1859

339.   

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 6 Յունու[ար] [18]59

Սիրեցեալ եւ Վերապատուեալ Հ[այր] Բասիլիէ,

Յետ բազում եւ ջերմ շնորհաւոր մաղթանաց՝ ընկալ ի ծրարէս զերկոսին առաջին թերթս օրագրաց վասն Շաշեան բժշկին [1], եւ գիտեա՛ զի զերիս թիւս Ռըվիւ օրագրին ՝ զանցեալ հոկտ[եմբեր] նոյ[եմբեր] եւ դեկտ[եմբեր] ամսոց ետու խնդրել, այլ ոչ գտան, զի սպառեալ են։

Ակն ունիմ թէ արկղ կաղանդչեայ գրոցն եհաս ի ժամուն։

Աւուրքս զբաղանաց են Ձեզ եւ մեզ, վասն որոյ աղաչեմ ներել համառօտութեանս, եւ ունել զիս որպէս միշտ քո

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

340.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 9 Յունու[ար] 1859

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Առաջին եօթնեակ տարւոյս ծախեալ ի ձանձրալի այլ ի կարեւոր այցելութիւնս եւ ի հարցաքննութիւն ուսմանց մանկտւոյն՝ ոչ եթող պարապ պատասխանել շնորհելումդ յելս նորասահ տարւոյն։

Յարքեպիսկոպոսէն [2] եհաս գիրդ առ Վեհ. իսկ հազարապետն ուսմանց առ մեզ զայցելութեան թղթեակն առաքեաց, գուցէ ուղղակի պատասխանեսցէ առ Վեհ։ Իսկ առ Պիւքէ [3] ոչ ժամանեցաք ելանել եւ հարցանել զվաճառականէն յանուն մեր։ Յայտնեցան եւ այլ վաճառականք յանուն վարժարանիս, այսինքն Կրընելեանք [4] զամենայն գիրս տպագրեալս յինքեանց վաճառեն ի ձեռն գրավաճառի ուրումն որ հրատարակէ՝ Livres publiés par le Collège Moorat. խօսեցաք զայսմանէ ընդ փաստաբանին մերոյ, որ հոգասցի զարժանն։ Ընդ գրեանն դասի եւ Պատմութիւն Մուր[ատեան] Վարժարանի։

Զկարեւոր նորոգութիւնս կամ շինութիւնս ինչ ի պէտս առողջութեանն տամք առնել, ոչ առանց նեղասրտելոյ երբեմն կամ ընդ դանդաղութիւն գործաւորաց կամ ընդ մերս, զի ցայսվայր յապաղեալ է կամ զանց արարեալ պատրաստել հիւանդանոց կամ ջերասենեակս ի պատսպարութիւն հիւանդ կամ վատառողջ մանկտւոյ, որպիսիս ունիմք ոմանս, եւ սենեակք նոցա սառնագինք. թէպէտ եւ ըստ բաղդի ցարդ մեղմ էր ձմեռնս, եւ յաւուրց հետէ երեւի սառն։ Ընդ այսոցիկ երբեմն զուարթացուցանէ զիս յայտնութիւն նորանոր պարտուց, այսինքն հին պարտուց անծանօթից յինէն։

Զ Ասդրիւքայ դրամն կալայց որիշ, այլ զի՞նչ առնել պարտ իցէ։

Յաւուրս յայսոսիկ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս առաքէ արկղիկ մի ճեպընթացիւ զպատկերաց Ռոդոլփեայ, յորում եդի կնքեալ եւ անքրքիր զնամականի Վեհի առ Հանգուցեալն, եւ զօրագրութիւնս նորին, եւ զոյգս ինչ սեաւ գուլպայից եթէ գայցեն ի պէտս Վեհի. եւ երիս արծաթի մետալս զայժմու Ս. Պապի [5] ։

Ոչ գիտելով թէ ո՞ իցէ արդ գրապետ՝ խնդրեմ ծանուցանել, զի առաքեսցէ մեզ եթէ գուցէ՝ օրացոյցս զտարւոյս 30իւ չափ, եւ յիմոց քերդուածոց իբրեւ 20 օրինակս յիւրաքանչիւր հատորոց՝ ուրոյն թղթակազմեալ, այնու ճանապարհաւ որ գէթ յերիս կամ ի չորս եօթնեակս հասուսցէ մեզ։

Խնդիրն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհաննու եւ մեզ մտատանջէ, թերեւս դիւրին իցէ տալ պատասխանի առ Ծաւալոցն, այլ եթէ դարձեալ զանուն կամ զպատուէր Սրբազանին ի մէջ արկցէ՝ չգիտեմ ո՞րպէս վճարիցին իրք. վասն որոյ խոնարհաբար յաղօթս ապաստան լինիմք՝ տալ Տեառն լոյս ամենեցուն ըստ իւրաքանչիւր պաշտաման, եւ Վեհի յաւելուլ զօրութիւն, որում մատուցեալ եւ զմեծարանս Եղբարցս խոնարհ համբուրիւ աջոյդ, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

341.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 14 Յունուար 1859

Աստուածապատիւ Տէր եւ Սիրեցեալ Հայր,

Յար ի մտի ունելով եւ ցարդ ոչ ծանուցի, զի ընկալայ հոգեւոր խնդութեամբ եւ շնորհակալութեամբ զկուսական քօղոյն մասն թաթաւեալ ի գին փրկութեան հոգւոյս եւ ամենայն հոգւոց. վասն որոյ եւ տնովին շնորհակալութիւն կրկին եւ վերստին յաւելուածով։

Լուայ երեկ ի Պ[ատուական] Հ[այր] Քերովբեայ զպատասխանի հարցմանս վասն հարազատին իմոյ եւ ծանուցից նմա։

Յելս հնոյն եւ ի մուտս նորոյ տարւոյ տնտեսական հաշիւք եւ տեսութիւնք անգթութեամբ ծախեն զժամանակ, վասն որոյ ներեսցէ Սէրդ անագան եւ հակիրճ գրութեանս, զորոյ թերին միշտ յուսամ լնուլ ի ձեռն Պ[ատուական] Հ[օր] Քերոբէի։

Ողջունիւ սիրոյ եւ մեծարանաց Յ[արգոյ] Ընկերակցացս եւ մանկտւոյս շնորհապարտի, ողջոյն տամ եղբարցս եղելոց այդր, եւ մնամ համբուրիւ աջոյդ

ն[ուաստ] հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

342.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 21 Յունու[ար] [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Շատ յամեցի ի պատասխանի շնորհելումդ յ՚8 ամսոյս, ոչ առ տկարութեան, այլ վասն իրիք իրիք պատճառաց. ա) վասն պատրաստութեան ինչ ի յիշատակ քառասնօրեայ հանգստեան Լուսահոգւոյն. բ) առ ի խորհիլ քաջ վասն առաջարկելոյ խնդրոյդ յօգնական վարչութեան տեղւոյս, զորմէ չկարեմ եւ արդ ասել ինչ որոշակի կարծիս, եւ ոչ շատ խղճեմ. ի յապաղելս, զի ոչ անհրաժեշտ կարեւոր թուի ի ժամուս, եւ ոչ առ ժամայն գործադրելի։ գ) ի քնին եւ ի գումար ելի եւ մտի վարժարանիս, զորոյ զպատճէն տարեկան աւադիկ առաքեմ, ծանուցանելով, զի ոչ գտի աստ զպատճէն առաջին եռամսէի տարւոյս, յորմէ կարէի գիտել թէ մնա՞յր ինչ յարկեղ ի սկզբան 1858 տարւոյ, թէեւ թուի թէ ոչ բնաւ, այլ եւ պարտք կային։ Յաւելուած մտիցն 5783։42, թէ եւ ցարդ գրեթէ ծախեալ է ի պէտս ամսոյս եւ մասն ի հաշիւ օտարաց, այլ տակաւին մնայ ինչ աւելի քան զնշանակեալ յաւելուածդ, եւ ոչ կարեմ գտանել զուստն. թուի թէ աւանդք ինչ իցեն օտարաց ի հատուցումն չեւ եւս վճարեալ գնուածոց։ Գտի եւ զհաշիւ առի եւ տրի ընդ վանաց, ձեռագիր Հանգուցելոյն, յոր յաւելի եւ զոր յիմ ժամանակս եղեն ցայս օր։ Յայսցանէ կարասցէ Վեհ ճանաչել եւ ծանուցանել թէ կայցէ ինչ աննշանակ կամ մոռացեալ առ յինէն կամ ի նմանէն։

Միակ պատշաճ յիշատակ Հանգուցելոյն առ եղբայր իւր Կարապետ [6] գտաք զնշխարանոցն կամ զմեծ մասնատուփ զոր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորիսի մասն հանեալ էաք, եւ նա յանձն առնու շնորհել քեռւոյն։ Իսկ զյիշեալ ժամացոյցդ աստղաբաշխական ոչ գտաք, եւ ոչ այլ ինչ նմին նման պատուական։

Շնորհ ունիմ յոյժ վասն լրոցդ տուելոց, թէպէտ եւ տխրականք, չքանայ միոյն ի կողմանէ Ուխտիս, եւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Պետրոսի աչացաւութիւն. բայց զի ապահովեն բժիշկք զառողջութիւնն՝ ցաւակցաբար մաղթեմ համբերութիւն առ ժամանակ մի, եւ ողջունեալ զնա հանդերձ լրութեամբ ուխտիս, եւ զեղելոցս՝ աստ Եղբարց մատուցեալ զողջոյնս՝ մնամ խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

343.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 26 Յունուար [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Յերկրորդումն աւուր առաքելոյ իմ զնախընթաց քան զայս գիր եւ զտարեկան հաշիւս վարժարանիս՝ ընկալայ զշնորհեալդ յ՚19 ամսոյս, եւ զպատճէն առեւտրի վանաց եւ վարժարանիս, զոր եւ ես առ Վեհ առաքէի յորմէ քաջայայտ երեւի, զի հաշիւն գրեալ ի հանգուցելոյն է ելեւմուտք 1857 ամին, իսկ յաւելուածս իմ՝ 1858 տարւոյ, ապա չգտի ինչ նշանակեալ ի նմանէ վասն զառաջին ամսոց կամ զկիսոյ գնացեալ տարւոյն։ Բայց այնու պատճենաւ ստուգի, զի դրամն հաւաքեալ ի նմանէ ի հաշիւ կամ ի հաս վանաց ի տուփս երկուս՝ էր մուտք 1858 տարւոյ. ապա ուրեմն յառաքեալ պատճենիս պակասեն մուտք կամ հասք իրաւունք վանաց 338։50 ֆր[անգ] զոր անցուցեալ ի հաշիւդ, եւ ապա գումարեալ զպահանջ վարժարանիս 129։30 զնշանակեալն իմ, եւ զոր Վեհ նշանակէր 271։50 զտուեալն առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհանէս, որ առնեն 400։80, մնան պահանջք վարժարանիս 61։50։ Իսկ եթէ իցեն եւ այլ ինչ առք եւ տուրք՝ ոչ կարեմ գիտել։ Բայց խնդրեմ տեղեկանալ թէ գրետան վանաց որ գտանի այսր անկազմ եւ ոչ ի պէտս մատենադարանիս՝ գնեա՞լ իցէ ի վարժարանէս ի ձեռն Գործակալի մերոյ այդր, եթէ աւանդ է վանաց, որպէս զի ըստ այնմ նշանակեցից ի վաճառմանն աստ։ Նոյնպէս կամիմ գիտել թէ եւ յետին արկղն գրոց զոր իբր երկամսով յառաջ ընկալաք, յորում Աղբար Թոմասք [7] բազում եւ այլք սակաւք, վճարեա՞լ իցեն այդր, թէ եւ այդ ի հաշիւ վանաց. ի գրոց այտի գլխաւորաց որք գտանին աստ, խնդրեմք հրաման տալոյ ընծայս ի կայսերական մատենադարանն եւ ի պաշտօնատունս կամ դիւանս նոցին, ըստ խրատու բարեկամաց, առ ի կակղել եւ ընտելացուցանել զպաշտօնեայսն, միանգամայն եւ առ ի համարձակ խնդրել ի նոցանէ գիրս ի քննութիւն կամ ի ստացուած մատենադարանի վանաց կամ վարժարանիս։

Ազնուազգի ոմն ի Հայոց Պետրպուրկեցեաց ի ձեռն բարեկամի իւրոյ ազգայնոյ, որ ծանօթ էր հանգուցելոյն, խնդրէ ի վանաց զցանկ Ձեռագրաց մերոց, զի հաւաքէ զցանկ ամենայն հայ ձեռագրաց որ ուր եւ ուրեք եւ հրատարակել կամի. արդ որպէս ինչ եւ հաճոյ իցէ՝ հրամայեսջիք առնել եւ ծանուցանել կամ հասուցանել մեզ։

Շահնազարեան Կարապետ Վրդ. վաղ ուրեմն հրատարակեալ զբնագիր Ղեւոնդեայ երիցու, եւ այժմ զ Ասողիկն, պատրաստի արդ ի տպագրութիւն Կաղանկատեցւոյն եւ Ուռպելեանն Ստեփանոսի [8]. իսկ ես մատնեալ եմ ի ձեռս նորա յումեմնէ ի մերոցն, որ ծանուցեալ է, զի են առ իս պատմիչք եւ տաց նմա ի բաղդատութիւն, այդպէս բռնադատեալ՝ զօրինակս իմ ոչ տամ, ասելով թէ են ի մատենին եւ այլ գրուածք զոր չկամիմ հեռացուցանել յինէն, այլ չկարեմ հակառակել բաղդատութեանն, վասն որոյ գայ առ իս եւ զտպագրեալ թերթսն յերկբայելիսն ստուգէ ընդ իս, գողանալով զժամանակ իմ, եւ զպատիւ եւ զպարծանս մատենադարանիս [9]. նա անտուստ եւ Տիւլոռիէ [10] այլուստ փութան հրատարակել զպատմիչս մեր, եւ ի մէնջ իսկ օգտեալք, եւ զարմանան թէ մեք ընդէ՞ր ոչ տպագրիցեմք [11] ։

Հայկն Ոսկանեան [12] սկսանի հրատարակել օրագիր մի 15օրեայ, քառաթուղթ, յ Արամայ տպագրատան. կծանելով զ Կռճիկ [13] եւ զ Կռընելեանս [14]. իսկ առ մեզ թեւակոխէ եւ բաղձանս ցուցեալ է գալոյ ի տեսութիւն, զոր ոչ ախորժեմ ի ժամանակի յորում սկսեալ է խայթել զայլս, զի մի՛ կամակիցք նորա երեւեսցուք։ Տպագրեալ էին նոքա զպատմութիւն վերադարձի Չորրորդի ուրումն Խորխոռունի [15] անուանելոյն, ամենեւին աներես եւ աներասան եւ պժգալի։

Ընկերակիցք իմ եւ ես ողջ եմք. սակաւք ոմանք ի մանկտւոյն տկարք սպասեն գարնայնոյն կենսաբեր օդոց, թէպէտ եւ յոյժ մեղմ եղեւ ձմեռնս եւ աստ։ Հիւանդանոցն հանդերձեցաւ, եւ առաւել իմացաք զպէտս նորին, ընդ որ եւ բժիշկն յոյժ գոհ եւ ուրախ եղեւ, նոյնպէս եւ ընդ պատսպարութիւն սենեկաց վարկպարազի սփրդօքն։ Են արդ չեւ եւս թօթափեալ զձմեռն՝ խոկամք կամ հոգամք զամառն. գիտէ ինքնին Վեհ քանի տօթահար է գաւիթն մեծ ընդ որ ստէպ հարկ է աշակերտաց անցանել առ ի գնալ ի սեղանատուն, ի սենեակս մաքրութեանն, եւ երբեմն երբեմն վարժապետաց եւ այլոց. վաղ ուրեմն խորհեալ են տնկել ծառս երկուստեք ի հովութիւն եւ ի հովանի, եւ աւազան մի ի միջին կամ դալարավայր փոքրիկ. որքան եւ կարեւոր տեսանեմք զպէտս զովութեանդ, ոչ իշխեցաք ձեռն արկանել, ոչ այնքան վասն ծախուց, այլ զի մի՛ կարծիցիմք ի պաճուճանս բերիլ այնոցիկ՝ որոց չիցեն առեալ զփորձ տաւթոյ տեղւոյն։ Վասն որոյ եւ հայցեմ հրաման կամ խորհուրդ լաւագոյն։

Ողջունեալ զՊ[ատուական] Հարս եւ Եղբարս ուխտիս եւ մաղթելով քաջողջութիւն մնամ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

344.   

