձն խոստովանելով, թէպէտ եւ աւուրբք յառաջ սովորականաւ իւրով կապկաթութակութեամբ եւ հեկեկախառն արտասուօք ժտէր, զի զառաջինն ընկալցի. եւ ես այժմ այսպէս իմն լոլոզեցի, զի թէ զկէս առաջիկայ ամիս ոչ անցուսցէ բարւոք արծաթն առ իս մնայցէ, իսկ թէ զառաջին կիսամն բարւոք եւ զյետինն չարւոք՝ յայնժամ տաց նմա զարծաթս, բայց ի յաջորդ ամին ո՛չ։ Եւ այս՝ Սիրելւոյդ յընտանեկան զրուցից եւ ի սովորական խաղուց պոթթեկայիցս [73] ։

Ի կրսերաց դասուէն զառաջին ընկալան Զոհր [ ապ ]- Կիւրեղ. - Սամուէլ, Փամպոգ, Երամ եւ Ազար. -, եւ այլ վեցք զԲ., իսկ Սամանճին եւ Ճամպազ զ 0 ։ Ծերունի հայր մեր Վարդապետ [74] հոգեբարբառ շրթամբքն եւ զայս ամ զքաջալերականն խօսեցաւ մանկանց մերոց հակիրճ այլ լի շնորհօք, իսկ թէ զի՞նչ էր զոր ասացն՝ բնաւ չյիշեմ, զի փղձկումն նորա փղձկեցոյց եւ զիս, մանաւանդ իբրեւ յիշէի, զի Նեստոր իմաստնոց հայկազանց եւ առաքինեաց խօսէր յատենիս, որում թերեւս գահագլուխ կայր զյետին նուագ։ Այլ երկարեսցե՜ն երկինք զկեանս նորա ցանկալիս եւ ինքեանց եւ մեզ, եւ զգնայուն օրհնութիւն տանս Մխիթարայ։

Թողութիւն արա, զի մոռացայ ծանուցանել Ե [ ղբայր ] Ստեփանու զոր վասն նորա գրեալ էիք, եւ նա անծանօթաբար գրեաց Ձեզ. եւ ապա լուաւ յինէն։ Այլ զի Տիւշիւկ [75] այժմ կոչելոց էք զիս, լուարուք սարովքն եւ ապա ասացէք, զի անյագաբար ընթերցեալ ի նաւին զերիս էջս գրոյդ եւ զմասն չորրորդին՝ չտեսի զմիւս եւս մասն ի ներքոյ գրոյն. եւ յետ ութ աւուր կրկին ընթերցեալ ի պատասխանել, դարձեալ ոչ տեսի զայն, բայց անունն ինչ այն կամաւորին Պ [արոն] Յովսեփայ երկիցս դիպաւ աչացս եւ երկիցս հայեցեալ ոչ գտի ի գրին, մինչեւ ծալեալ զնամակն եւ այն ինչ կնքէի՝ ահա միւսանգամ իբրեւ զերրորդ հնչումն կամ ին տեսի զայն եւ ընդ նմա զՅ[ետ] գրեալն։ Սակաւուք եւ այս շատասցուք։

Ցանկալի էր քեզ արդեօք գիտել զինէն, այլ գրել համօրէն որպէս եւ եսս ըղձայի ոչ կարեմ, զի դեռ կիսարբեաց իմն եմ, այնպիսի իմն արբեցութեամբ զորմէ երբեմն ասէի Սիրելւոյդ, թէ վարեալ գնացեալ լինիմ եւ չգիտեմ որպէս. բայց թէ առից պարապ եւ յերկարեսցի նժդեհութիւնս մեր, գրեցից ապա։

Ողջունեն զՎ[երապատուեալ] Սիրելիդ եւ Պ[ատուական] Գործակիցք իմ առանձին առանձին եւ Ե [ ղբայր ] Ստեփանոս եւ Ծատուրն, եւ մանկտին համբուրիւ աջոյդ. երիցուկն ա. Լուիճի ողջոյն շատ տայ։ Եւ ես համբուրիւ ողջունեմ զ Գերապ [ ատիւ ] Փափազեան, եւ զՎ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Եդուարդ եւ զ Պ[ատուական] Հ [ այր ] Եփրեմ [76]. ընդ նոսին եւ զ Պ [արոն] Յովսէփ, եւ զՎ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Արսէն [77]. յորմէ խնդրեմ ներեսցէ ժտութեանս եթէ իմոյն Ս. Ղեւոնդեայ էր մասնիկ նշխարին զոր յղեալ էր ինձ երբեմն, մասնիկ մի այլ հնարեսցէ շնորհել ինձ. զի առաջինն փախեաւ յինէն։