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 26 Յունու[ար] [18]59

Սիրելի եւ Արգոյ Եղբայր,

Ընկալեալ զգրեալդ ի 15 ամսոյս ոչ շատ գոհ եղէ, նախ, զի ընդ վայր հազացեալ ես, եւ յետ այնչափ փորձելոյ, զի չիք ինչ օգուտ ի հազալոյ, վասն որոյ այսուհետեւ մի՛ փորձես։ Ակն ունիմ թէ ոչ իցես փորձեալ եւ զպալարս կամ զայտուցս որք նեղէին զքեզ յանցեալ ձմերունս։ Բայց առաւել տժգոհանամ ընդ հազալ սրտիդ, որում չէ պարտ շատ միտ դնել, զի որչափ լսես՝ այնչափ առաւել սաստկացուցանէ զհազն եւ զպահանջելն ինչ. բայց բարւոք արարեալ ես զբաղիլ յուսումն ինչ կարեւոր, որ խափանէ զանօգուտ մտատանջութիւնս, զարգասիս (բազում անգամ) հասակի յառաջացելոյ, յորմէ խուսափին պայծառութիւնք զօշոտիչք երիտասարդաց, թերեւս եւ զնուազութեան եղբարց վանականաց՝ այսր անդր սփռելոց։ Սակայն են են քո զբաղանք կենդանիք եւ սիրունք որք ոչ թողուն սրտի իսպառ զառածանել զիւրեաւ, եւ յորս տեսեալ զփոխադրութիւն իմն սրտիդ՝ կենդանանաս ի նոսին, եւ այսու յոյժ գեր ի վերոյ կամ մեծաբաստ քան զիս գտանիս, զի թողից զայլսն թուել, քանզի ձեռատունկ իմն քո են մանկտիդ, եւ ոչ հնացեալք եւ երիթացեալք աւանդեցան՝ որպէս ինձ աստ. թէպէտ եւ պարտիմ շնորհ եւ երախտիս մեծ ունել վաստակողացն յառաջ քան զիս եւ մանաւանդ դեռ Հանգուցելոյն, որ յայնպիսումն ժամանակի երկասիրեալ եւ յայս հասուցեալ է չափ, յոր հանդարտօրէն պարապին ի վաստակ իւրեանց, թէ եւ յայտնեն զթերութիւն սրտի, զոր թերեւս լնուցու առաւելութիւն ազնուաց ոմանց, որք արդարեւ մխիթարութիւն եւ շինութիւն են վարժատանս։

Ունիս հուպ առ քեզ եւ զբազմութիւն Եղբարց զանազանելոց ի հասակ եւ ի բարս, որք variation [16] իմն տան եւ ի գաղափարս եւ ի բնոյթ մարդոյ։ Ընդ հուպ թերեւս դարձցի եւ Նաու նաու քո, զորոյ պակասութիւն այժմ լնու նորահասդ Հոլաս։ Աւետես ինքնին եւ զնախայցելութիւն գարնայնոյ գեղեցիկ եւ ջերմիկ աւուրբք. զնոյն եւ ես աւետեցից, զի եւ աստ ձմեռնս անձիւն եղեւ եւ մեղմ. երեկ ճնճղուկք ճռուողեցին ընդ այգն եւ թռչուն մի քաջերգ ասաց տունս ինչ սաղմոսաձայն յանսաղարթ ոստոց ծառոցս եւ գնաց ուր եւ գնաց. այսօր տեսի, զի վարսք բուսեալք եւ կախեալք են արքակաղնեաց, եւ ծառոց ոմանց ցցուին տերեւք, եւ շահպրակք (շէհպօք) բարդք ցուցանեն ծաղիկս։ Գիտեմ, զի չէ պարտ խաբիլ, մանաւանդ ի Բարիզ, յայսպիսի կերպարանաց, սակայն ունիմ յոյս ոչ փոքր, զի ոչ լիցի եւ ոչ տեւեսցէ ցուրտ երկար, քանզի ամսով յառաջ ընթերցայ յօրագրի զմեղմ լինելոյ ձմերանս. եւ գիտիցե՞ս ուստի առեալ էր զտեղեկութիւնն. ի գուշակութենէ մրջմանց եւ մեղուաց. քանզի մեղուք զայս ամ ոչ են ծածկեալ զփեթակս իւրեանց, եւ մրջիւնք ըստ սաստկութեան ձմերայնոյ խորագոյնս մտանել ընդ երկրաւ սովորեալք, զայս ամ սակաւ մատնաչափս ստորիջեալք են ընդ հողով. եւ զայս դիտեալ հողագործ մարդկան գուշակեալ են զթեթեւութիւն ցրտոյ ձմերայնոյ. եւ ես սիրեցի հաւատալ մրջման եւ մեղուի քան աստեղադէտ տարեգրաց օդաբանից. (մի՛ լուիցէ եւ նեղասցի Հ[այր] Հմայեակ ) ։ Դարձեալ, ի չորից աւուրց հետէ ունիմ հիւր մի ի սենեկիս, ճանճ մի մեծ, որ եւ արդ իսկ բզզայր ի վերայ ապակւոյ պատուհանիս. թէ եւ յեռանդն յերիկուն յորս այս անկեալ էր ի վերայ գրասեղանոյս՝ այլ այնպէս ուժգին փչեցի ի նա, զի գլորեալ յերկիր եգիտ զշարժումն եւ զաշխոյժ իւր։

Բազում ինչ եւ այլ այսպիսի մարթ է գտանել եւ քեզ եւ ինձ. բայց է ինչ որում կարօտիմ եւ փափագեմ եւ ոչ գտանեմ, եւ հուպ առ քեզ կայ. Ծո՜վ, Ծո՜վ, Ծո՜վ, եւ այս առաջին անգամ է ի կեանս իմ ութամիս չտեսանելոյ զծով, եւ յորժամ յիշեմ զծովահայեաց սենեակ մի վանացս ի կողմն նորաշինի՝ բովանդակ Բարիզ ի կաթիլ մի նորուն լուծանի, եւ ես զգամ կարօտ մեծ . . . ։ Սակայն թէ եւ ընդարձակ է ծով, բարի են երկինք, խոր են անդունդք, ծաղկագեղ գարունք, եւն. եւն. չեն այդոքիկ բաւականք ի լնուլ զսիրտ. միայն Հաստիչ նորուն գիտէ լնուլ զկարասն այն ծակ. եւ նա լցցէ զքոյդ եւ զիմս, յորժամ մտադիւր պարապիցիմք ի վաստակ մեր, եւ ստէպ առ նա ամբարձուք զմիտս։

Բայց եւ մտերմաբար գրութիւնք ոչ փոքր սփոփեսցեն, կամ հաճութեամբ խաբեսցեն զսիրտ, որպէս զտղայ. վասն որոյ եւ ես յորժամ գտից պարապ ըստ խնդրոյ քում գրեցից զկենացս, կամ թէ զկայից, սկսեալ ի նկարագրութենէ սենեկիս։ Այժմիկ շատասցիս այսքանեաւ եւ ապագային յուսով, եւ ողջունելով զընկերս եւ զմանկունս մեր եւ զամենեսին զոր այդր թողի, յաւելեալ եւ զնոր դրացիդ մայրապետ, եւ զայլ ծանօթս, տուր ինձ եւ զողջոյն նոցա, այսինքն զ Բիանդոնի [17], Գաբելեդդեայ, եւ զսիրեցելոցդ Տէր Կարապետի, Ճիուլիոյ, Ֆորեսդիի, Մարոգգոյի, Սալայ, Ակոսդինոյ, ձկնաբերին։ Եւ ընկալեալ զողջոյն եղելոցս աստ եղբարց եւ զքեռորդւոյս ողջ լեր յամայր։

Քո Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

345.   

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Բարիզ, 29 յունու[ար] [18]59

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Շնորհ ունիմ վասն իմաստից երկոցուն եւս թղթոցդ, եւ առաւել ընդ յետինն, յորում պատասխանէք հարցմանս, եւ լուսաւորէք զմիտս իմ առ ի կարող լինել ասել ինչ առ Վեհն մեր՝ որ հարցեալ էր զիս վասն այլոյ ուրումն կարգել այսր ի խոստովանահայր եւ ի համարակալ, այսինքն զ Հ[այր] Ման[ուէլ] Քաջ[ունի]. եւ իմ չեւ եւս է պատասխանեալ առ նա, կամելով իմն խորհրդածել թէ զի՞նչ նովաւ օգտիցի վարժարանս եւ Միաբանութիւնս եւ զի՞նչ այնու զորմէ ես գրեցի առ Սրբութիւնդ, եւ զի՞նչ ի կալ մնալ աստ այնոցիկ որ այժմս գտանին, թողլով յընտրութիւն եւ ի կամս վանաց զարժանն եւ զհաստատութիւն, յոր եւ զիս թողում, թէ եւ զայլ ինչ ցանկամ։

Վասն Մարոնեան աբբային [18] արասցուք կամ ասասցուք ըստ խրատուդ. կամէի գիտել թէ ունիցի՞ եւ ընկերս ընդ իւր, եւ թէ յերկարիցէ՞ զբնակութիւն իւր աստ. ասպնջական լինել այնպիսեաց՝ ուր չիք հակառակել կամաց Վեհին, ոչ խորշիմ, այլ փոքր մի եւս ակնածեմ ի թերակիրթ մանկանց ոմանց, յորս գտանի ի հին խմորոյ, որք զհիւրընկալել մեր երբեմն զաւուրս չորս զոմն ի պատուական միանձանց վանականաց, զ Հ[այր] Լէններ, մեղադրեալ էին. վասն որոյ յերկարել բնակակցութեանն մարթի խրտուիլ լինել թերահայեաց աչաց։ Այլ յոր ինչ կարեմք օգնեսցուք նմա, եւ երանի՜ թէ գոյր յիս ճարտարութիւն կամ ծանօթութիւն յանձնողիդ կամ Հանգուցելոյս մերոյ յայսպիսի դէպս. եւ ոչ այսպէս անվարժ եւ անծանօթ էի ի քաղաքիս։

Ծրար վկայականացս ի Գոլոնեանց է. այրն հիւանդ է յերկուց ամսոց հետէ, եւ ոչ թեթեւ թէպէտ եւ լաւագոյն այժմ քան յառաջ քան զաւուրս ինչ, որպէս լուայ երեկ ի բժշկէ նորա Րիշարայ, որ եւ անձամբ բերեալ զծրարդ՝ ընկալաւ յինէն զուղղեալն առ նա ի Վեհէդ, մինչ այն ինչ դեռ ի նմին վայրկենի խորհէի եւ ասէի ի միտս իցէ՞ թէ գայր նա եւ ես տայի զնամակն։ Անսովոր կամ զարմանալի իմն հանդիպումն։

Մատուցանեմ զողջոյն Պ[ատուական] Եղբարցս եւ զմանկտւոյս, որք բարւոք կան, սակաւք ոմանք հիւանդացեալք ի ցրտոյ, թէ եւ մեղմ յոյժ է ձմեռնս, եւ զարմացայ ընդ ցրտութիւն տեղւոյդ. այլ ի պատսպարան անպատսպար սենեկաց մանկտւոյն՝ յարդարեցաք հիւանդանոց զայն թեւ՝ յորում սենեակն էր նուագարանին, ի դասատանց անտի ի վեր բերեալ զջերմութիւն խողովակօք, եւ յոյժ բարի եղեւ։

Վաղ ուրեմն եդաւ եւ մեքենայ խոհանոցին, վայելուչ յոյժ. սպիտակացաւ եւ մաքրեցաւ ողջոյն իսկ խոհանոցն, վայելչագոյն քան զսեղանատունն։ Եդաք եւ սփրիդս [19] ի սենեակս մանկանց ի դոյզն սանձիչ ցրտոյ։ Եւ այս առաջին ամիս է, զի ոչ նեղեցայ եւ ոչ բնաւ հոգացայ վասն դրամոյ՝ ունելով բաւական եւ աւելի՝ նպաստիւք եկելովք ի Պօլսոյ, թէպէտ եւ են են տակաւին ոչ սակաւ հազարք եւ բիւր եւս ֆրանգաց պարտք։

Յանձն արարեալ եւ զիս յաստուածահաճոյ աղօթս եւ օրհնութեան Սրբութեանդ, մնամ համբուրիւ աջոյդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Գիտիցէ՞ Սրբութիւնդ թէ Գեր. Վրթանէս կամ ուղեկիցք նորա գնեցին աստ պատկերս ի Պուասլըպելայ [20] (որ ստոյգ է), եւ է՞ր արդեօք յանձնեալ ումեք հատուցանել կամ թողեալ դրամ առ հանգուցելոյն։

Տիկնայքն Ասլանովիչ եւ Փանոս ողջունեն եւ համբուրեն զաջդ արհիական։

346.   

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր – Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 8 Փետրուարի [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Թէպէտ եւ զերկոցուն յետնոց թղթոցս չընկալայ պատասխանի, եւ ոչ սպասէի փութով, այլ զհիւանդութիւն Վեհի լուեալ՝ ցաւեցայ, եւ զկազդուրելն եւս լուեալ մաղթեմ ի նոյն յարանալ համօրէն ուխտիւդ։ Եւ մեք աստ ողջ եմք, բաց յոմանց ի մանկտւոյն թեթեւ այլ յամրաբոյժ ախտացելոց։

Եկից արդ առ հարցուած Վեհի ի յետնում նամակին. Առաջարկեալդ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ՝ երեւի եւ ինձ կարող յերեսին եւս յիշեալ պայմանքդ, ի խոստովանահայրութիւն, ի համարակալութիւն եւ ի դասատուութիւն. այլ փափագելի է համարակալ ոչ պարզապէս նշանակող ելի եւ մտի, որպէս եսս, եւ որ չէ ինչ դժուարին, մանաւանդ յետ սրբելոյ զյոլովս ի պարտուց, այլ եւ կարող ի սակարկութիւն, յընտրութիւն նիւթոց եւ ի վերակացութիւն գործաւորաց. առ որ չգիտեմ թէ իցէ՞ բաւական եւ նա որ յուսումնականս առաւել հակամէտ թուէր։ Իսկ վասն միաբանութեան կամ յարմարութեան մերոյ, թերեւս ի մխիլ նորա յայդ ամենայն տեսչութիւնս՝ դիւրաւ բերցի յինքնագործութիւնս, եւ ես պատկառիցիմ, եւ չեղէց համարձակ առ նա՝ որպէս առ կրսերսն որ յայժմուս։ Սակայն զանգիտելով եւ ոչ մեղադրելով ասեմ զայս. թողեալ Վեհի եւ Ժողովոյդ իմաստութեան զշարժելն զայնպիսի ոք ի Պօլսոյ կամ զառաքելն այսր քան այլուր։

Երկրորդ իմն ճանապարհ խնդրոյս երեւի անշուշտ՝ թողուլն զվարժարանս ի վիճակին եւ յանձինս յորս ենն. գիտելով, զի նիւթականն համարակալութիւն չէ ինչ արդ ծանր, եւ մարթ է զաշխատութիւն ինչ բաժանել կամ յանձնել երբեմն յընկերս, որով ոչ ոք նեղիցի. եւ վասն խոստովանահայրութեան, զի եւ ես բռնադատեալ յիմոցս խոստովանահօրէ թողի յետոյ ուրեմն յազատ ընտրութիւն կամեցողաց, եւ քառորդ վարժարանիս առ իս գայ։ Բայց ի մնալ այժմու անձանցս՝ հարկ է բաժանել զպաշտամունսն, ոչ այնքան առ ծանրութեան, որքան առ պատշաճողութեան, զի մի՛ ի մի ոք ամփոփեալ լիցի կամ երեւիցի տիրագլուխ. իսկ ի բաժանելն, ստիպիմ ասել, զի զդաստիարակութիւն՝ զամենակարեւոր եւ խղճելի գործ (որչափ եւ փափագիցեմ թօթափել յանձնէ) խղճեմ ինքնակամ թողուլ առ այլս. թեթեւագոյն համարեալ թողուլ ի նոսա զայլսն, այսինքն զտեսչութիւն ուսմանց, զտնտեսութիւն, զհամարակալութիւն եւն.. զի գիտէ եւ Վեհ թէ երկոքին հինքն՝ կրսերք են, թէ եւ հլուք ինձ, եւ չունիմ յայսմ բնաւ տեղի գանգատելոյ. իսկ աւագագոյնն՝ եռանդուն եւ գործօն, այլ եւ կարի. ի թողուլն քայլ մի՝ երիցս յառաջեսցէ, թերեւս անդրագոյն քան զկամս թոյլատուին. եւ խիթամ թէ ոչ բարի լիցի նմա յապայն համարձակութիւնն կամ ազատութիւնն, թէ եւ անգիտաբար եւ միամտաբար բերցի։ Զայս եւ հարկ համարիմ ծանուցանել, զի կասկածէ ինքն կոչիլ ի վանս, եւ անտարբեր ասէ կալ, այլ ոչ անզգայ. զի խիթայ նեղիլ ի վանս, եւ ինձ այս խէթ է, մանաւանդ եթէ անգործ թողցի. եւ ախորժէ զմնալն աստ։

Երրորդ իմն եւս ճանապարհ առաջի լինի մտացս, փոխանակ այնպիսւոյ որ ըստ ուսմանց եւ այլ ինչ բարեմասնութեանց պիտանեգոյն համարի վանաց, ունել աստ զնուազեալն ինչ յայնցանէ եւ զյարմարագոյնն ի տնտեսութիւն որպէս զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Եւգենիոս, զոր թերեւս լաւ քան զիս եւ զայլս ծանիցէ այժմ Գեր[ապայծառ] Եդուարդ. ես ունիմ բաւական վստահութիւն ի նա, բաց յընդարձակութենէ մօրուացն։

Զայսչափ առաջի արարեալ Վեհի՝ առանձինն, եւ Ժողովոյն նոյնպէս առանձինն թողում զամենայն ի կամս եւ յընտրութիւն նոցին, առնել որպէս արժան եւ օգուտ դատեն, ի կարեւոր գործ հասարակութեանս նկատելով եւ ոչ ի կամս կամ ի կարծիս անձին, մանաւանդ իմ, որոյ վասն իւր ինքեան իղձ եւ փափագ այն էր՝ զոր վաղ ծանուցի, եւ է իսկ ցորվայր չիցեն մեղք, այսինքն ունել զոմն ի ծերագունից ի գլուխ տանս, եւ այլոց կալ ընդ նովաւ. եւ յայնժամ անտարբեր եւ անխտիր էր ինձ կոչումն այդր որոյ եւ է յեղելոցս աստ. եւ ո՜հ, ո՞րքան փափագելի ամփոփել զիս ի խցկան եւ ճողոպրել յահաւոր պատասխանատուութենէ դալար հոգւոց, եթէ չիցէ այս փախչել յերեսաց Աստուծոյ։

Յորոշման իրացս ի հարկէ յիշեսցի եւ Մաքէնրի, որ յութ ամսոց հետէ կայ իբրեւ սոսկ վարժապետ եւ առնու զվարձս վարժապետի եւ տեսչի մանկանց, 200 ֆռ[անք] ամսոյ ամսոյ, զատ ի բնակութենէն։

Դարձեալ աղաչեմ զՎեհ եւ զԺողովդ՝ շատանալ այսքանեաւ առ յինէն, եւ երբ եւ կամք իցեն՝ ծանուցանել զարժանն եւ զսահման, ոչ ինձ միայնոյ, այլ եւ առանձին կամ հասարակաց թղթով ամենեցուն եղելոցս աստ, որովք մատչիմ յողջոյն Ուխտիս լրութեան, եւ ի խոնարհ համբոյր աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Յանցեալ ամի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս [21] աստ եւ ես մատուցաք 527 պատարագ ըստ դիտման վանաց։

347.   

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Բարիզ, 12 Փետր[ուար] [18]59

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրեցեալ Հայր,

Շնորհիւ ընկալեալ զշնորհեալդ ի հինգ ամսոյս, մատուցի անձամբ զողջոյնքդ օրհնաձիր առ Ագապի (որոյ յիշատակ է սրբուհւոյն այսօր) եւ առ Փուլճեանն [22] եւ առ մանկտին, զորոց մատուցանեմ արդ եւ զշնորհակալիս, խնդրելով՝ առ ի նոցին բերանոյ եւ իմովսանն՝ չմոռանալ զսոսա եւ զիս յաստուածահաճոյ մաղթանսդ։

Վասն փաստաբանիս մերոյ հաւանիմք ծախել զ20 ֆրանգս, բայց յիշեալդ 20 ֆրանգ առեալ յ Անդոնելլեայ, ո՛չ գիտեմ թէ որո՞վ իրաւամբ մեր իցէ. զի զգրեանն այլ ոք առաքեաց, եւ եթէ ոչ քո Սրբութեան, նմա անկ էր ունել, զի վարժարանս չհատոյց ինչ աւելի վասն բեռանցդ։ Կամէի եւս գիտել թէ զպակաս ծախուց ճանապարհիդ 89։20 ընկալա՞ր ի վանաց թէ ոչ։

Յեռանդն եհաս ընթրեացն պատկեր գեղեցիկ հանդերձ առաքելապետօքն, որք արդարեւ զարդ եւ ճոխութիւն լիցին սեղանատանս. իսկ ընդարձակել զսա՝ թողլի է ընդարձակագոյն ժամանակի. քանզի կարծեմ թէ զամս ինչ ոչ կարիցեմք յաւելուլ զթիւ մանկտւոյն։ Բայց զառաքեալսն խորհիմք զետեղել ի մատրան, եթէ գտցի պատշաճ տեղի երկուստեք խորանին։

Ըստ դրամական մասին զայս երկու ամիս անտագնապ անցուցի, եւ հատուցի ոչ սակաւ ի հին պարտուց, թէ եւ մնան հզօրագոյնքն, այն է շինութեանց ծախք. այլ դիւրեսցի եւ այն տեսչութեամբ վերնոյն եւ օրհնութեամբ Սրբութեանդ, որում եմ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

348.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 14 Փետ[րուար] [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ.

Բազում շնորհակալութեամբ ընկալայ զշնորհեալդ յեօթն ամսոյս եւ զցանկ գրենոյն այտի այսր առաքելոյ, զոր աշխատութիւն յանձին կալեալ գրեալ էր Վեհի ինքնին, հանդերձ թելադրութեամբ ի դիւրութիւն հաշուի մերոյ, զոր եւ արասցուք այնպէս յայսմ հետէ։

Ուրախ եղաք ընդ սքեմառութիւն հնգեցուն նորընծայից, միայն ընդ կոչումն միոյն յանուն հրեշտակապետին փոքր մի խրտեաք. այլ թերեւս որ ուրեք դրդիչ է վիրաց, այլուր գրգիչ լիցի. շատ է, զի գործովք հաւաստեսցէ զակնկալեալն մխիթարութիւն ըստ բարեմասնութեանց յարանուանն նախորդի։ Զորմէ ես հարեւանցի եւ ըստ պիտոյից տեղւոյս գնացի ի ճառիս՝ զոր յիշէ Վեհ, եւ ոչ ունէի կարծիս տպագրութեան, համարելով թէ քեռորդի նորա պատրաստիցէ ինչ. այլ զի եղեւ որ եղեւն, եւ ունկնդիրք ոմանք աստ կամեցան ունել զօրինակ բանին, եթէ տպագրիցին եւ առանձին օրինակք՝ կարէք առաքել եւ առ մեզ իբրեւ 50, առ ի բաժանել եւ մանկտւոյն. իսկ եթէ ոչ՝ օրինակս ինչ ի « Բազմավէպ » թերթից՝ յորում թէ հրատարակիցի [23] ։

Զ Արեւմուտս Ոսկանին [24] ընդունելով ի ձեռն բարեկամի՝ կարեմք առաքել եւ առաքեմք ի վանս, մեք աստ փոխանակեմք ընդ նմին « Բազմավէպ » մի. իսկ հեղինակն խոհեմացեալ ինքնին յայսմ մասին՝ ասացեալ է չգալ մեզ ի տեսութիւն, զի մի՛ ասիցեն մեղադրեալքն ի նմանէ՝ ի մէնջ առնուլ դրդումն։ Վասն աղխատրոյզ տետրակի չորրորդին ասացեալ է երէց եղբայր նորա ց Գապարաճեանն ՝ միայն իբր ի վրէժ անարգանաց իւրեանց յոչն ընդունել կամ ի չտեսանել մեր զնոսա ի գալն իւրեանց հարցանել զհիւանդն, տպագրեալ, ապա թէ ոչ՝ ոչ տպագրէին, ասէ։

Յիշեալ Գապարաճեան Վարդապետիդ խնդիր մի է ի պետութենէ տեղւոյս, յոր սակս պահանջեն ի նմանէ զվկայական մկրտութեան, եւ շուարեալ է ծերունին. արդ յօրինէ այսպիսի ինչ վկայութիւն ի դիմաց Վեհի, եւ աղաչէ, զի յերիւրեալ ի գաղղիացի բան առանց փոխելոյ զթուականսն եւ զանուանսն վաւերականաւ Վեհի վկայեալ՝ առաքեսջիք, շնորհ առնելով նմա եւ մեզ։

Հ[այր] Բիդրա [25] Բենեդիկտեան որ հերուն յաշնան եկեալ է ի վանս, որպէս ասէր, խնդրէ երգս կամ շարականս ինչ յարութեան թարգմանեալս. եւ իմ կարծելով թէ գուցէ ի վանս թարգմանութիւն շարականի, խնդրեմ տալ գաղափարել զոմանս ի Յարութեան շարականաց, զոր եւ արժան կամ ընտիր դատիցիք. իսկ եթէ չգուցէ թարգմանութիւն, ծանուցանել աղաչեմ, զի աստ հոգասցուք զխնդիրն։

Վասն ծախուց ծառատնկութեան ի գաւթին չկարեմ ասել տակաւին, զի չեւ եւս է եկեալ ճարտարն գիտող, բայց միայն, զի յապաղեալ ասեն զմեզ, եւ լաւագոյն եղանակ տնկագործութեան զաշունն։

Ոմն ի բարիանուն վարժապետաց վարժարանիս, ի կիւրակէս առնէ ուսումնական ընդունելութիւն յ՚7=10 ժամու երեկոյին եւ հրաւիրէ զմեզ չունելով յայտնի հրաման եւ սովորութիւն, ցարդ ոչ գնացաք, արդ կամիմ գիտել թէ մա՞րթ իցէ երթալ փափագողաց, թերեւս ապա ժամանակաւ եւ յայլոց այսպիսեաց գայցեն հրաւէրք։

Ողջունիւ Յ[արգոյ] գործակցացս առ ամենայն Վ[երապատուեալ] Եղբայրութիւնս, եւ խոնարհ համբուրիւ աջոյդ Սրբութեան, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Ն. Գ. Մոռացայ գրել զկարծիս իմ զՊատմագրաց [26]. իմ իղձ է զամենայն պատմիչս մեր տպագրել սկսեալ յառաջնոյն ցվերջին, մեծադիր երկիջեան, հանդերձ ծանօթութեամբք, եթէ ոչ թարգմանութեամբք գաղղիականաւ, որ երկար ժամանակի եւ աշխատութեան կարօտի. իսկ եթէ ծանր է եւ զբովանդակ եւ զմիանգամ տպագրեալսն վերստին տպագրել, ապա ինձ թուի զչեւ եւս հրատարակեալսն ընտրել, սկսեալ ի հնագունէն, որ է Կաղանկատուեցին, զոր ոչ գիտեմ թէ սկսեալ իցէ՞ Շահնազար հրատարակել. եթէ նա սկսեալ իցէ, թերեւս չէ մեզ արժան վաղ վաղ ի սա ձեռն արկանել այլ մարթ է սկսանիլ ի ժամանակագրացն, յ Անանիայէ եւ ի Սամուէլէ Անեցւոյ, կամ ի Վարդանայ եւ ի Կիրակոսէ. զ Սամուէլի եւ զ Վարդանայ ունիմք ընտիր օրինակս, եւ յայնց գաղափարելի կամ բաղդատելի է. իսկ ես առանձինն չունիմ ինչ պատրաստեալ, բայց սատարեցից ծանօթութեամբք եւ քննութեամբք ուր ուրեք իցեմ արարեալ։ Եթէ զբովանդակ պատմիչս խմբագրել հաւանիցի ոք, սկսցի ի Ղեբուբնայ կամ ի Թղթոյն Աբգարու եւ յ Ագաթանգեղայ. եւ ապա ի Զենոբայ ՝ ըստ ընտիր եւ յոյժ պատուական օրինակին որ յետ տպագրութեանն հասեալ է ի վանս [27] ։

349.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 17 Փետ[րուար] [18]59

Արգոյ եւ սիրելի եղբայր,

Համառօտիւս ծանուցից, զի ընկալայ ի թղթատանէն զ343 ֆրանգս, զգին պատկերաց եւն. ։

Վասն հիւանդացդ առողջութիւն եւ քեզ զօրութիւն մաղթելով մնամ սիրոյդ կցորդ

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

350.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 27 Փետր[ուար] [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ի միտ առեալ շնորհակալութեամբ զխորհրդածութիւնս Վեհի որ վասն խնդրոյ եւ օգտի վարժարանիս, մնամ հաստատութեան պատշաճիցն երեւելոց ըստ Տեառն կամաց, միանգամ եւս աղաչելով, զի որպէս ճանաչէք զանձինս, քանզի եւ ճանաչէք լաւ քան զիս, ըստ այնմ արասջիք, յօգուտ նոցին եւ Ուխտիս եւ մի՛ ըստ իմ ինչ հաճոյս։

Զգիր գործակալութեան զտուեալդ առ Հանգուցեալն շատ որոնեալ եւ ոչ գտի ի թղթեան նորին, յորս կային այլ թուղթք գործակալութեան նորա այդր ի վանս. եւ եթէ յաջողեցայց գտանել, ընդ որ երկբայիմ, առաքեցից։

Զգրեանն խնդրեալ յինէն յերկրորդում նուագի չեւ եւս ընկալաք, այլ միայն զդամբանականն, 20 օրինակ եւ ոչ 50 որպէս եսս խնդրեալ, եւ ոչ 30 որպէս Վեհ գրեալ էր. սակայն ոչ դժուարացայ ընդ նուազութիւն, քանզի տեսեալ զստորագրութիւն անուանս [28] եւ զոր ընդ նովաւ՝ ոչ եւս ախորժեմ տալ զոր կամէի տալ յընծայ աշակերտաց եւ բարեկամաց ոմանց. եւ յոյժ անդէպ երեւեցաւ ինձ, առաւել վասն այն, զի չէր մեր լեալ սովորութիւն ի հրատարակութիւնս դնել զվիճակ պաշտամանց մերոց կամ զ տիտլոսս, եւս առաւել յայնպիսում նուագի, որ անգթութեան եւ աճապարանաց ցոյցս իմն տայ ի կորզել զյաջորդութիւն ողբացելոյն. եւ եւս առաւել, զի հասարակաց ընծայելով՝ հասարակաց յայտնել թուիմ զունայնամտութիւնս, եւն. զաւելին իմանայք։ Այլ զի բարեմտութեամբ եդեալ է անշուշտ դնողն, չիք իմ խէթ ընդ նա բնաւ, այլ ընդ իս է խէթս եւ ընդ օտարս [29] ։

Վասն օրագրի Ոսկանին [30] եւ մեք լուաք, զի չէ լեալ բազմաց հաճոյ, եւ ոմանք ի Կ. Պոլսոյ յետս առ նա դարձուցեալ են զթերթսն. եւ աստ բարեկամաց խրատեալ զնա մեղմել զբանսն՝ չառնու յանձն։

Լուաք ի Գապարաճենէ [31], զի Գալֆայեանք [32] դադարեցուցեալ են զիւրեանցն օրագիր զԱղաւնին Մասեաց [33], առ նուազութեան բաժանորդաց, որպէս ասացեալ է կրսերն։

Վասն ծառոց տնկելեաց ի գաւթիս հարցեալ էր Վեհ զծախսն, ոչ ինչ ծանր էր գինն, այլ զի չգտաւ հող ընդ քարայատակաւն՝ ծանրացաւ վաստակն, եւ հարկ է պեղել եւ արկանել շուրջ կամ ընդ կողմն մի հող շատ, զի մի՛ ցամաքեսցին ծառքն յետ ամաց. եւ այս աշխատութիւն յաւելցէ ի գինսն. ընդ գաւթին եւ զպարտէզն կամեցաք փոքր մի խնամել, տնկելով ընդ դիպան եւ արեգդէմ որմով պտղատու ծառս, որոց վասն յետ ժամանակի ստիպիմք շինել եւ փայտեայ կամ երկաթեայ վանդակ՝ արգել երկձեռանի ճճեաց. բայց այս յետ ամի կամ ամաց։ Եւ փոխանակ խոզիցն (յորոց ունիմք շահ ինչ դրամոյ) կամիմք պահել հաւս ընտանիս եւ շինել հաւնոց՝ ծախեալ զշահ խոզիցն. յայսպիսի պէտս կամէի ծախել եւ զ՚200 ֆր[անգ] զոր ետ Սէր Վիջէն բժիշկ վասն երկամսեայ բնակութեան որդւոյ իւրոյ ընդ մեզ ի ժամանակի տարեկան պարապոց ի գեղջ եւ ի վարժարանիս, եւ ոչ եմ անցուցեալ ի հաշիւ մտից վարժարանիս. այլ թէ ոչ դատիք պատշաճ՝ անցուցից ի հաշիւն։ Թուի թէ վասն պարտիզին եւ գաւթին պիտոյ իցեն 600 ֆր[անգ] վասն ծառոց, գործաւորաց, հողոյ եւն, զատ ի հաւնոցէն եւ ի վանդակէն որ առ յապայ։

Խնդիր կարեւորագոյն է մեզ գիտել եւ տալ գիտել վասն թուոյ աշակերտացս ի յաջորդ ուսումնական տարւոջ. զի զայս ամ յօգոստոսի առաքեսցին եւ վեցեակ մի ի հին մնացորդաց՝ որոց վաղ լցեալ է ժամանակ, զոր օրինակ Գապարաճին վիմագրող, Այտընեանն յուսով սպասող անյոյս խոստմանց Ֆուատայ, գէթ մինչեւ ցայժմ, Փորթուգալեանն, Փուլճուեանն [34], Նիկոդիմեանն, եւ յառաջ քան զնոսա Թաւուգճու։ Ընդ նոսին կամ վաղագոյն եւս առաքելի էր ի բաց Տէր Դաւթեանն, զորոյ թոշակ զլանայ հայրն. այլ զի գրեալ էր նորա եւ առ Վեհ, ցանկայի գիտել թէ զի՞նչ պարտ իցէ առնել։ Արդ մնայցեն իբրեւ 30 մանկունք կամ թէ շատ 32. մեք չեմք ինչ փափագողք յաւելուլ առ այժմ զթիւն եւ առ անձկութեան տեղւոյս կամ պիտոյից յարդարմանց, եւ առ անձկութեան քսակի. սակայն երկնչիմք մեղադրիլ ի տեսողաց զնուազութիւն աշակերտաց, եւ զի բազումք հարցանեն զմեզ ի Կ. Պօլսոյ եւ յօժարին առաքել զմանկունս իւրեանց, ընդ որս Յո[վ][հաննէս] Տամաթ զկրսեր որդին, եւ այրն այն որոյ խնդրեալ էր առաքել զչորեսին որդիսն 1000 կամ 1200 ֆր[անգ] թոշակաւ միոյ միոյ, դարձեալ զնոյն յայտնեալ է իղձ, թէեւ զերկուս յորդւոցն եդեալ է այժմ ի Լիվոռնոյ յուսումն բժշկութեան. գոն եւ խնդրողք անթոշակք։ Արդ թուի մեզ թէ ի գտանել թոշակաւորս 5 կամ 6 եւ 1 կամ 2 անթոշակս, ընկալցուք ոչ աւելի քան զութ եւ ոչ նուազ քան զվեց, ընդ երից կամ չորից այժմ գտելոց կրսերաց յօրինել դաս մի. եթէ միայն խրախուսեսջիք զմեզ եւ դրամական օգնութեամբ։ Կամիմք գիտել եւ զտեսութիւն եւ զկամս Ձեր, զի ըստ այնմ տացուք պատասխանի առ մերսն ի Կ. Պօլիս եւ առ այլս, եւ ի հաճելն ձեր՝ դիցուք զպայմանս ընտրութեան, որոշ եւ ճիշդ կամ խիստ, զի մի՛ որպէս յայլ ինչ նուագս՝ անհամք պատահիցեն, եւ տրտունջք լիցին [35] ։

Վասն շարականաց յարութեան, գոհ եմ եւ ընդ բառական թարգմանութիւնն. շատ է թէ եղբայրասէր ոք յանձն առնուցու գաղափարել սակաւս ի բազմաց, ընտրեալ զայնս յորս յայտնապէս յիշի յարութիւն Քրիստոսի։

Ընթերցեալ եւ զթուղթ Հասունի ՝ յար ի նոյն միտս զնա եւ յար ի նմին կարգի զիրս մեր տեսանեմք, առաւել զ Հռովմայ պատասխանն, այսինքն զ Ծաւալոցին ցանկայի գիտել, թէ պատասխանեաց։

Ողջունիւ արգոյ գործակցացս ողջունելով զլրումն Ուխտիս, եւ խոնարհ համբուրիւ աջոյդ՝ մաղթեմ յամայր բարեկենդանութիւն Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

351.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 2 Մարտի [18]59

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Երեկ ընդ բազմակերպ մաղթանս հաճոյս եւ անհաճոյս՝ ընկալայ քաղցր հաճութեամբ եւ ընտանեկան օրինօք զՍիրելւոյդ եւ զյարկակցաց մերոց Եղբարց, որք ընդ քեզդ են, եւ զՊ[արոն] Պիեսսեայ, որոց եւ քաղցր է ինձ պատասխանել, թէպէտ եւ ոչ կարիցեմ առ օրին, զի աւուրքս զբաղանաց են, թէ եւ այլք քան զիս զբաղեալք վասն թատերական հանդիսի, որ եւ յայսմ երեկոյի կատարեսցի ի վարժարանիս. զայս ամ թողի զայդ ամենայն ի յօժարութիւն եւ ի կամս իշկիւզարին։

Զարմանամ, զի դանդաղէ այդր գարուն. թուի թէ եռանդն բնութեան յերակունս իտալացւոցդ սպրդեալ՝ թողեալ է զհողն. աստ յառաջէ գարուն յայտնապէս. ուռենիք մեր ի գոյն դեղձանկի դալարացեալ են, եւ բազում ծառոց արձակեալ ընձիւղք. երկու աւուրք են՝ սարեակ սկսաւ սիրաբանել եւ թռչունք երգիչք յաճախել. եւ այսօր լրագիր մեր ծանուցանէր, զի չիք այսուհետեւ կասկած վերադարձի ձմերան, քանզի հասեալ են անխաբ գուշակք գարնայնոյ ջերասէր թռչունք ի մարգս եւ ի մացառս։