Բազում հետազօտութեամբ սրտի մնամ գիտել թէ որպիսի՞ ինչ իցէ ձեռագիր աւետարանն այն զոր կարծեմ Գերյ[ արգոյ ] Ա ռաջնորդ Լիբանանեանց Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Եղիա ածեալ է ի Կ. Պօլսէ, թէ իցէք տեսանել՝ մի՛ զրկէք զիս ի ծանօթութենէ սիրեցեալս իրի, եւ ի նոցին նմանեաց։

Հռիփսիմէ քոյր մեր յանձնեաց մեզ ծրարիկ ինչ նամական ա ց զոր երէց ոմն աղաչեալ է յղել առ Վ[երապատուեալ] Սիրելիդ, զի յանձնեսջիք առ որս ուղղեալն են, եւ մեք մնամք ընդ ծրարի օրագրաց կամ այլով օրինակաւ յղել այդր, զոր եւ հատուսջիք առ որ գրեալն են։

Ընկալ զողջոյնս իմ Օրհնութեամբ Յիսուսի եւ Մարիամու կուսի եւ պարուրեցո՛ զիս ի թեւս աղօթից

Վերապատուեալ Հօրդ

Հոգեհարազատ Ե[ղբայր] եւ
խ[ոնարհ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մարգ[ա]ր[եան]
Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]

Նամակի դարձերեսին վրայ կայ հետեւեալ օտարաձեռն գրութիւնը.

Հ[այր] Անտոն Լիբանանցի 1770 տեսեալ է այլ գիրս ասորւոց գրով եւ հայ լեզուաւ ի Մերտին պատարագամատոյց։

45.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզեան Աբբահօր

Վենետիկ, 3 Սեպտ[ե մբե ր] 1846

Աստուածապատիւ Տէր իմ եւ Հայր,

Կասկած յանկարծ յափշտակելոյ Վեհիդ ի Հռոմէ, անձկութիւն սրտի, աւարտ ուսումնական տարւոյ վարժարանիս եւ ապագային խոկումն՝ համարձակեցոյց զիս ի միւսանգամ գրութիւն։ Անկասկածելի մաղթանք Վեհիդ ըստ բարեհաճութեան կամացդ անշուշտ սատար եղեն ի քաջապսակ աւարտումն տարւոյս, յորում բազումք յաշակերտելոցս զառաջինն ընկալան աշտիճան. յոյժ գոհ եմք զերիցու դասէն վասն ջանից նոցա յուղղութիւն եւ յուսմունս, յոր օրհնութեամբ Վեհիդ ակն ունիմք նոցա յարանալ. զնոյն օրհնութիւն առաւել եւս ժտեմ վասն կրսերացն որք տակաւին ըստ խակութեան տիոցն զեռան. այլ որ դժպհին էր ինձ ասել, երկուք ի նոցանէ եւ ոչ միոյ գովութեան կամ վարձու արժանի գտան, եւ ոչ ինչ հաստատուն յոյս յառաջադիմելոյ ցուցանեն. սակայն մերովսանն ջանասցուք եւ ի վերայ նոցա ցորչափ հրամայէ Վեհդ։

Իսկ ծառայս Ձեր յանստուգութեան տանջի փոքր մի, ոչ գիտելով ցե՞րբ տեւեսցէ միջինս այս վիճակ, եւ որո՞յ առաջնորդութեամբ կամ խորհրդակցութեամբ մնայ ինձ սկսանել զնոր տարի ուսմանց՝ յորում անկ է ոճով յերիւրել եւ թերեւս փոփոխել ինչ. զի թէպէտ եւ զուսմանց տեսութիւն յիմ տկարութիւնս յանձնեաց Վեհդ՝ այլ գիտէ իսկ քաջ, զի այլազգ մարթ է ինձ տնօրինել զիմսն ընդ առաջնորդութեամբ Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Սամուէլի եւ ա՛յլ ընդ Վ[երապատուեալ] Հ [ օր ] Ռափայէլի։ Մնամ անձկութեամբ հաճութեան Վեհիդ ի լուծումն տարակուսանացս, զի գիտացից զոր անկ իցէ ինձ առնել եւ ծանուցանել։

ՊՊ. Գործակիցք իմ եւ Եղբարք եւ սանք մեր խոնարհաբար մատչին ի համբոյր տիրականիդ. ընդ որս յանձն արարեալ եւ զիս յաստուածային մաղթանս Վեհիդ, մնամ առ հրամանս, առ օրհնութիւն եւ առ համբոյր ոտից

Աստուածպետական Գլխոյդ իմոյ եւ Հօր

Յոյժ ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ
հպատակ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մարգար[եան] Կր[օնաւոր] Մխիթ[արեան]

46.            