Աղաչեմ մատուցանել զմեծարանաց եւ սիրոյ ողջոյնս իմ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ, առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ալեքսիանոս, առ Պ[արոն] Պիէսի, որոց անուշակ բանից չեղէ անզգայ եւ չկացից լուռ. եւ առ Ե[ղբայր] Օգոստինոս, որում այժմէն իսկ կարեմ պատասխանել քանի տող եւ կամի ղալլի ղուլլի եաղլի եախի, մի՛ ագահեսցէ զրավանի առ մանկտին, զորս ողջունեմ սիրով, եւ մատուցեալ զողջոյնս արգոյ գործակցացս եւ զքեռորդւոյս, մնամ քեզ հոգեկից

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

352.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 2 Մարտի 1859

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Երեկ ի գլուխ ամսոյ նուիրելոյ կենսառիթ վշտաց [36] եւ կրից՝ եհաս ինձ խաչն խորհրդական, սքօղեալ սիրով սեռն սիրելեաց եւ անարգամեծար շնորհիւ Վեհի եւ Յ[արգոյ] Ժողովոյն [37], ի միջի պաճուճազարդ եւ անպաճոյճ մաղթանաց եւ ծաղկանց եղբարց, մանկտւոյ եւ մտերմաց. եւ ընկալայ ոչ անարտօսր՝ իբրեւ առ ի տեսչութենէ Աստուծոյ եւ սրբոց նորին իմոցս պաշտպանաց ի ձեռն Ձեր յիս աւանդ, զՏեսչութիւն Մ[ուրատեան] Վարժարանիս [38]. եւ թէ ոչ անխռով խնդութեամբ՝ գոնեա հաւատարմութեամբ ջանացայց պահել ցկէտ կամաց տնօրինողացն, գործակցութեամբ Վ[երապատուեալ] Եղբարցս եւ սատարութեամբ աղօթից եւ խորհրդոց Ուխտիս եւ Ժողովոյն եւ օրհնութեամբ Վեհի [39]. յորս յանձն լինիմ շնորհակալու մտօք եւ խոնարհ համբուրիւ յուսադիր աջոյ Սրբութեանդ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ] եւ Որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

353.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Բարիզ, 5 Մարտի [18]59

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Բազմաշնորհ գիրդ եօթնեկաւ յառաջ գրեալ եհաս ի նշանակեալ աւուրդ՝ ամենազնիւ ընծայիւ նշխարաց արշալուսաշնորհ կուսին Հռիփսիմեայ, եւ ընկալայ զայն տաշտիւն հանդերձ՝ բազում եւ բազում շնորհակալութեամբ, եւ առաւել եւս զմաղթանսդ՝ յարիանալ ինձ ի ծանր եւ յոտնարգել պաշտամանս, որ այնու միայն քաղցր է ինձ՝ զի դառն է ըստ բազում դիտմանց։

Զպատկերսն քաջանկարս ետու պրկել կամ պարզել ի թի տախտակի, եւ գործին շրջանակք ոսկէզօծք. ի մեծէն թափեալ է ուրեք ուրեք իւղազանգ ներկուածն, զոր կամիմ տալ նորոգել, այլ խիթամ թէ խանգարեսցեն. վասն այսորիկ կամ այնպէս թողուլ լաւագոյն իցէ եւ կամ գտանել զարդարեւ ճարտար ոք. չեւ եւս ետես Ֆանոլի [40], իսկ այլք առ շրջանակագործին տեսեալ՝ հաճեալ են յոյժ։

Վասն հաշուի մերոյ զարծաթոյ, գիտուն լիցի Սրբութեանդ, զի պատարագուցն ի պատարագիս տուեալ է կամ յողորմութիւն, վասն որոյ արտաքոյ է ծախուց ճանապարհիդ. իսկ զի զմնացորդ պարտուցս 89 ֆրանգաց եւ Քո կամակցութեամբ Վեհի Հարազատիդ նուիրեալ է մեզ յողորմութիւն, չունիմ ասել առ այս այլ ինչ, բայց սպասել ժամանակի տեսանելոյ զհաշիւս մեր. վասն որոյ զոր ինչ վասն մեր ծախէ կամ ստանայ՝ ըստ սովորութեան իւրում նշանակեսցէ անդ Սրբութիւնդ եւ մեք աստ, եւ ապա տեսցուք։ Զգինս պատկերացն ոչ վաղվաղեմ հատուցանել, ըստ ներելոյ երկայնմտութեանդ. զի զայս ամիս ոչ եմ յընդարձակի որպէս յանցելումն։ Ի շինութիւնս վարժարանիս այժմ եհաս կարգ բակին՝ տնկելոյ ծառս հովանաւորս ի նուաճումն տօթոյ ամարայնոյ. այլ զի ոչ գտաւ հող բարի ընդ քարայատակաւն՝ երկարի պեղուածն եւ աշխատութիւնն, վասն որոյ եւ ծախք. այլ զի ձեռն արկաք՝ ոչ է մարթ յետս կալ։ Տնկեմք եւ պտղատու ծառս ի պարտիզի առ արեգդէմ որմով։ Փափագէաք եւ հաւատուն շինել, այլ դժուարիմք ի գտանել տեղի պատշաճ, զի ախոռն՝ ծմակային [41] է եւ զարեգունի կողմն պտղատուաց նուիրեցաք։

Փաստաբանս մեր մեծապէս խնդայ եւ երիտասարդանայ ընդ լուր յաջողութեան քերդուածոցն, եւ այժմ պարապի յօրինել զողբերգութիւն Կոստանդիանու Մեծի։

Կրկին շնորհ ունիմ վասն պատրաստելոյ մեզ սուրբս արեւելեայս փափագէի եւ ես ի վաղուց վասն իմ գործել հաւաքարան մի սրբոց կամ արքայութիւն փոքրիկ՝ ըստ աւուրց ամսոյ դասելով զնշխարս սրբոց զողջոյն տարւոյն, փոխանակ տօնացուցի գործելով Սրբացոյց, եւ շարելով ի գրաձեւ տփի, ի ձեւ ամանոյ կամ տփի կարկնայ, երկբացիկ, վեց ամիս աստի եւ վեց ամիս անտի. բայց զսուրբսն կամիմ ըստ Յայսմաւուրաց մերոց որչափ կարելի է, եւ զմնացորդսն ըստ լատին տօնացուցի [42] ։ Գործս թերեւս դժուարին եւ երկարժամանակեայ, այլ եթէ մարթի՝ յանձնեսցէ կարողին՝ սէր սրբութեանդ, եւ կատարեսցի ժամանակաւ. զարտաքին տուփն մարթ է ինձ տալ շինել այսր, բայց զներքինն ի դիւրութիւն վաւերական վկայութեանն՝ անդ լաւագոյն իցէ։ Մեծութիւն տփին ձեռնաչափ մի, կամ փոքրագոյն եւս, զի դիւրատար իցէ եւ գրպանակելի ( tascabile ) ։

Բազում ողջունիւ Պ[ատուական] Եղբարցս եւ մանկտւոյս եւ բարեկամաց եւ համբուրիւ աջոյդ մնամ Սրբութեանդ

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ
հոգեկցորդ եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

354.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Բարիզ, 19 Մարտ [18]59

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Զոր վասն նշխարաց սրբոցն եւ սրբացուցին գրէք՝ համաձայն գտեալ զիղձս մեր՝ ընդունիմ զկարելին. եւ մարթ է առ այժմ առանձնաւորելով ապա միաբանել զսուրբսն ի մի ժողովարան։

Կամէի գիտել եթէ տաշտիկն կճեայ զոր ընդ նշխարաց սրբուհւոյն շնորհեալ էիք՝ ունիցի՞ եւ հնութիւն, թէ ոչ։

Զ Կիլմէն [43] ոչ տեսի յետ ընդունելոյ զգիրդ, ուրախասցի յոյժ ընդ մեծարանս Հռովմայեցւոց, եւ եւս երիտասարդասցի։

Զընթրեացն պատկեր ոչ գիտեմ թէ կարասցէ՞ նորոգել Ֆանոլի [44], եւ առաւել կամիմ սպասել քան անհմուտ մատանց մատնել։

Անձկութիւն մեր եւ կարեւորագոյն ծախք թուին զհաւնոցն թողուլ յայլ ժամանակ, եւ դիրք նորին թուի թէ լիցին յերի ջերանոցի ծաղկանց, զի այլ կողմանք անարեւք են։ Իսկ վասն պտղատու ծառոց ի պաշտպանութիւն երկոտանեաց անփետրոց՝ խորհիմք վանդակ երկաթի կամ փայտեայ ածել, բայց եւ այս յապա ժամանակ, զի դեռ մատաղ են ծառքն։

Սրնգահար վարժապետ մեր Coninx [45] անուն կէս գերմանացի ըղձայ ի ձեռն Սրբութեանդ ընծայել Ս. Պապի եղանակ մի ուսման սրնգի, եւ salutaris զոր ինքն հնարեալ է, եւ ցանկայ ընդունել նշան շքոյ. եւ իմ խոստացեալ զյղելն եւ զդիւրամատոյց յանձնառութիւն Սրբութեանդ՝ դժուարին ցուցի զընդունելութիւն շքանշանին. վասն որոյ նախ կամեցաւ հարցանել եւ տեղեկանալ թէ գուցէ՞ հնար հասանել ըղձիցն, զի թէ ոչ՝ մի՛ առաքեսցէ զոր խորհէրն։

Յառաջիկայ եօթնեկիս ուղւոյ լիցին դառնալ ի Պօլիս Թաւուքճեանն ՝ լրացուցեալ զժամանակ իւր. Գարագաշեան վասն հիւանդութեանն, Տամաթեանն Գրիգոր վասն լրբութեանն. թերեւս եւ Փօրթուգալեանն վասն կարեւոր հիւանդութեան հօրն, առ որ այսօր հեռագրաւ առաքեցաք հարցանել թէ կամիցի՞ զեկ որդւոյն։

Լուաք այսօր զգոյժ մահու Արթին պէյի [46] յ Եգիպտոս ի 26 Փետր[ուարի]։

Ծանօթք Սրբութեանդ ստէպ հարցանեն զողջունէդ, եւ ընդունին առ յինէն։ Ողջունեալ եւ իմ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Եւգենիոս եւ զՊ[ատուական] Հ[այր] Յակովբ [47] ընկերակցօքս եւ մանկտեաւ, մնամ համբուրիւ աջոյդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Շնորհաւոր Ս. Յովսէփ, եթէ իցէ տօն թաղիդ։

Ի ժամուս կամ ի տարաժամուս եկեալ Պարոն Տարիւ, յանձնէ առ Սրբութիւնդ bien de choses [48].

355.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 22 Մարտ [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Կարեւոր դիպաց ի վերայ հասեալ ոչ ներեցին վաղագոյն պատասխանել շնորհելումդ յ՚8 ամսոյս. յորում գրէիք վասն Անգղիացւոյն զհաւանութիւն Ժողովոյդ, որ է եւ մեր. յայսր վերայ դժուարութիւն է ինձ ծանուցանել նմա. զի որչափ եւ քաղցրութեամբ եւ քաղաքավարութեամբ ազդիցի՝ տակաւին այլայլի. եւ յոյժ ըղձայի ի ձեռն երրորդի ուրումն ծանուցանել նմա [49] ։ Այլ ժամս պատեհ է. զի ի հաստատել զիս ի տեսչութեան՝ հարկ էր եւ զայլոցն պաշտամունս սահմանել։

Իսկ զի զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Եւգենիոս պատշաճագոյն դատի Ժողովդ յօգնական ինձ, այլ խղճէ վասն ծախուցն եւ շատաշրջութեանն, հարկ է ազդել նմա կանխաւ կամ պայմանել՝ զի չունի բացարձակ իշխանութիւն ի տնտեսութեան, այլ տալոյ հաշիւ անվրէպ, եւ վասն շրջելոյն, զի մեք դուն ուրեք եւ առ հարկի ստիպմամբ ելանեմք արտաքս, եւ մանաւանդ եթէ նա այսու ճապաղ մօրուօք երեւեսցի՝ ակնհար լինի. եթէ կանխաւ հաւանի այսմ՝ յուսամ, զի եւ ինձ անսայցէ։ Իբրեւ հանդարտագոյն եւ փորձագոյն՝ դիպողագոյն զնա համարիմ քան զմիւսն. բայց հարկ իսկ է միոյ յերկոցուն կամ ի նմանեացն լինել աստ, վասն ճարտարութեանն եւ ժրութեանն յարտաքին գործս ինչ՝ յորմէ այլքս թերացեալ գտանիմք. եւ վասն այսորիկ յոյժ գոհ եւ շնորհակալ եմ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորիսի ի բազում դէպս եւ հուսկ ի հանդերձանս բարեկենդանական հանդիսից. նոյնպէս եւ ընդ ջանս նորա ի վարժապետութիւն եւ ի լսողութիւն յամենայն պատուիրեալսն յայտնապէս. այլ զի ի բնէ բարեմտութեամբ ինքնաբեր թուի ի գործ, ջերմ եւ հետաքրքիր, խիթամ թէ յընդարձակել իշխանութեան եւ ժամանակի՝ ընդարձակիցի եւ ոգին, եւ զիս խոստագրաւ կացուսցէ ( compromettre ). իսկ ի շատ ամփոփելն եւս նեղիցի։ Բազում անգամ մտակոծ լինիմ, զի թէ սա կոչիցի՝ գուցէ ասիցեն թէ ես չկամեցայ զմնալն եւ կարող էի ունել աստ, զի եւ ինքն եւ այլք հաճեալ են ընդ մնալն, եւ սիրով եմք ընդ միմեանս։ Հաւատամ թէ յայսմ, որպէս յայլս, առաւել զձեզ լուսաւորէ Տէր քան զիս։ Բայց ցանկամ եւ ես վաղ գիտել զընտրութիւնն, զի ամենեցուն միտք յերերի կան. եթէ մնասցէ սա՝ գիտացից ազդել նմա եւ զոր վասն անհաստատ վիճակին զգուշանայի. իսկ թէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Եւգենիոս ընտրեսցի՝ մարթի յաւարտ ուսումնական տարւոյ լինել փոփոխութիւնն, թէեւ Ձեզ լաւ թուի։

Վասն պտղատու ծառոց գրեալ էի եւ յառաջնումն, զի վանդակապատ առնելոց եմք զտեղին, այլ ոչ այժմ՝ մինչ դեռ մատաղ եւ անպտուղ են ծառքն։ Եւ զհաւնոցն թողցուք յայլ ժամանակ, վասն այժմուս կարօտութեան։ Քանզի հարկ է մեզ յետ վաղուիս առաքել զոմանս ի մանկտւոյն. զ Թաւուք վասն լրման ժամանակին. զ Գարագաշ ՝ վասն կարեւոր հիւանդութեանն, զ Գր[իգոր] Տամաթ ՝ վասն խեռութեանն. թերեւս եւ զ Փօրթուգալեանն ՝ եթէ ելեկտրական հեռագրութեամբ կոչիցի ի Պօլսոյ վասն հօրն հիւանդութեան. յոր սակս ստիպեցայ վաճառել զյետին փոխանակագիրն զոր ունէի ի Պօլսոյ, ապա թէ ոչ հարկ էր փոխ առնուլ ուստեք. եւ զի չմնան առ իս այլ օժանդակք արծաթոյ՝ աղաչեմ զայս ամիս ճոխագոյն առաքել մեզ ռոճիկ, գէթ զպարտս վանատան զորմէ գրեալ էր Վեհ ամսօք յառաջ։ Ունիմք եւ այլ հիւանդս գլխացաւս յերկար ժամանակեայս. թերեւս հարկ լիցի արձակել եւ զնոսա. եւ այսպէս յաւարտ ուսումնական տարւոյ 8 կամ 10 պակասեսցին. յորոց տեղի մարթ է ընդունել զողջոյն դաս, եթէ որպէս ասէք, ոչ ծագիցի պատերազմն [50]. բայց զ Ազնաւորն [51] ոչ ընկալցուք, եթէ ոչ հրամանաւ ստիպէք, զի աստանօր Տիրան պէյ դարձեալ առաջարկեաց եւ կամէր միջնորդել զ Ֆուատ փաշա, եւ բացէ ի բաց մերժեցաւ, մինչ դեռ աստ էր Գեր[յարգելի] հարազատ Վեհի. արդ թուի թէ ոչ վասն մանկանն՝ այլ վասն յաղթասիրութեան յամառեալ իցէ հօրն։

Զգիր գործակալութեան [52] դարձեալ ոչ գտի, թերեւս առ այսր անդր ամփոփման կարեւոր թղթոց. վասն որոյ եթէ եւ զայս աշխատութիւն յանձն առեալ տաջիք նոր ձեւել եւ առաքել ոչ անյապաղ՝ բարի իցէ, զի երեւեցայց հազարապետին ուսմանց, որպէս թելադրէր եւ Կրանէ, որոյ եկեալ էր ի տես թատերական խաղուց վարժարանիս եւ հաճեալ յոյժ։

Շնորհ ունիմ վասն տալոյ գաղափարել զյարութեան շարականսն, այլ մի՛ զամենայն, շատ են թուղթք ինչ. զի եւ խնդրողն ոչ շատ խնդրէր, այլ ըստ կարի շոյտ, զի յառաջ քան զտօն զատկին հրատարակիցի։

Առաքեմք զ՚6 թիւ Արեւմտից [53], յորում չարաչար կռփէ զ Այվազ [54], իւրքն համբաւեալ են թէ վանացս կաշառեալ իցէ զ Ոսկան [55] գրել զայսպիսիս. տարաք զարժանաւոր պատասխանին եթէ ոք ի համախոհիցն ասէր զմեզ։

Յանձն եղեալ յաղօթս հասարակաց վասն ողջոցս եւ հիւանդացս եւ յօրհնութիւն Վեհի, մնամ խոնարհ համբուրիւ աջոյն

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

356.            

* Գէորգ Աղային

Բարիզ, 23 Մարտ [18]59

Ազնիւ Գէորգ Աղայ,

Վաղը իրիկուն ասկէ կ՚ելլան երեք պատանիք գալու ի Մարսիլիա եւ շաբաթ օրուան շոգենաւով դէպ ի Կ. Պօլիս երթալու. ճամբու ծախքերնին հոս կը վճարուի. միայն ինչ որ ի Մարսիլիա հարկաւոր ծախք կ՚ըլլայ, կը խնդրեմ որ ինչպէս ուրիշ անգամ յանձն առեր էք այս նեղութիւնս՝ այս անգամ ալ յանձն առնելով՝ վճարէք, եւ զիրենք տեղաւորէք. ըրած ծախքերնիդ շուտով նշանակել եւ մեզմէ ընդունիլ կը խնդրեմ, ինչ կերպով որ կ՚ուզէք. միայն թէ պատանեաց խնդիրքով ամենեւին աւելորդ ծախք մը չըլլայ մեր հաշուին։

Մէջի դրած նամակս ալ անցած շաբաթ եկաւ Պօլսէն, բան մը չէին գրած մեզի. կարելի է սխալմամբ խաւրեր են։ Ողջ կեցէք։

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

[Յ. Գ. ] Եկող պատանեաց մէկն է Պ[արոն] Անտոն Թաւուքճեան, որ կը փափագի տեսնել Պ[արոն] Հաւաներ ը ։

357.      

* Հայր Համազասպ Վրդ. Թերճիմանեանին – Վենետիկ

Բարիզ, 30 Մարտ [18]59

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Արդ իսկ ընկալեալ զշնորհեալդ յուրախութեանդ աւուր ընդ շարականացն յարութեան, շնորհ ունիմ սիրոյդ եւ սիրակցացդ. եւ եւս առաւել բարւոյ եւ երախտասէր յօժարութեանդ՝ զոր ոչ իշխելով այժմէն ի գործ արկանել, պահեցից զխոստումնդ ի գրաւական ինձ ի պահանջել հարկի կամ ի կարօտութեան, որ ոչ միայն ինձ այլ եւ աշխատողացն իցէ յօգուտ։

Խնդացաք եւ մեք ընդ նուիրումն նորընծայ սարկաւագացդ, եւ յամենայն սրտէ մաղթեմք ժամանել ի կատարեալն աշտիճան եւ պաշտել արժանապէս, ի սփոփանս նուազեալ Ուխտիս, որ ընդ Քեզ եւ ընդ մեզ ի բազմաց որբացաւ յորդւոց եւ յԵղբարց, եւ զորոց թերին միայն յետնոց եւ յաջորդաց է լնուլ տիրապէս, իսկ մեզ՝ յանձանձել ըստ կարի զպայման մեր եւ մխիթարիլ նորընձիւղ յուսովք։ Որոց առհաւատչեայ լիցին եւ մեղրախառն մաղթանք նորընծայիցդ յաւուրս նուիրման իւրեանց, յիշելով եւ զմեզ յերախայրիս պատարագացն, յորս եւ դու զուարճացեալ բերկրիցիս եւ կեցցես յամայր ողջութեամբ, ունելով եւ զիս

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

358.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 30 Մարտ [18]59

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Յերկուց ամսոց հետէ սկսեալ են դալարանալ եւ ծաղկիլ ծառք գաղղիական հողոյս, եւ յայտնապէս կանխեալք եւ յառաջացեալք քան զիտալականքդ, սակայն ոչ երկբայիմ թէ յետինքդ լիցին առաջինք ըստ կատարեալ հասակի. սակայն եւ այս ոչ փոքր մխիթարութիւն իցէ տեսանել վաղ զսկիզբն յուսոյ եղանակին, թէ եւ յուշիկ գայցէ ի կատարումն։ Ի պարտիզիս մերում գոն ծառք ինչ վայրիք մեծամեծք քան զքոյսդ, այլ ոչ մի որպէս զյիշեալդ թմբի կամ լորի կամ զինչ եւ կամիս կոչեա. այլ նահապետ պարտիզիս մերոյ է երկայնաբուն շոճի մի, ոչ գիտեմ որպէս ի բնախօսից կոչեցեալ, որ բարձրութեամբ յաղթէ եւ քոյումդ, այլ զստորին ոստսն կամ բարունակս կոճոպեալ է ոմն, զի մի՛ խափանեսցի տեսութիւն, եւ ի գագաթանն իբրեւ ի վեց մեդրաչափ մասին ունի ոստս, բրգաձեւ բոլորեալ, որով եւ գեղեցիկ է ի տեսանել, եւ համագոյն ամարանի եւ ձմերանի. նա է պարծանք պարտիզիս եւ վայր ժամադրութեան օդաչու երամոց, խանձարուրք եւ որորան ձագուց, ճեմարան, դիտարան, երգարան, վարժարան, համալսարան եւ հանդիսարան փետրազգեաց ազգին այցելութիւն հողոյ վարժարանիս. եւ ինձ երբեմն զբօսարան ի պատուհանէ սենեկիս, յուշարան եւ հաշարան . . . Բայց ես յայլում նուագի կամէի ճառել զայսպիսեաց յետ տալոյ զնկարագիր սենեկիս։ Արդ եկից ի հարցուածս քո, եւ նախ զՄեծի Պահոց։

Մեծ Պահք տեղւոյս իւիք խստագոյն եւ իւիք թուլագոյն են. խստագոյն այսու՝ զի զերիս աւուրս պահեմք, այսինքն հրաժարեալք ի մսոյ, մինչ յայլ ամենայն ժամանակս տարւոյ մի օր միայն (ուրբաթ) պահի առ մեզ. թեթեւագոյն այնու՝ զի չկան աստ համակ ձիթով պահք, այլ կաթն եւ կոգի ներեալ է յամենայն պահս եւ ծոմապահս. դարձեալ ներեալ է (գէթ շնորհմամբ, որով եւ մեք վարիմք) եւ ի նախաճաշս. վասն որոյ եւ մեք կաթամբ կամ կաթնաջրով ճգնիմք յառաւօտու։ Ճաշն յայտնի է. իսկ զընթրիս մեք վարժապետքս ըստ վանական կարգի կատարեմք, իսկ մանկտւոյն տամք եւ կարագեղէն։ Միայն գիտասցէ Ե[ղբայր] Օգոստինոս՝ զի Ե[ղբայր] Յովսէփ [56] յընթրիս հանէ մեզ երբեմն եւ միտիա, տապակեալ կամ բրնձով (այլ սալմա եւ ոչ տօլմա)։ Խաւիար, հելվա, պաքալա ոչ երեւին, այլ երբեմն սարտինք։ Գտանի աստ եւ սիսեռն, զոր սոտայիւ կակղացուցեալ բարեխառնեմք երբեմն զտաղտուկ լուբիայի։ Այսու օրինակաւ թէ եւ զգամ ինչ պակասութիւն՝ այլ ոչ նեղութիւն ի պահոց աստի։ Զայս եւս յիշեցից, զի ի ճաշս դուն ուրեք երեւի ձուկն, եւ այն ոչ համեղ, այլ առաւել կթովք հաւուց շատանամք. եւ է երբեմն, զի ձուք տարեկանք են, հինք այլ թարմք. քանզի ի կրաջուր եդեալ զձուս յամսեան ապրիլի պահեն, եւ մնան թարմ զողջոյն ամն. զայս թէ եւ դուք կամ վանականք առնիցէք՝ ոչ սակաւ շահիք ի տնտեսութեան, դիւրագնի առեալ եւ ի թանկ ժամանակի վարեալ։ Այսչափս բաւական վասն պահոց եւ ուտեաց։

Վասն ողջութեան իմոյ չունիմ ինչ գանգատել, զի ցարդ չեմ առեալ դեղ ինչ, բայց շաքար կամ օշարակ խիժի ի կակղութիւն կոկորդի եւ կրծոց. եւ հարբուխ դուն եւ դուն ուրեք հանդիպի եւ ոչ յերկարէ աւուրս. եւ կարծեմ թէ ընկերակիցք իմ յառողջութեան չեն առաւելք քան զիս։ Թուի թէ զբաղանքն ինչ եւ շարժումն եւ ոչ օդք տեղւոյս, սատարեն յառողջութիւն, եւ խնամք եւ աղօթք եղբարց. քանզի ոչ սակաւ շփոթի եւ հոգոյ խէթ ի վերայ կայր՝ եթէ ի ցաւագին եւ ի տագնապոյ ժամանակս հիւանդանայի, ի միջի կրսերացս եւ անփորձից, զորս հարկ էր քաջալերել եւ յահի անահ երեւել, խռովիլ եւ ոչ խռովել, հոգալ եւ չերեւել ի հոգս, երեւել ի հոգ, այլ ոչ վհատ. - այսպիսեաց հարկք հասին երբեմն եւ զգացի, այլ ոչ գիտեմ զոր արարի եւ զոր արարաւ, բայց հաւատամ թէ Տէր օգնեաց մեզ։

Վասն անգղիացւոյ վարժապետիս չկարեմ ասել ինչ, զի չեւ եւս է իմ ծանուցեալ նմա զխորհուրդ մեր. գիտուն եւ ազնուաբարոյ է այրն եւ քաջահմուտ լեզուին, այլ արտասանութիւնն սակաւ մի կորդ կամ խիստ, եւ գիտէ զշահ իւր, վասն այսորիկ ոչ կարծեմ թէ 2000աւ Վենետկոյ շատասցի, զի են նորա եւ աստ արտաքոյ աշակերտք ոչ սակաւք, որպէս լսեմ։ Այս հոգ այժմ կայ ի վերայ սրտիս, զոր մարթ էր թեթեւացուցանել եթէ վաղ ուրեմն ազդեալ էր նմա Հանգուցելոյն կամ Գ[երապայծառ] Եդուարդայ, այլ որ եղեւն եղեւ. տեսցուք զիա՞րդ ճողոպրիմք, եւ ծանուցից քեզ։

Ժամագիրքդ եւ աղօթագիրք կազմեալք եւ բազմեալք են այլուր. գոն աստ թղթակազմք, ծանո՛ թէ ո՞րպէս կամիցիս կազմել եւ քանի՞, զի ժամագիրք կարծեմ ոչ աւելի քան զչորս կան, այլ աղօթագիրք աւելի եւս։

Փոխադարձ ողջունիւ Եղբարցս, քեռորդւոյս եւ մանկտւոյն առ քեզ եւ առ քոյս, մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

(դարձո՛)

Տաց եւ ընտանեկանս ինչ լուրս. - Խորասանճեան Յովսէփ աղայ † վասն որոյ ետուն պատարագիս ինչ զաւակքն որ աստ, եւ մեք հրաւիրեալ զնոսա զԱւետման ձայնաւոր պատարագն մատուցաք վասն հոգւոյ նորին, եւ պատուեցաք նախաճաշիւ, ընդ բարեկամաց նոցին եւ մեր, եւ հաճոյ եղեւ յոյժ նոցա։

Աւուրբք յառաջ եկն Մարէշալ [57], որ արդ ուսանի տաճկերէն, զի խօսեսցի ընդ լծակցին. սա գտանի ի կարեւոր վիճակի, եւ յետ երկուց ամսոց սպասեալ լինի Մարէշալիկ մի կամ Մարէշալէս։

Յետ աւուր միոյ եկն այսր Պ[արոն] Պօղոս Երամեան բժիշկ, հին աշակերտ մեր, ուսանել զայլ ինչ մասն բժշկութեան. գայր նա ի Պուքրէշէ, ուր եղբայր իւր՝ քոյդ Զենոբ պարապի յերկրագործութիւն։

Թղթապատառս ընծայ է առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ, զի ինքնագիր ձեռագիր է սիրելւոյն իւրոյ Տորիկոդդեայ. արա՞ր նա արդեօք զֆակոդս իւր։

359.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Բարիզ, 9 Ապրիլ [18]59

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Ոչ գիտեմ զ՞ինչ խափանումն եղեւ յանցելումն եօթնեկի ի պատասխանել ինձ շնորհելումդ ի 26 Մարտի, եւ շնորհ ունել դարձեալ ընդ պարգեւ մասանցն սրբոց, եւ ընդ պատասխանի հարցման սրնգահար վարժապետին, եւ ցաւել ընդ մահ տապակնին որ զրկեալ է զՁեզ ի ձիթախայթ հոտոցն։

Երեքին ուղեւոր մանկունքն արդ հասեալք իցեն ի Պօլիս, իսկ Փօրթուգալ մեկնեսցի աստի յառաջիկայ հինգշաբաթոջս՝ հասանել առ իւրսն յաւուր զատկի, յաջողելով Տեառն. մեր եւ նորա իղձք էին պահել զնա ցՕգոստոս ամիս, այլ հայրն հեռագրաւ հրաւիրեաց զնա, եւ ի վեց ժամս եհաս լուրն ի Պօլսոյ. արդարեւ ցաւէ մեզ բարձումն պատանւոյն առ ի մէնջ. գրեսցի եւ սա ի խաչ մի Մեծի Պահոց. ակն ունիմք թէ համբաւն բարի մխիթարեսցէ զճանաչողս իւր յետ այսորիկ։

Մարոնիտն աբբայն [58] չերեւեցաւ ցարդ. եւ ստոյգ ասել ոչ կամէի, զի յայսմ ամսեան օթեւանէր առ մեզ, յաւուրս ուղեւորութեան մանկանց, պատրաստութեան եռամսեայ քննութեանց, սուրբ շաբաթուն եւ հանդիսի հիմնադրի վարժարանիս եւն., զի մի՛ tutto peso vengo.

Հարազատն իմ հնասէր Սերոբէ ունի աւանդս ինչ առ Ոտոյ Րասըլ [59] անգղիական գործակատարի ի Հռոմ [60], եւ ի վաղուց չէ ընկալեալ գիր ի նմանէ. փափագէ աղաչել զՎեհդ, զի ընդունիջիք ի նմանէ զաւանդսն, եւ գիտել կամի զհաճութիւնդ։

Բազում ողջունիւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Եւգենիոս, Պ[ատուական] Հ[այր] Յակոբոս [61] եւ առ Յովսէփ աղա, աղաչեմ յիշել յաղօթս ի սրբազան աւուրքս զհոգեկցորդս

ն [ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

360.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 10 Ապրիլ [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Վաղագոյն եւս կամէի գրել ի պատասխանի շնորհելումդ յ՚30 ելեալ ամսոյն, եւ յիրաց իրաց խափանեցայ։ Երեքեան ուղեւորքն աշակերտք վարժարանիս՝ վաղ ուրեմն հասեալ իցեն ի հայրենիս իւրեանց. իսկ Փօրթուգալեանն [62] ՝ ընդ որ ցաւէ եւ մեզ, մեկնեսցի յառաջիկայ հինգշաբաթոջս. քանզի հայր նորա հեռագրաւ հրաւէր առաքեաց, եւ ի վեց ժամս եհաս ի Պօլսոյ լուրն լուծիչ վեցամեայ պանդխտութեան պատանւոյն. որ թէպէտ եւ կամէր մնալ տակաւին ցամիս օգոստոս, այլ մեր պատկառեալ ի ծերութենէ եւ ի տկարութենէ հօրն՝ ոչ իշխեմք արգելուլ այլ եւս. մանաւանդ զի եւ պատուական պատանւոյն եւս պէտք թուին ինձ օդոց փոփոխութիւն եւ հայրենեաց ջուր եւ ծովային լոգարանք։ Անակնկալ չու նորա փոքր միւս եւս ստիպելոց էր զիս առնուլ ուստեք արծաթ փոխ, զի ոչ պակաս քան զհազար ֆր[անգ] լիցին ծախք վասն նորա, թէ եւ յուսամ առնուլ զկշիռն ի հօրէ նորա, այլ զե՛րբն ոչ գիտեմ, այսպէս եւ վասն երիցն կանխելոց հատուցաք գոգ 2000, թէ եւ զերկու մասն նորին եւս պահանջեմք եւ առնուլ չերկբայիմք. վասն միոյն իբրեւ 500 ֆր[անգ] ծախք եղեն վիրաբուժի եւ դարմանոյ, եւ ոչ գիտեմ թէ հատուսցի՞ երբեք։ Թղթաբերն Պօլսոյ ՝ յորմէ ակն ինչ ունէի՝ չեհաս ըստ ժամուն, եւ ահա չորք եւս աւուրք ի վերայ անցին, գուշակ վտանգի, շատ է թէ չիցէ կենաց եւ ընչից։

Վասն ապա գալի մանկանց եւ մեք ծփիմք յերկբայս առ խէթ մարտի, որ զօրանայ յաւուրս յայսոսիկ [63]. վասն այսորիկ եւ զգուշանամ ի նոր ինչ ձեռն արկանել ի շինուած կամ ի նորոգութիւն. զի տակաւին առաջնոյն ծախուց դիպեալ կան պարտք ոչ թեթեւք։

Անգղիացւոյն չեւ եւս եմ յայտնեալ զխորհուրդ մեր, այլ գրով ծանուցից ըստ թելադրութեան փաստաբանիս մերոյ։ Սա այժմ քերդողացեալ ողբերգէ. յամսոց հետէ տուեալ էր ցիս օրինակ մի զ Յովնաթան ողբերգութեանն առաքել առ Վեհ, եւ ես առթի մնայի, եւ ցարդ վրիպեալ՝ առաքեմ թղթատարաւ։

ԶՅարութեան շարականսն ընկալայ շնորհակալութեամբ եւ ետու առ Հ[այր] Բիդրա [64], որ անձամբ ելեալ էր ի խնդիրն։

Յաւուրս յայսոսիկ նորոգեցաւ ի թաղիս սուգ մեր լռեալ. դրակիցք մեր եւ մտերիմք Բառնաբեան հարք կորուսին զպարծանս իւրեանց, զայրն արդարեւ պանծալի, զ Հ[այր] Շուալոֆ [65] իշխանազն Ռուս, երբեմն դեսպան ի Բարիզ, որ ի քարոզութենէ դարձեալ՝ հնգօրեայ հիւանդութեամբ փոխեցաւ առ Տէր յ՚2 ամսոյս. եւ շատ ոք ի պաշտօնէից եւ յազատաց Ռուսաց գրելոց ի քաղաքիս՝ եկին ի պաշտօն յուղարկաւորութեան, եւ հանգուցաւ մօտ մերումս։ Երկու ամսօք յառաջ հրատարակեալ էր վախճանեալն զպատմութիւն դարձի իւրոյ եւ զկողման յուղղափառ հաւատս եւ յուխտ միանձնական, որպէս ազդմամբ իմն առ ի վերուստ. գրուած լի աստուածսիրութեամբ, հանգոյն իմն խոստովանութեանց Ս. Օգոստինոսի. մեծաւոր վանաց նոցա ընծայեաց մեզ զօրինակն զոր հեղինակն նոցա ընծայեալ է եւ գրեալ երկտող ի վերայ, յոր եւ ինքն յաւել։

Խնդացաք ընդ ձեռնադրութիւն սարկաւագացն եւ ընդ կազդուրումն Վեհի ի խօթութենէ, եւ մաղթեմ յարանալ յառողջութեան։

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Յառանձին գիտութիւն Վեհի ծանուցանեմ, զի առանձնաբար իմն ծանուցի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորիսի զխորհուրդ Ձեր վասն կոչման նորա այդր. - հրամանին ասէ անսալ, այլ դժուարի յոյժ. որպէս թէ նեղիցի ի վանս, եւ ոչ ըստ յուսոյ կոչողացն վճարիցի, այլ թերեւս թախանձիցէ երթալ այլուր (Պօլիս), եւ թէ տաղտկացեալ իցէ յօտարականաց ընդունելութենէ, եւն։ Միով բանիւ տժգոհասցի ընդ մեկնիլն աստի։ Իսկ ես, զի Տեառն եւ Վեհի յայտնեալ եմ զկարծիս իմ՝ մնամ նոցայն կամաց։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Պօղոս Թխսիթ [66] գրէ թէ Վեհի կոչեալ իցէ զնա գալ ի վանս, եւ կամիցի երթալ թէ ոչ ծագիցէ պատերազմն. իցէ՞ այդպէս։

361.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 15 Ապրիլ [18]59

Արգոյ եւ սիրելի եղբայր, Հ[այր] Բասիլիէ.