* Հայր Ռափայէլ Վրդ. Թրեանց ին - Հռոմ

Պատուա 20-1 Սեպ[տեմբեր] 1846

Յոյժ սիրեցեալ եւ Վերապատուեալ Տէր իմ եւ Հայր,

Մի զհետ միոյ ընկալեալ զերկոսին ցանկալիսդ արդարեւ ուրախ եղէ եւ հանգեայ մանաւանդ յորժամ զերկրորդն յետ դառնալոյ հետի յ Ապանոյէ [78] եւ այն ընդ զարտուղի ճանապարհ, զորոյ խոնջութիւն մոռացոյց ծրար թղթոցն զոր գտի ի սենեկիս. ոչ ժամանեալ առ ժամայն պատասխանել որպէս ըղձայի՝ ի գիշերային պահուս տողեմ Սիրելւոյդ, այլ մի՛ դժուարիս, զի ի գիշերի գրեմ, քանզի ջեռեալ է գլուխ իմ եւ մերժէ զքուն եւ զվաղիւն յայսօր փոխէ. միայն թէ խառն ի խուռն եւ անոճս գրիցեմ՝ այն գիշերոյն համարեսցի վնաս, կամ թէ պարզ՝ անհոգ գրչիս եւ սրտիս որ թիթեռնաբար ի ծաղկունս յածի վարկպարազի դեգերմամբ չառնելով շատ ընտիր եւ խտիր ընդ համօրէն գեղեցիկսն ծաղկունս, իմա ՛ սրտից ծնունդս։

Խնդութիւն սրտիդ ընդ մանկանցդ հանդէս այնպիսւոյ էր որոյ արդարեւ հոգւով եւ սրտիւ չափ հայր լեալ իցէ նոցին եւ փափագող զարգացման ազգին ի ձեռն նոցա, յորմէ վերստին արծարծեալ նորոգեցաւ մերս խնդութիւն. իսկ թէ քանի՜ խնդութեամբ լցոյց Հօրդ առ մանկունսն արժանաբանութիւն (զոր ինձ անկաւ նախ ընթեռնուլ յունկն նոցա) եւ ո՜րքան մորմոքեցան սիրտքն եւ աչք զայն ինքեանք պատմեսցեն. այլ ես ակն ունիմ թէ այդպիսի քաջալերական եւ սիրալիր նամակք հաստատեսցեն եւ նորոգեսցեն զնոսա ի բարւոյ առաջադրութեան իւրեանց, որով ուրախացեալքն ջանան զցանկացեալն իւրեանց ի դարձին, որում եւ ես փափագեալ ն մնամ, տակաւին երերածուփ թէ յի՞նչ յանգեսցի վիճակս մեր. արդ ազատ ես համարձակ եւս, խօսեաց ասա՛ թէ գիտիցես ե՛րբ եւ ո՞րպէս դարձցիս առ մեզ, զի գիտացից եւ վասն իմոյ բաղդին յուզելոյ իցէ՜ թէ դառնայցէ յառաջին կայսն եթէ ընդ նոր ինչ ճանապարհ… ։

Զժամանակին չարութենէ գանգատիս քաղցրութեամբ, զի ոչ ներեաց Քեզ յայտնել որպէս ըղձիս քիրտ զբարեսէր սիրտդ, քո արդէն քաջ իսկ յայտնեալ եւ ճանաչեմ այդպէս աներկբայ. այլ զի՞ գործեցից, զի նոյն ժամ[ան]ակ եւ զիս արգելու յասելոյ զամենայն զոր կամիմ եւ փակէ զկէսս դրանց սրտի իմոյ, մինչեւ անցցէ պարագայ մի մեծ։

Բայց արդ եկեսցուք ի սիրելիսն Քո որ եւ իմ. յԱլեքսիանո՜ս [79], Ալոզիո՜ս [80], Ստանիսլայո՜ս [81], ո՜րքան ծաղկունք սրբութեան եւ սիրոյ՝ զոր փափագողիդ տուեալ է վայելել, եւ ի հեռուստ զհոտն ինձ ակնարկել. ակնարկե՛լ այո՛, զի չեմս իսկ արժանի հուպ հոտոտիլ ի նոսա. բայց զի սիրեմ եւ ես զնոսա ինքեանք գիտեն, իսկ թէ սիրիցի՞մ ի նոցանէ, ամաչեմ ասել, բայց միջնորդեսցես վասն իմ մաքուր մաղթանօքդ։ Միանգամայն խնդամ եւ ընդ այս, զի այսպիսեօք անկշռական զբօսանօք եւ ցանկալի ընկերակցութեամբ մերոյն Վ[երապատուեալ] Հ [ օ ր ] Եդուարդայ սփոփիս ի պանդխտութեանդ եւ մխիթարիս ի վերայ վաստակոցն եւ վշտաց զոր կրեցերդ աստէն, մասամբ եւ առ յինէն թէպէտ յոչ կամս։

Իսկ ես աստէն ի գիւղային պարապս իմ բազում անգամ վարեալ լինիմ ի յեզր երկդիմի ծովու կորացեալ յիմում նաւակի անստոյգ հմայիւք զբաղդ փորձելով։ Յաճախ դառնամ եւ ի Հմայեակն այն ի Զբաղումն իմ չար ի Հայաստան ժամա հ ո լ ով։ Իսկ փոխանակ հնութեանց Հռոմայ ունիմ ես զնորութիւն բնութեան պատուարաց Պատուայու յոր յաճախեմ քան յայլ ամս վայելել ի բարութիւնս որ կանս. թէպէտ եւ կամէր ծուլութիւնս զբնութիւնն իսկ վայրենի ընտելացուցանել ի սենեկի զի մի ՛ աշխատ եղ է ց ելանելոյ առ նա, այլ մինչեւ ցարդ յամենայնէ զոր տեսանեմ եւ վայելեմն ի նմա՝ մի ինչ միայն ստէպ հասանէ մտանէ ի սենեակս եւ յականջս իմ, զոր ամաչեմ այլ սիրեմ ասել, զի եւ դու ժպիտ մի տայցես, եւ այնինքն է գոչաւորագոյն զռինչ ականջեղ մուզայից դաշտաց, որ չգիտեմ ի՞բր յայսմ ամի քաջազռինչք գտանին։

Այլ արդ թողեալ զէշն մատիցուք յանտես հրեշտակն, ի մարմինն ի հրեշտակի. պատանեակն այն գեղաղ է շ, զմայլեցուցանէ զիս (մի՛ գայթակղիր) պատանեակն այն նազելի աղաւնեհայեացն եւ աչօք կապուտակային որպէս ինքն զանձնէ գրեալ է ի միում շարաքերդուածի իւրում չգիտեմ զի՞նչ իմանալով ի սեղանատան մերձաւորագոյնք գոլով. արդ քաղցր տեսլեամբն համեմէ զդահամունս անգամ մանաւանդ ի շեղիլ հեզիկ աչացն եւ նազիկ դիմացն, ի գեղեցկաշարժ որոճալ դաշտաձեւ ծնօտիցն, ի ճանճահրաւէր բերանաբացութեանն, եւ յածել զկարճ ոտնն զերկայնիւն եւ ի թագւորապէս ծիծաղիլն որ եւ արդ զիս ի ծաղր շարժէ. բազում անգամ ըստ բարւոյ սովորութեան իմոյ թողեալ զպատառն դառնամ յաջ կոյս ազդել ընթերակայիս զտեսարանն՝ այլ զՔեզ ոչ գտեալ զճաշակառու իրացս՝ ստիպիմ առանձինն լինել վայելող։

Ներեա ՛ աղաչեմ թէ այսպիսեօք զթուղթս սեւացուցանեմ, զի ոչ առ աւելորդ խօսիմ. եւ թէպէտ մերձեալ է հասարակ գիշեր եւ ձայն քո ասէ ե՛րթ հանգի՛ր եւ վաղիւ վճարեսցես զգիրդ, այլ ոչ կարեմ հնազանդել. զի մեկնակազէնք գիշերոյ չնչին մժեղքն բզզան զինեւ եւ ակամայ մարտիրոս առնել խնդրեն զիս. ահա զերկուս ի յանդգնագունիցն որք ի վերայ կանթեղիս իսկ իջանել ժպրհեցան. ողջակիզեցի հուր ի դժնկէ անտի արձակեալ. բայց այսու ամենայնիւ չդադարեն եղբարք նորա ի յիմարեցուցանելոյ զիս. եւ թէ վաղիւ յարեայց կարմրանիշ ճակատաւ՝ չգոյ Վ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Եդուարդ որ ասիցէ. Նը ՛ ս նը ՛ ս, նայեցէ ՛ ք զաւալլը մախսըմը [82] ի՞նչ ըրեր են սիվրիսինեկները [83] ։