Քրիստոս յարեա՜ւ ի մեռելոց.

Վէքիլ [67] Հայր սուրբ,

Շնորհաւո՜ր լիցի եւ յարութիւն քո ի վէքիլութիւն [68]. Տէր տացէ զօրութիւն եւ իմաստութիւն, եւ մեզ վայելս խնդակցութեան ընդ երկար յօգուտ ազգիս եւ ուխտիս։

Քո հոգեկից եղբայր
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

362.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Բարիզ, 24 ապրիլ [18]59

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրեցեալ Հայր,

Քրիստոս յարեա՜ւ ի մեռելոց.

Ի հրաշափառ առաւօտուս նախ քան զպատարագելն իմ հանդիսապէս գրեմ աւետեօք յարութեան Յուսոյն մերոյ եւ կենաց, եւ նովին աւետեօք ողջունեմ զսիրելի Եղբարս որ ընդ Գլխոյդ. եւ աւանդեմ պատուական ձեռաց Բառնաբեանց զնամակս, զի թախանձէին բեռնաւորել զինքեանս իւիք իւիք առ Սրբութիւնդ յանձնելով։

Ընկալայ աւուճով [69] զմասնկունս սրբոց, եւ գրկօք ընկալայց զմեծամեծ նշխարսն։

Մարոնիտն աբբայ [70] չեւ եւս երեւեցաւ. եթէ կացցեն առ մեզ՝ նախաբանեցից, զի գտցեն յարկ, հաց եւ ջուր, եւ ընկերութիւն ի տան. այլ ոչ կարասցուք մանր մի դնել նոցա, եւ կամ շրջել ընդ նոսին, զի եւ ոչ գիտեմք թէ որպիսի՞ կերպարանօք եւ հանդերձիւք շրջիցի, եւ ոչ կամիմք զմեզ տես առնել քաղաքիս որ ոչ է Հռովմ։

Յաւուր աւագ Հինգշաբաթու (յորում ամենայն մանկունք հաղորդեցան ի սուրբ խորհուրդն) եդաւ ի սեղանատան Ընթրեաց պատկերն եւ յիշեցաւ նուիրողն։ Իսկ զառաքելապետսն եդաք ոչ ի կիսաշրջանակի սուրբ սեղանոյն յետ կուսէ, այլ ի ճակատն արտաքին խորանին, անդ ուր զսուրբ սրտից պատկերսն կախեալ էիք. եւ զայնոսիկ եդաք ի վերայ երկոցուն դրանց որք մուծանեն յաւանդատունն՝ յեկեղեցւոյ անտի, եւ պատշաճագոյն եւս է մտելոցն վերակնել ի նոսին։

Պօլսեցոց ձայնք եւ բաղաձայն վասն մանկանցս՝ թէ եւ անհաճոյք՝ այլ ինձ չփոյթք. զի խնամ արդ աւելի տարեալ լինի ի վերայ նոցա քան ի սկզբանէ անտի, որպէս բազում անգամ ասէ բժիշկն, որ լաւ քան զմեզ գիտէ զընթացս այսր տեսչութեան յերկոտասան ամաց հետէ. եւ թէպէտ իցեն հիւանդք ինչ՝ պատճառ արտաքին չկայ, որքան խիղճք մեր վկայեն։

Գաւիթ վարժարանիս մաքրեցաւ ի բրածոյն որ վասն ծառատնկոյն, նոյնպէս եւ պարտէզն, յորում վիհ հատին մանկունք առ ի պեղել զհողն բարի եւ լցին խճով եւ աւելորդօք։ Վասն այսորիկ դիտաւորեալ եմք այսօր զզատկական գառնն եւ զճաշ ի պարտիզի ճաշել, ի վարձ աշխատութեան մանկանց, որք գէթ 100 ֆր[անգ] զերծուցին ի գործաւորաց, եւ առաւել քան զայն զբօսան եւ պարապեցան ժիրաժիր։ Արդ խորհիմք հնարել նոր աշխատութիւն եւ տալ նոցա պեղել եւ բանալ ծովակ մի, այսինքն աւազան մեծ ի միջավայր պարտիզին ընդ ուռենեօքն. միայն չեւ եւս եմք խորհեալ զծախս յատակին եւ զեզերացն եւ զջրմղին, որ եթէ սակաւուք յաջողիցի՝ արկցուք ձեռն, ապա թէ ոչ՝ սպասեսցուք լայնագոյն ժամանակի, զի պատերազմն առ դուրս կայ եւ խնայութեան անհրաժեշտ պարտք։ Վասն զատկիս շինեցաք շուրջառ վարդագոյն սպիտակախառն նման իմն շապկացն. եւ բարձս Ս. սեղանոյն թաւշեայս կապոյտս։

Այսքան վասն ընծայի կարմիր ձուոց համարեսցի։

Ողջունիւ Պ[ատուական] Եղբարցս եւ աշակերտաց, եւ համբուրիւ աջոյդ մնամ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

363.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 26 Ապրիլ [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Կատարեալ վայելչապէս զզատկական տօնքս եւ հաղորդեալք վանական խնդութեան ընդ ձեռնադրութիւն նորընծայ քահանայից, մնայ՝ որպէս Ձեզ այդր ի վաղիւ եւ մեզ յետ աւուրց կատարել զհանդէս հեղինակի վարժարանիս որպէս եւ զուխտիս, ըստ ներելոյ խնայութեան ժամանակիս։ Շռինչն պատերազմի զօրացեալ եւ զօրաց շարժումն աստուստ յայդ կոյս՝ տայ եւ մեզ խորհել զվանս եւ զվարժարանս. եթէ խափանիցին ճանապարհք երթեւեկի եւ թղթատարի, կամ արգելցին թուղթք, որպէս 10 ամաւ յառաջ, գործակալն մեր ո՞րպէս օժանդակեսցէ զմեզ, զի եւ Պօլսեցիք սկսանին դարձեալ յուլանալ եւ զլանալ։

Իսկ տրտունջ Տամաթայ [71] կամ նմանեացն ընդ անկարծական գալուստ մանկանցն՝ ոչ է իրաւացի, զի եօթնեկաւ յառաջ գրեցի առ մերսն՝ ծանուցանել նոցա, այլ մի թուղթն ի թղթատան մնացեալ եւ յետ ժամանելոյ մանկանցն հասեալ է առ ուղղեալն. եւ միւս այլ հասեալ ի ժամանակի, այլ առ որ գրեալն էի՝ ոչ է հանեալ ի վեր, կարծելով թէ երկու եօթնեկօք յետոյ հասցեն մանկունքն. այս է պատճառ շփոթիցն. ապա թէ ոչ առանց կանխաւ ծանուցանելոյ ոչ առաքէաք, եւ թէպէտ նեղէր ժամանակն՝ հեռագրաւ ազդ առնէաք, որպէս եւ արարաք վասն Փօրթուգալեան պատանւոյն։ Ընդ Պօլսեցոց զրոյցս ինձ չէ փոյթ, այլ ընդ հաւանողս բանիցն ցաւիմ, զի մեղադրութիւնք ոչ յիս կրթին՝ որքան ի միաբանութիւնս։ Նոյնպէս բաղբաղեալ են անդ եթէ հիւանդանայցեն մանկտիս. ոչ նոր ինչ հիւանդք են, այլ անդստին ի հերուն, եւ այն պատահականք կամ անպատճառք ի վարժարանէս, ուր արդ շատ բարեկեցիկք են քան ամաւ յառաջ, մինչեւ նոցա իսկ ափշիլ եւ ամաչել, եւ ճիկ մի գանգատանաց չհանել, այլ բազում նշան գոհութեան եւ սէր։ Յայսր վերայ դէպ լինի ոմանց հիւանդանալ, որպէս երկուց ըմբռնիլ ի ծաղկէ՝ մի զհետ միոյ, եւ երկոցուն եւս ապաքինիլ ընդ հուպ. եւ լսեմ թէ ի թաղիս ճարակի այժմ ախտս, եւ ոմն ի դրացեաց մերոց ծանօթից երիտասարդ 30ամեայ տագնապի արդ. մեք յօրինաւոր զգուշութեանց ոչ վերջանամք, եւ ի վերին խնամոց ոչ թերահաւատիմք։

Դէպք քաղաքականք՝ յայտ ուրեմն է՝ զի ոչ ներեն առնուլ մանկունս ոչ ի Պօլսոյ եւ ոչ ի Պիլէճիկայ [72]. բայց եթէ կամիցին ոմանք թոշակաւ եւ անսուտ թոշակաւ տալ զորդիս իւրեանցն Տիրան Պէյ ի Պրուսելայ գրեալ եւ աղաչեալ էր զմեզ ի ձեռն ծանօթի իւրոյ առնուլ ի վարժարանս զերկոսին որդիս իւր զ՚11ամեայ եւ զ՚8 կամ զ9ամեայ, 1000 ֆր[անգ] թոշակաւ ըստ միոյ միոյ. մեք պատասխանեցաք թէ նախ ցհոկտեմբեր ամիս ոչ զոք ընդունիմք. գոն եւ այլ դժուարութիւնք, այլ եթէ նա կամիցի ի սկիզբն ուսումնական տարւոյ մուծանել զմանկունսն, խօսեսցուք ի միջոց ժամանակիս։ Թուի թէ փոխիցի ի մտացն. սակայն եթէ թախանձիցէ յառաջ քան զսահմանեալ ժամանակն ընդունել զմանկունսն (որպէս եւ խնդրեալ էր ի զատկիս ընդունել) արժա՞ն իցէ զիջանել նմա։

Ի վարժատան Կ. Պօլսոյ կարծեմ պահեալ մնայ պատկերն Վաղարշակայ, ստացուած վարժարանին Մուր[ատեան]. զի կարծեմ թէ ոչ վաճառեաց վանաց. արդ փափագեմք տալ բերել զայն այսր, վասն որոյ եթէ չիք ինչ խափան եւ անպատեհ աղաչեմ, զի եւ Վեհ տայցէ պատուէր առաքել այսր։

Ամենեքին բարւոք կան ի վարժարանիս, հարք եւ մանկունք եւ քաղաքս ի հանդարտութեան, թէպէտ եւ գունդ գունդ զօրաց մեկնին ստէպ ի հարաւ կոյս, ուր եւ կայսր ինքնին իւրովք զինգուտատօք դէմ դիցէ, որպէս ասեն, ընդ հուպ։

Յանձն եղեալ յաղօթս հասարակաց եւ յօրհնութիւն Վեհի մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

364.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 30 Ապրիլ [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Աւադիկ երեք աւուրք անցին եւ ոչ ժամանեաց ամսական մեր այտի, գուցէ արգիլեալ ի ճանապարհի, եւ մեք տարակուսեալ եւ անպաշար մնամք. եւ հարկ լիցի փոխ առնուլ ուստեք, ընդ որ յոյժ զզուիմ եւ նեղիմ։ Արդ խորհեցայ ընդ ճանապարհ Վենայ առաքել զգիրս եւ ծանուցանել զպէտս մեր. եւ հարցանել եւ գիտել թէ որո՞վ ճանապարհաւ հասուցանելոց իցէք մեզ զպարէն մեր. ի հարկէ խորհեալ է եւ Ձեր. ինձ թուի թէ լաւ իցէ գրել առ Հիթ ՝ զի անցուսցէ մեզ զ Ռափայէլեան թոշակն եւ այդր զ Մուրատեանն կալջիք. եւ կամ ընդ ճանապարհ Լոնտրայ առաքեցէք զամսականսն, կամ ընդ Հռովմայ, եթէ բաց իցեն. եւ կամ վկայագիր մի տուք ինձ ի ձեռն սեղանաւորի ուրուք տեղւոյդ առ ծանօթ սեղանաւոր այսր, այսինքն առ գործակիցն Վիզենդինեայ (Մորէլ) ժամանակաւ այլ ոք, զի ի լինել հարկի, որպէս այժմս, դիմեսցուք առ նա։ Աւելորդ է աղաչել, զի յընդունելդ զթուղթս անյապաղ առաքեսջիք մեզ զկարեւորն, եւ եթէ մարթ է աւելի քան զսովորական ամսօրեայն։ Ի բազում իրաց եւ առաւել ի դրամականացս զզուեալ եւ ձանձրացեալ եմ, զի զամենայն ամիս իբրեւ մուրացիկ, մանաւանդ թէ իբրեւ պարտական, հարկ լինի խորհել զարծաթոյ։

Ի 26 ամսոյս գրեցի առ Վեհ ընդ ճանապարհ Հելուետիոյ [73], ոչ գիտեմ եհա՞ս գիրն այն։

Մեք բարւոք կամք յառողջութեան. եւ քաղաքս հանդարտ է, այլ ի մեծի շարժման զինուց. եւ զօրք գաղղիացիք հասեալ են ի սահմանս աւստրիացոյն ընդ կողմն Բիեմոնդայ [74] ։

Խոնարհ ողջունիւ Եղբարցս, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

365.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 1 Մայիս, 1859

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Երեկ ընդ ճանապարհ Վենայ գրեցի ծանուցանելով, զի չեւ եւս ընկալաք զամսական թոշակ մեր այտի. այսօր ծանուցանեմ, զի ընկալաք յառաւօտուս. վասն այսորիկ եւ շնորհ ունիմ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] գործակալին, եւ աղաչեմ ծանուցանել եւ նմա, զի անկասկած լիցի. բայց յայսմ հետէ՝ եթէ արգելցին ճանապարհք սովորական հաղորդակցութեան, ի հարկէ ընդ հնարաւորն յուղարկեսցէ զպէտս մեր, զորմէ եւ գրեալն էի երեկ, եւ ես ջանացայց ըստ կարի զգուշանալ ի ծախս, եթէ պարտք ոչ կային դիզեալք՝ ոչ այնքան վարանէի։

Աբբայն Մարոնիտ [75] ուր ուրեմն եհաս այսր. տակաւին չեկն բնակել ի վարժարանիս, այլ վաղիւ թերեւս եկեսցէ. ոմն ի պաշտօնէից յուսադիր եղեւ յաջողութեան խնդրոյն։

Ամենեքին յաղօթս կամք վասն անդորրութեան Ձերոյ եւ ամենայն աշխարհի, եւ համբերութիւն՝ յանհրաժեշտ նեղութեանց հասելոց. եւ ողջունելով զհամօրէն միաբանս, մնամ խոնարհ համբուրիւ աջոյդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

366.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Բարիզ, 7 Մայիս [18]59

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Զաբբայէն Մարոնեան [76] գրեցին այլք. ցարդ առ վեղարաւորսն իջեւանեալ են, այսօր գալոց են առ մեզ բնակել։ Նուիրակ [77] տեղւոյս փոքր մի ի նեղ արկանէ զնա, վասն որոյ չկամի յերկարել աստ։ Ֆօժէր ծանօթ Ձեր յուսադիր եղեւ ի բարի, եւ մնայ պատասխանւոյ նորա։

Փուլճեանն Պօղոսիկ Աղայ ոչ յաջողեալ վաճառել զգոհար ակն մատանւոյդ դարձոյց առ իս, եւ ես ընդ Աբբային առաքեցից առ Սրբութիւնդ, եթէ ոչ այլազգ ինչ հրամայիցէ։

Սէնդ Գաթրինն կիզեալ զդաստակս իւր տագնապի, եւ ոչ կարէ գրել զպատասխանի նամակիդ, վասն որոյ աղաչեաց ծանուցանել զայս եւ խնդրել զաղօթս Սէնդ Գաթրինայ։

Վաղիւ կատարելոց եմք զյիշատակ Բարերարի վարժարանիս զ Մուրատայ, լծակցելով ընդ Մխիթարայ. այլ պարզապէս եւ խնայութեամբ, վասն ժամանակիս ժլատութեան։

Ոչ գիտեմ գրեցի՞, զի ընկալայ յԱբբայէն եօթս նշխարատուփս մեծագոյն նշխարօք, եւ մեծագոյն շնորհ ունիմ. յաւուրս տօնի Սրբոցն անվրէպ հանցուք զնոսա ի խորան։

Յառաջիկայ եօթնեկիս կամի մեկնիլ աստի Ասլանովիչ տիկինն որդւովն հանդերձ եւ երթալ ի Կ. Պօլիս, եւ մնայ հեռագրաւ պատասխանւոյ անտի։

Խոնարհ ողջունիւ Եղբարցս եւ մանկտւոյս, ողջ լինել յամայր մաղթեմ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

367.            

  * Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 7 Մայ[իս] [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ակն ունիմ թէ ընկալայք ի ժամու զգրեալս ընդ ճանապարհ Վեննայ. յերկրորդում աւուր գրեցի ընդ սովորական ճանապարհ Իտալիոյ եւ ծանուցի, զի ընկալայ զամսականն առաքեալ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գործակալէն. թերեւս զայն գիր ոչ իցէք ընկալեալ առ ճանապարհայն արգելման. վասն այսորիկ եւ գրեմ զայս ի ծանուցանել զեղեալն։ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գործակալ խոստանայր առաքել ընդ հուպ եւ այլ արծաթ յօգնականութիւն. եթէ առաքեաց ինչ՝ ոչ եհաս։ Այսուհետեւ ոչ ընդ իտալական ճանապարհ, այլ ընդ ա՛յլ կողմն, որպէս եւ յառաջնում նամակիս գրեալ էի, հարկ է մեզ թղթակցիլ, եթէ ազատ թողցին եւ այն ճանապարհք։

Յառաջիկայ եօթնեկիս մեկնելոց է ի վարժարանէս եւ մանուկն Ասլանովիչ ՝ ընդ մօրն ի Կ. Պօլիս վասն ծանր խօթութեան հօրն եւ մնան հեռագրաւ լրոյ՝ անտի։ Այսպէս գրեաթէ ի միում ամսեան պակասեցան չորք թոշակաւոր աշակերտք, որոց տարեկան գումարէր ի 4500 ֆր[անգ] եւ ի նեղ ժամանակիս ոչ փոքր օժանդակ էր։ Տամաթեանն Մկրտիչ արդ հանդարտեալ եւ իրաւունս տուեալ մեզ վասն առաքման որդւոյն, յետս պահանջեալ է 500 ֆր[անգ] ի տարեկանէն, վասն կանխիկ վճարմանն, եւ մեր արձակելոյն զորդին. ոչ գիտեմ ունէ՞ր իրաւունս առ այդ, այլ լռեալ է Ե[ղբայր] Ստեփանոս։

Յապաղեն եւ այլք ի հատուցումն պարտուցն առ ծանօթ հանգամանաց Օսմանեան տէրութեան. եւ մեք յուսով նախախնամութեամբ նաւեմք։

Մնալով անձկաւ պատասխանւոյ ի Վեհէդ գիտել զորպէս Ուխտիս՝ ողջունեմ զամենեսին մաղթելով համբերութիւն,

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Եթէ ուղղակի գրելով այսր կասկածէք ընդ խափանումն նամակիդ զճանապարհայն, առ Գ[երապայծառ] Եդուարդ ի Հռոմ կարէք յուղարկել, կամ առ ծանօթ ոք ի Վենա, զի անտի արկցեն ի թղթատուն յանուն իմ։

368.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 13 Մայիս [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Յեռանդն ընկալայ զշնորհեալդ ի 29 գնացելոյ ամսոյ ընդ ճանապարհ Հռովմայ, եւ այսօր սովորական ճանապարհաւ զգրեալդ յ՚9 ամսոյս, եւ յոյժ ուրախ եղաք ընդ քաջողջութիւն Վեհի եւ ամենեցուն որոց զիւրեւ. եւ գոնեա զայդ մխիթարութիւն գլխաւոր՝ վայելել անթերի եւ յամայր՝ մաղթեմք յամենայն սրտէ, եւ զնոյն ցանկամք լսել ստէպ. փորձք գոլով տասն ամաւ յառաջ թէ քանի՜ վիշտ եւ տաղտուկ է պաշարելոցն յայնպիսում քաղաքի եւ շուրջ մնացելոց ի լրոյ ծանօթից եւ սիրելեաց. թէպէտ եւ աստ հանապազ քարոզի գթութիւն եւ մարդասիրութիւն, եւ քաղաքավարաբար իմն վարել նաեւ ի պատերազմի եւ մի՛ գազանաբար, խնայել ըստ կարի կենաց եւ դիւրութեան, այլ ոչ գիտեմ ազդեսցե՞ն բանքն եւ ի ձոյլս ռմբաց եւ հրարձակ գնտակաց՝ առ ի մեղմով վիրաւորել զհարեալսն։ Կասկածդ եւ երկիւղ վասն վտանգի վանաց թերեւս աւելորդ իցէ. աստ չլսի ինչ բնաւ վասն ծովային յարձակման, սակայն եւ կանխահոգ լինել ոչ է մեղ եւ երբ առաքէք զգծագիր դրից նշանակեալ տեղեացդ՝ ամենայն փութով ծանուսցուք պաշտօնէին։ Քաղաքս ի հանդարտութեան է անշփոթ եւ ի գոհութեան, մեծաւ հռչակաւ եւ խնդութեամբ եւ սիրով յուղարկեաց զԱրեաց [78] տէրն դիմել ի կողմանսդ. եւ երեկ զմիջաւուրբ ժամանեալ է ի Գենուա [79], ընդ ծով եւ ընդ ցամաք դիմեն բիւրաւորք մարտկաց ի լեռնոտնեայ երկիրն հանդիպել Արեգունեաց [80]. ցարդ (12 մայ[իս]) ոչ են բախեալ ընդ միմեանս, բայց միայն թեթեւ ինչ գգուանօք։

Ընկալայ զգիր գործակալութեանս եւ շնորհ ունիմ, նոյնպէս եւ վասն վկայականին տեառն Կարապետի Գապարաճեան։

Երեկեան գիրդ ընդ սովորական ճանապարհն եհաս, բայց իմս գրեալ յառաջնում աւուր ամսեանս՝ թուի արգելեալ կամ խոտորեալ. այլ ակն ունիմ թէ արդ ընկալեալ էք եւ զգրեալս ի 6 ամսոյս ընդ Վիենա, յորում դարձեալ ծանուցանէի, զի ընկալաք զամսական ռոճիկն, այլ 8 օր յապաղեցուցին զվճարումն. իսկ զմիւս խոստացեալ հազարն ի Գործակալէն՝ ոչ ընկալաք։ Շնորհ ունիմ եւ վասն կանխահոգ խնամոց Վեհի գրելով առ Գործակալն Պօլսոյ հասուցանել մեզ անտի զպէտս դրամոյ, առ որ գրեցից եւ ես՝ զի ի վերայ ծանօթ եւ մեծանուն սեղանաւորաց արասցէ զփոխանակագիրն, ապա թէ ոչ չլինի աստ ընդունելի, քանզի արհամարհեալ է վարկ Կ. Պօլսոյ աստանօր, թէ ոչ եւ ամենայն ուրեք։

Որպէս գրեալ էի յառաջ՝ յօգոստոսի արձակեսցուք ի մանկտւոյս եւ չորս ոմանս, թերեւս եւ աւելի, յորոց զմիոյ եւեթ ճանապարհեայն, այսինքն զ Փուլճեանն [81] վստահ եմ առնուլ, եւ զայլում՝ կիսայոյս կամ կիսով. իսկ այլք ձրի ի ծնողացն կուսէ, վասն որոյ եւ ծախուք վարժարանիս, յոր անկ է հոգալ։ Ի մեկնիլ նոցին 30ին չափ մնայցեն մանկունք, որ խուն ինչ թեթեւութիւն գործէ ծախուց, առ ի չկարելոյ նուազեցուցանել զռոճիկ վարժապետաց, որ են գլխաւոր ծախք։ Բայց Անգղիացւոյն ծանուցի գրով մեղմաբար, զի յաւարտ ուսումնական տարւոյս անցցէ յառաջին կարգ արտաքին վարժապետաց այն ժամու ռոճկաւ. իսկ ցորչափ առ մեզ իցէ ընկալցի զ200ն. եւ յուսամ թէ անխռով յարդարեսցին իրքս։

Գրեցի առ Թէրճիմանեանն, զի եւ առ իս գրեալ էր նա ուղղակի, թէ վասն պատերազմաց ոչ ընկալցուք զայս ամ ձրիավարժս. իսկ առ մերսն՝ ոչ ինչ ուղղակի, բայց առ Ե[ղբայր] Ստեփանոս եւեթ զնոյն բան, եւ զի առնումք յանձն ընդունել թոշակաւորս իբրեւ վեց, եթէ ստոյգ եւ անվրէպ իցեն թոշակքն եւ եթէ հաւանիցին ծնողքն առաքել յայսպիսում ժամանակի։ Իսկ ի Տիրան պէյէ չել ձայն յետ պատասխանւոյս առ թղթակիցն իւր. այլ թուի փոխեալ ի մտացն, քանզի գրեալ էր առ իս համառօտ ինչ զայլ խնդրոյ, եւ չառնէր բնաւ զրոյց զմանկանցն։

Բամբասողք Պօլսականք կարծեմ արդ լռեալ են. եւ Տամաթեանն [82] հանդարտեալ ի բանից Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհաննու ՝ գրեալ էր առ իս զիջողաբար եւ մտերմապէս. ապա եւ ես նոյնպէս պատասխանեցի ծանուցանելով զպատճառ եւ զիրաւունս մեր, եւ զի ոչ առանց ազդ առնելոյ յանկարծ առաքեցաք զորդին։

Փօրթուգալեանն ՝ լուաք զի հասեալ է, այլ զհամբաւոյն տակաւին ոչ ինչ լուաք. զի չեհաս եւ մեզ թղթատարն Պօլսոյ երեկ, որ սովորական օր էր։ Երեկ առաքեցաք եւ զ Ասլանովիչ ըստ խնդրոյ ծնողացն, որք փափագեն, զի վերստին ընկալցուք յետ ամսոց սակաւուց։

Մարոնիտ աբբայն [83] աստ է յերկուց եօթնեկաց հետէ, առ վեղարաւորսն իջեւանեալ. բայց ոչ գտեալ երես ի Նուիրակէ [84] Սրբազանին՝ առ որ յանձն եղեալն էր, կարծեմ խորհի դառնալ վաղ ի Հռոմ։

Եղբարքս եւ մանկունք բարւոք կան եւ առողջք. ի կիւրակէիս անցելում կատարեցաք զյիշատակ հիմնադրի վարժարանիս, ընդ որում եւ զմերոյ ուխտիս՝ Մխիթարայ, խառնեալ ընդ հանդէս եռամսեայ ուսմանց եւ մրցանակաց. զսովորական կոչունսն ոչ տուաք օտարաց, առ խնայութեան, բայց յաւարտ ուսումնական տարւոյ հարկ լիցի կարծեմ գոնեա զվարժապետսն հաճել, քանզի եւ ակն կալեալ մնան ոմանք այդպիսում մխիթարութեան։

Չունելով ի ժամուս ծանուցանել այլ ինչ կարեւոր, եւ խոստանալով գրել կամ տալ գրել ստէպ ցորչափ բաց իցեն ճանապարհք, մանաւանդ եթէ կարեւորք հանդիպիցին, ողջունելով զամենայն Հարս եւ զԵղբարս ուխտիս, եւս եւ ի դիմաց Գործակցացս, խոնարհ համբուրիւ աջոյդ՝ մնամ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

369.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 13 Մայիս [18]59

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Այսօր գրեցի առ Վեհ յերկարագոյն, թէ եւ ոչ կարեւորագոյնս ինչ. ոչ կամեցայ թողուլ եւ զքեզ ի սովորական մտածութիւնս կամ մտատանջութիւնս ի սենեկիդ, այլ իբրեւ խորհուրդ մի փախստական անցանել համառօտ գրութեամբս ընդ յիշատակդ։

Թողեալ զմաղձայոյզ զրոյցս պատերազմի եւ պաշարման. նախ զառողջութիւնդ հարցանեմ եւ զորոց ընդ քեզդ են, մինչեւ ցգ… սուզ գուրպաղըն. ապա զպարտիզէդ. յետոյ զծխոյն որ երբեմն տխրեցուցանէր զնոյն եւ զսենեակս. յետ այնորիկ զզանգակացն, եւ ապա զբարօքոյն [85], զմայրապետն եւն։ Զսիրելագոյնսն նախակարգեցի, զի ամենայն տաղտուկք ի միասին փարատեսցին։

Մեք ի հանդարտութեան կամք պարապեալ յիւրաքանչիւր գործ, եւ զձեզ առաւել խորհիմք՝ տեսեալ ի լրագիրս զպաշարումն քաղաքիդ, այսինքն զվտանգ պաշարման եւ զարգելս թղթակցութեան։ Աստանօր մեծապէս խրոխտան Արիականք [86] վանել վտարել զԱրեգունիս [87] ի կօշկաձեւ աշխարհէդ, որում կարեկցին մեծապէս։

Զի՞նչ ասես զկրկին վէքիլանալոյ [88] Հ[օր] Բարսղի մերոյ։

Աղաչեմ մեծապէս ողջունել եւ ծիծաղեցուցանել զՊապայն մեր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ներսէս. եթէ կամի տաց նմա լուր մի տէրտէրական, զի ստիպեցայ երկու եօթնեկաւ յառաջ տալ զվերջին օծումն պառաւոյ միոյ 92 ամենի, որ եւ ի նմին գիշերի փոխի առ Տէր, եւ վաղիւ հրաւիրեալ եմ ասել պատարագ վասն հանգստեան հոգւոյն. տե՛ս, զի եւ ոչ աստանօր ազատեցաք ի մայրապետաց, թէ եւ սա աշխարհի մայրապետ լեալ է եւ որդիս եւ թոռունս եւ թոռնորդիս ունի։

Բազում ինչ ասել առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Հմայեակ եւ առ Պ[ատուական] Հ[այր] Ալեքսիս, առ Պիէսի, առ Ե[ղբայր] Օգոստինոս եւ առ մանկտիդ, եւ ողջ լինել քեզ եւ ուրախ մաղթեմ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

Մի՛ մոռանալ զ Լիւք [89] եւ զ Բագրատունին։

Վասն աղօթագրոցդ ինչ ոչ գրեցեր։

370.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Բարիզ, 21 Մայիս [18]59

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրեցեալ Հայր,

Միշտ մեծաւ շնորհակալութեամբ եւ խնդութեամբ ընդունիմ զՍրբոցն նշխարս, որոց տաց առ այժմ շրջանակ մի կամ տուփ մեծ յարդարել եւ յարել զտփիկսն, եւ ըստ աւուր պատշաճի հանել ի խորանն սուրբ։

Աբբայն Մարոնիտ [90] հասեալ արդ եւ տուեալ է զողջոյն մեր. առաքեմ զնամականին զոր Տէրդ եւ այլք յղեալ էին առ նա. իսկ առ Նուիրակին [91] չգտաւ ինչ վասն նորա. մեծապէս ողջունեմ զնա։ Այլ վասն ընդունելութեանս մերոյ՝ ստուգիւ ասեմ, զի ոչինչ արարաք, թէ եւ սէր եւ յօժարութիւն բազում էր ըստ արժանեաց անձինն լաւի, եւ այնպէս խուճապով իմն եղեւ երթ նորա, զի եւ ոչ զոր ի մտին եդեալ էաք փոքր մի շրջեցուցանել զնա ի քաղաքիս՝ կառօք, կարացաք կատարել. բայց նա գոհ էր ընդ ամենայն, եւ մեք լցցուք զթերին ի միւսանգամ գալստեանն, եթէ պէտք լիցին նմա գալ։

Զգոհար մատանւոյդ առաքեցի ի ձեռն աբբայիդ։

Ասլանովիչ այսօր կամ վաղիւ ժամանէ ի Կ. Պօլիս առ այր իւր որ խելացնորեալ է։

Ողջոյն բազում առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Եւգենիոս, Պ[ատուական] Հ[այր] Յակոբոս, Յովսէփ աղայն, Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Արսէնն աբբայ [92], եւ ի մերոցս աստի սիրով ողջոյն եւ աջահամբոյր, զոր եւ իմ մատուցանելով Սրբութեանդ, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

371.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 25 Մայիս [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Յոյժ ուրախ եղէ, զի թուղթք մեր անարգել ժամանեն, թէ եւ աւուրբք ինչ անագան. ընկալայ եւ զշնորհեալդ ի 16 ամսոյս, ակն ունիմ թէ հասեալ իցէ եւ իմ գրեալս յ՚13 ամսոյս. գրեցի եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիա ծանուցանելով զընդունելութիւն 1000 ֆրանգացն։

Հարցանէ Վեհ զգումար պարտուց վարժարանիս. խոստացեալ էր եւ իմ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գործակալ առաքել զցուցակն, այլ ոչ զայս նուագ, զի տակաւին ոմանց ի գործաւորաց չէ տուեալ զհաշիւ, յորոց պահանջեմ։ Բայց բոլորակ թուով ի 14 կամ 15000 հասցեն պարտքս ի ժամուս. նոյնքան եւս վճարեալ եմ ի հնուց անտի որ ի 1857 ամէ, եւ է ինչ որ հնագոյն եւս։ Գլխաւոր ի պարտուցս է առ ածխավաճառն, իբր 1200 ֆր[անգ] յորմէ դարձեալ գնելոց եմք յօգոստոսի իբրեւ 1500 ֆրանգաց, վասն որոյ եւ հարկիմք զառաջինն վճարել յառաջագոյն։ Թէպէտ եւ չառնեմք նոր ծախս, այլ անակնկալք եւս հասանեն. որպէս յաւուրս յայսոսիկ հրաման պատուիրանի եհաս ի քաղաքատեսուչ ոստիկանէն յատակել զփողոցն որմնակից տանս յարեւմտից կուսէ, այսինքն որ ի կողմն պարտիզին կամ պուլվարին [93], եւ որմիս քարիւ զեզերսն ամրացուցանել, ի քարանցն եզերացն չէ մարթ խուսափել, իսկ զմէջն մարթի այսպէս կամ այնպէս առնել ոչ կարի թանկագնի, այլ հարկ լիցի ստէպ նորոգել եւ ծախս առնել, իսկ եթէ կպրազանգ յատակեսցուք, որպէս առնեն եւ դրացիք մեր, հաստատուն լինի, եւ յայնմ հետէ եթէ նորոգութեան եւս ունիցի պէտս՝ ոչ մեք այլ քաղաքն նորոգէ, եւ պարտաւորի խնամ տանել մաքրութեան. եւ զայս արժան թուեցաւ մեզ ընտրել, թէ եւ փոքր մի առաւել ծախիցի. եւ հրամանն ստիպէ ձեռն արկանել վաղ վաղ. յատակողն տակաւին չեբեր զկարծիս ծախուցն, այլ իբրեւ 1000 մի եւ առ այս երթիցէ։ Այս անկամ եւ անժամ ծախք։ Բայց կամաւոր կարծեմ ստիպեսցուք շինել մանկանց զարտաքին զգեստս վասն ի տան զգենլոյ, զի յամաց հետէ չեն շինեալ եւ հնովքն վարին, եւ հինքն մաշեալ եւ պակասին. եւ անհրաժեշտ հարկ է ձեռն մի հասարակ զգեստ յերթալն ի գիւղ, ապա թէ ոչ զմաքուր չուխայ համազգեստն ագանիցին եւ ապականիցեն. եւ առ այս ո՞րչափ ինչ ծախիցին կարէք գուշակել լաւ քան զիս։