Զի՞նչ ասացից վասն փառաց Պապիդ, զորոյ զհանդէսս ախորժ ընթերցայ. լուսաւորութիւնքն այն ըղձամ, զի զլուսաւորութիւն գործոց նորա նշանակեն, որպէս զի ճշմարտեսցի ի նմա որ ի վերայ նորա նախագուշակութիւնն համբաւեալ Լոյս յԵրկինս. յաստուածաշուք յաղթանակի անդ անշուշտ յիշէր, զի որդի է մարդոյ եւ զգլուխ մեռելոյ ոչ ունէր հեռի ի յաչացն։ Ցանկայի գիտել (զնոյն եւ այլք) քանի՞ցս տեսաւորեցայք ընդ նմա եւ զրոյցք զի՞նչ։ Հօր մերոյ Մխիթարայ դասատանն ո ՞ րպէս ըղձակաթք եղեաք։ Զայսպիսի լրովք աղաչեմք մի՛ զանց առնել, զի զմեկնել Գեր[յարգոյ] Հօրս մերոյ միայն ի Սիրելւոյդ գրոյ իմացան եւ մինչչեւ հասեալ ի ձեռս իմ այլք բացեալ էին անժուժաբար զկրկին եւս թուղթսդ. ես շնորհ ունիմ, զի ոչ մոռանաս զիս, այլ զբաղմունքդ թուին առ վայր մի մոռացուցեալ զոմանս. քանզի Փիանթոն ակնկալութիւն իմն նամակի ցուցանէր. եւ յերեկն անակնկալ նամակ ընկալայ ի Վալերիայ Քիրիքոյէ որ համօրէն տամբն շփոթեալ է վասն լռութեան քո. փութացայ հանգուցանել զնոսա յիշեցուցեալ զոչ պարապելդ ցորչափ անդ էր Հայրապետս մեր. արդ Քեզ յանձն առնեմ զնոսա։ Հռիփսիմէ միանգամ եկն ի Պատուա եւ յայց ել մեզ. զողջոյնդ առ նա եւ առ Փիանթոն յղեցից պատեհաւ։ Աղանուրեանք ողջունեն զՔեզ եւ զՎ[երապատուեալ] Հ [ այր ] Եդուարդ անձկաւ, եւ տրտմեալք են վասն յամառութեան Եդուարդայ [84] յընտրութիւն Փաչինեայ [85] ընդ որում անշուշտ պսակեսցի։

Զվանականաց չունիմ ինչ գրել, բայց զի դադարեցան հիւանդութիւնք եւ արդ ամենեքին ողջք են. իսկ ի վարժարանիս Եսայեանն Յո [ վ ] հաննէս թեթեւ ջերմամբ ախտացեալ է. այլքն առհասարակ քաջառողջք են եւ համբուրիւ ձեռաց Հօրդ իւրեանց մնան նախ աղօթիցդ եւ ապա տեսոյդ, որպէս եւ ես։

Ողջունեմք սիրով, Նոքա եւ Գործակիցք իմ եւ Վ[երապատուեալ] ՀՀ. [Հարք] Սամուէլ եւ Եսայի զհամօրէն սիրելի եղբարսդ որ անդ, եւ ես առանձինն զԼիբանանեանս եւ զկամաւորն Պ[արոն] Յովսէփ եւ յանձն արարեալ զիս յանմոռանալի աստուածահաճոյ աղօթս Վ[երապատուեալ] Սիրելւոյ Հօրդ երթամ արդ յանկողին ասելով Քաղցր լիցի քուն սիրելւոյ հոգեհարազատիդ իմոյ որ թերեւս ի պահուս խաղաղեալ երազես զիս. հովանասցի զքեւ միշտ խաչն փրկչական զոր այսօրս տօնեցաք [86]. Օրհնեալ է Յիսուս եւ Մարիամ Կոյս !

Քոյին Հոգեկցորդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Վրդ. Մարգ[արեան]
Կր[օնաւոր] Մխ[իթարեան]