Յայսմ պահու գրութեանս եհաս եւ զշնորհեալդ ի 21 ամսոյս. յորմէ հաւաստեմ զխէթ եւ զկասկած Ձեր ընդ ելս, մանաւանդ թէ ընդ անցս պատերազմին. մեր վաղագոյն լուեալ էր զարձակուրդ Արեաց [94] տորմղին յայդ կոյս, այլ չլսի թէ կամիցին ընդ բերդորայսն մարտնչիլ [95]. որ զի եւ է՝ զառաքեալ տեղագիծդ տամ ընդօրինակել եւ զանուանսն գաղղիարէն նշանակել, եւ որպէս հնարն է հասուցանել առ պաշտօնեայն. անկասկած լերուք ընդ այս, եւ ծանուցից զոր ասեն։

Օր ըստ օրէ ընթեռնումք եւ լսեմք զդէպս անցից եղերական թատերն Արիսի, թէ եւ ցարդ ոչ ինչ մեծ եւ նշանական հանդիպեալ, եւ հաղորդել փափագեմք, այլ խիթամք, զի մի՛ ըստ օրէնս ինչ անցանիցեմք։ Առաջին պատահումն նախամարտիկ գնդից ի 20 ամսոյս եղեալ է առ գեղեցիկալեառն [96] գիւղիւ լեռնոտնեայց, եւ յետ հինգժամեայ բուռն կռուի Արեգակն [97] խոնարհի։ Արեաց [98] դիտումն է հանել յամենայն Իտալիոյ զօտար տէրութիւն, եւ թողուլ զայն ի բնիկսն. այս պատճառ եւ այս նպատակ պատերազմին, որ եւ աստի գուշակի յամառ եւ յերկար լինել։

Բարւոք յապահովեցուցեալ է զՆորընծայսդ. զի՞նչ վասն Ռափայէլեան մանկտւոյն խորհիցիք [99]. մեք յանդորրու կամք եւ զմերովքդ որ այդր՝ վարանիմք։

Մարոնեան աբբայն [100] ոչ ինչ կարացեալ վճարել աստանօր՝ մեկնեցաւ եօթնեկաւ յառաջ։

Վաղիւ մեկնի աստի դառնալ ի Կ. Պօլիս Գարեգին աղայ եղբօրորդի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աղեքսանդրի, ընդ նմա եւ դուստր Պօղոսի Պէյի Տիւզեան։

Շնորհ մեծ ունիմ զխնամոց Վեհի, զի ի մերձաւոր հոգսն խառնէ եւ զբացակայիցս տեղեաւ, եւ գրէ առ Գործակալն ի Պօլիս հասուցանել մեզ ռոճիկ. ահա ամսավերջս մերձենայ, տեսցուք ընդ ո՞ր ճանապարհ հասցէ այն։ Ընդ փոյթ Ե[ղբայր] Ստեփանոսի ոչ յերկուանամք, այլ մեզ քաղաքացեացն է մանաւանդ թէ քաղաքապետին մեծի, որ ոչ հատուցանէ պարտատեարցն հպատակաց, որով եւ նոքա իւրեանցայոցն զլանան զչքաւորութիւն խոստովանելով։

Զմականուն իմ աղաչեմ գրել յերեսագիրս եւ յայլ կարեւոր գրուածս, եթէ պէտք լինիցին Alishan եւ մի՛ Alichan.

Ընկերակիցք իմ եւ աշակերտք մատուցանեն զողջոյն եւ զհամբոյր խոնարհութեան առ Վեհ եւ առ լրութիւն Ուխտիս, ընդ որս եւ ես

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

372.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 30 Մայիս [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Պատճառս գրութեան ունելով առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիա, յորմէ ընկալայ զամսականն յունիսի, կամեցայ երկտողիւ նշանակել զնոյն եւ առ Վեհ՝ զի անկասկած լիցի։

Այսօր մատուցի զտեղագիծ վանացս աղերսագրով ի պաշտօնատուն զինուորական հազարապետին, որ ի ժամուն ոչ էր անդ։

Մի ոմն յազգայնոցս խնդրեաց ի մէնջ զԼուսաւորչի պատկեր հանդերձ չարչարանացն մանրիկ շրջանակեալ պատկերօք, զայն որ գտանի ի վարս Լուսաւորչի ի տաճիկ լեզու եւ մեք ոչ գտաք աստ. վասն որոյ խնդրեմ նամակաւ առաքել այտի կամ ընդ Հռոմ։

Չունելով ինչ նոր յետ գրութեանս ի 25 ամսոյս զոր ընդ Վենա առաքեցի, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

373.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 30 Մայիս [18]59

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Որպէս զի կամ մի՛ եւս յուլասցիս եւ կամ խղճիւ խայթեսցիս՝ գրեմ փութով փոխանակ թղթոյդ զոր երեկ ընկալայ. եւ տեղեկացեալ զանդորրութենէդ յոյժ գոհացայ. քանզի խիթայի թէ վասն մանկտւոյդ նեղեսցիս ի պաշարման քաղաքիդ, ի բաջաղել Պօլսեցեաց պէսպէս սնոտիս զպաշարելոցն, որպէս առնէին տասն ամաւ յառաջ։ Ուրախ եւս եղաք ընդ այն՝ զի ոչ նեղիք ի պակասութենէ պարէնի, այլ զի եւ թողուն պաշարողքն ի ծովէ՝ մուծանել այդր պարէն։ Խնդամ եւ ընդ բարգաւաճանս պարտիզիդ, որ ոչ սակաւ սատար լիցի ի տածումն առողջութեանդ եւ ի սփոփանս. գեղեցիկ է եւ մեր պարտէզս, այլ գիտեմ, զի յոյժ ստորեւ եւ անզարդ եւ անծաղիկ քան զքոյդ. մերս ծառազարդ է, առաւելու եւ օդական հիւրոցն բազմութեամբ եւ երգեցկօք. թէ եւ դու ունիս այժմ առաւել ինչ (զմայրապետն) եւ զզանգակս, որք փոխանակեն կառաց մերոց. իսկ ձայն բարօքոյիդ [101] անփոխանակ եւ անհամեմատ մնայ քեզ ի վայելս։

Դու ընդ կրկին վէքիլանալ [102] Հ[օր] Բարսղի ծիծաղեալ ես, եւ ես ընդ կրճիմն Լիւքայ [103] եւ Բագրատունւոյն, զորս դարձեալ ողջունեմ, այլ առանձինն առանձինն։

Վասն ժամագրոցդ եւ աղօթագրոց մի՛ ինչ խղճեր եւ երբ կամիս ծանո զկամսդ՝ յառաջ քան զարծաթն. շատ է թէ գտցին աստ ժամագիրք եւ աղօթագիրք. կարծեմ են առ մեզ 2 կամ երեք ժամագիրք, եւ 4 կամ 5 աղօթագիրք, զորս վասն քո պահեալ էի։

Յանդորրու կամք եւ մեք, չիք ինչ նոր եւ մեծ։ Ողջոյն սիրոյ առ Պոնտապետն եւ առ կամաւոր կամ ակամայ աղքատն, առ արապակիցն, առ Մ. Պիէսի, առ մանկտիդ եւ առ ամենայն ծանօթս։

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

374.            

* Հայր Բարսեղ Վրդ. Մարտիրոսեանին - Կ. Պոլիս

Բարիզ, 9 յունիս [18]59

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր եւ Վէքիլ [104] Հայր սուրբ,

Զգրեալդ ի ձեռն Պ[արոն] Գէորգայ Ապաչեան ի սկիզբն ապրիլի, ընկալայ ի սկիզբն յունիսի. քանզի պատանին վասն հիւանդութեանն դեռ չեկն ի վարժարանս, եւ ես յառաջ քան զսակաւ աւուրս միայն կարացի երթալ եւ տեսանել զնա եւ առնուլ զգիրդ։ Բնակէ նա ի միում տան ընդ Պ[արոն] Պօղոսի Երամեան բժշկի, եւ սակաւ ինչ օգտեալ ասէ ի դարմանոյ. խոստացաւ գալ առ մեզ յառաջիկայ կիւրակէիս որ է Հոգեգալուստ. եւ ես թէ կարացից ինչ ի նպաստ նորին ոչ վերջացայց։

Լուեալ էր իմ ի Լուսահոգի նախորդէս [105] թէ Երամեան Յովսէփ աղայ պարտի վարժարանիս 3000 ֆր[անգ] վասն ծախուց դաստիարակութեան որդւոյ իւրոյ Աբիկայ, եւ խոստացեալ եւս տալ քեզ գիր պարտականութեան. եւ յանձնեաց ինձ Լուսահոգին գրել առ նա ի դիմաց իւրոց եւ ոչ ժամանեալ ստորագրել՝ փոխեցաւ յաստեացս։ Արդ յանձկութեան ժամանակիս յիշեալ իմ եւ գտեալ զիմ իսկ գրեալ թուղթս առաքեմ առ պարտատէրն ի ձեռն քո. թէ կամիս յաւել եւ դու, եւ մի՛ զանց առներ ի պահանջանս իրաւացիս, եւ վէքիլական [106] հեղանիկութեամբդ ( sic ) զօրացո՛ զիմս։

Ասի թէ եւ Երամ Անտոն պարտիցի 3200 ֆր[անգ] բայց ինքն ասէ հատուցեալ առ Գալֆա. զայս ոչ գիտեմ։

Բազում ողջունիւ Եղբարցս մաղթեմ ողջութիւն Սիրոյդ

Հ ոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

375.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Բարիզ, 11 յունիս [18]59

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրեցեալ Հայր,

Որպէս անցելով թղթատարաւ ծանուցի ի ձեռն Պ[ատուական] Հ[օր] Քերոբէի Սըդըզն Անգղիացի եկն եւ եբեր զթերթս օրագրին, եւ շրջեալ հաճեցաւ ընդ վարժարանս, թերեւս գայցէ եւ ի վաղիւ ի լուր ձայնաւոր պատարագիս, եթէ չեւ եւս իցէ մեկնեալ իցէ ի քաղաքէս. քանզի ես ոչ կարացի երթալ տեսանել զնա ոչ գիտելով զիջեւանն, զի փոխելոց էր յառաջնոյն ուր գիշերօթեալ էր։

Զայս նուագ ընդ հռովմէական ճանապարհ առաքեմ զգիրս առ Վեհ՝ Հարազատ Սրբութեանդ, եւ եթէ կամիք արկջիք յակն գիտել զտնտեսական վիճակ մեր։

Ծրարեալ մուրհակս հաշուի պատկերաց տալի է առ սիրելի Աբբայն Տարաունի [107], զոր ողջունեմ գրկալիր. 97։95 ֆր[անգ] են պարտք նորա, մնացեալ հինգն իմ է. զայդ գումար ի վճարելն կալջիք ի հաշիւ մեր եւ ի պարտս մեծաց պատկերաց։ Հարցանել աղաչեմ զյիշեալ աբբայն թէ շուկ կամ նման նմին ձայն նշանակիցէ՞ ինչ յասորի լեզու, զոր օրինակ Շուկ-Արաբայ նշանակիցէ՞ վերաբերութիւն ինչ ընդ Արաբացւոյն։

Բազում ողջունիւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Եւգենիոս եւ առ Պ[ատուական] Հ[այր] Յակոբոս յանձն լինիմ յաղօթս եւ յաջ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

376.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 11 յունիս [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Զաւուրս երիս մի ըստ միոջէ ընկալայ զշնորհեալսդ յ՚30 եւ յ՚31 Մայիսի եւ յ՚3 յունիսի. յորոց տեսանեմ, զի գրեալքդ այտի վաղագոյն ժամանեն մեզ քան մերքս աստի այդր. թերեւս պատկառին ի կնքոյ Վեհի եւ վստահանան, զի չմարթի ի նմա խիթալի ինչ լինել, իսկ ընդ մերս ոչ այսպէս։ Զայս գիր ընդ Հռովմ առաքեմ. յառաջ քան զայս գրեցի յ՚30 մայիսի. զայլն ամենայն ընկալեալ էք, եւ զի մի՛ երկբայիցիք թէ թուղթք մեր մոլորիցին կամ արգելցին զճանապարհայն այսուհետեւ եթէ ընդ սովորական ճանապարհ առաքեցից՝ յաւելից յաջորդական թուանշանիւ նշանակել զթուղթս իմ որպէս ի ծայր թղթոյս այսորիկ նշանակեալ եմ։

Ուրախ եմ, զի կայք յանդորրու եւ անվտանգ որպէս եւ մեքս աստ. եւ վասն ապագային յաղօթս կամք ապաստան։ Վասն խնդրոյ անկասկածութեան վանացս յատրաշէկ հիւրոց անտի՝ ընկալայ պատասխանի յարիսական հազարապետէն, զոր եւ առաքեմ ընդ թղթիս։

Պատերազմն կամ իտալական գործառնութիւնն յառաջէ. անշուշտ սուտ եւ անհեդեդ լուրք ճարտարեալք զբաղեցուցանեն զպաշարեալքդ. բայց ոչ կարծեմ թէ անգիտասջիք զմուտս դաշնակցացն ի Մետիոլան [108] յետ մեծի կռ[ո]ւոյ եւ ի խորագոյնս խոնարհել արեգին [109] ։ Ոմանք ակն ունին թէ յետ այսր գործոյ միջնորդեսցեն խաղաղակեաց պետութիւնք ի պայմանս հաշտութեան, այլ անհաւան թուի. թէ եւ ըղձալի նոցին իսկ փռանկաց։ Արդ զնոցայն նոցա թողեալ ի մերն եկեսցուք դաշտիկ։

Առաքեմ զխոստացեալ ցուցակ պարտուցս, զորոյ պահանջէի ի պարտատեարցն տալ զհաշիւ, եւ տակաւին երկուք կամ երեք ոմանք չետուն, այլ ըստ հաւանական կարծեաց նշանակեալ եմ եւ զնոցայն մատիտաւ։ Որոց փոխանակ են եւ վարժարանիս պահանջք ի Պօլսոյ առ այժմ իբրեւ 7000 ֆր[անգ] այլ յամելով յամեն ի հատուցանել պէսպէս պատրուակաւ, եւ ոմանց առանձնական եւս ծախք ի վերայ մեր մնան. որպէս վասն յետադարձեալ Գարագաշեանի ոչ միայն իբրեւ 500 ֆր[անգ] վասն բժշկի եւ դարմանոյ վճարեցաք, այլ եւ 180 ֆր[անգ] ըստ քմաց երաժշտութեան, զոր չեւ եւս են հատուցեալ, եւ լսեմ թէ եւ ոմանք ի բարեկամաց մերոց եւ ի կարի մերձաւորաց թեւարկու լինին պարտատեարցն առ ի չհատուցանել, ոչ գիտեմ որո՞վ փաստիւ։ Նոյնպէս եւ Հասունեանն, տասն ամիսք են մեկնելոցն, տակաւին չհատոյց զպարտսն ինչ թող զհինսն եւ զհնագոյնս։ Յորոց մի որպէս գիտէ Վեհ, Յովսէփ Երամեան է. առ սա պատրաստեալ էաք գիր ի յետին հիւանդութեան Լուսահոգւոյն [110], եւ մինչչեւ ստորագրեալ փոխեցաւ յաստեացս. եւ ես պահէի զգիրն, զոր եւ ինքնին շարագրեալ էի, եւ դեռ երեկ առաքեցի՝ յաւելեալ եւ յինէն բանս ինչ, ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Բարսղի. զի նմա խոստացեալ է Երամեանն տալ մուրհակ պարտաւորութեան։ Եթէ պատշաճ թուիցի եւ Վեհի գրել առ նա՝ թերեւս ազդողագոյն լիցի. եւ պարտքն որպէս գիտէք 3000 ֆրանգք են։ Արտաքոյ նշանակեալ պարտուցս՝ զանց առնելով զմանումբք, մնան եւ տխուր պարտք մի. այսինքն գնելոյ հող հանգստեան, զի տակաւին յօտարին տապանի ամբարեալ է, եւ տէր տապանին յիշեցոյց միանգամ. բայց զի է նորա եւ այլ տապան կամ գուբ, մարթ է աղաչել զնա, զի բարձցէ ի գբոյ անտի ուր մերս եդեալ է, զօտար դագաղ մի (երիցու ուրումն) եւ զգուբն վաճառեսցէ մեզ. թերեւս դիւրագնի լիցի մեզ այս քան՝ գնելով նոր հող եւ տապան փորելով, թէ եւ այս ցանկալի է ինձ, զի կոյս իցէ գերեզմանն։ Զայսմանէ խնդրեմ ծանուցանել զկամս Ձեր, զի ի յիշեցուցանել միւսանգամ Կիլմէնի [111] կարացից տալ պատասխանի։

Ի ցուցակին նշանակեալ եմ եւ զծախս յատակի փողոցին, որ չեւ եւս սկսաւ, այլ ճարտարապետն եցոյց զհաշիւդ որ առաւելու 400 ֆրանգաւ քան զպարզ յօրինուածն, որոյ նորոգութիւն ի վերայ մեր մնայ. վասն որոյ զերկրորդն այսինքն զմեծագինն ընտրեցաք, ընդ որ եւ Վեհ հաճեալ է, զի յայսմ հետէ անցանէ առ քաղաքատեսուչն ամենայն հոգ սալայատակիդ եւ մաքրութեան նորին խնամք։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ ծանուցանէ ինձ, զի գրեալ է եւ առ Վեհ, թէ ոչ կարէ անտի մատակարարել մեզ արծաթ, այլ եւ խրատ տայ աստ առնուլ փոխ. որով հարկաւորիմք եւ զթոշակ յուլիսի ի Գործակալէն մերմէ ակն ունել, եւ յետ այնորիկ ի Լոնտոնէ առնուլ զ Ռափայէլեան վեցամսեայն, եթէ ի ժամուն պատուէր տաջիք Հիթայ [112] ։ Իսկ զայսր յունիս ամսեան փող իսկ ի ժամու ընկալայ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիայէ որում աղօթիւք շնորհակալ մնամք հանապազ։

Ամսական ծախք մեր ըստ կերակրեղինաց՝ զգալապէս նուազեալ են, սուղ ինչ եւ հանդերձատան. այլքն գրեաթէ նոյնք. որով յ՚2300 ֆր[անգ] յոր գումարեալ է Վեհ զամսական ծախքս մարթ է յաւելուլ եւ զ՚700 ի լրումն 3000-աց, զի պէտս թղթեղինաց, լուացից, հանդերձատան, կօշկի եւն. եւ մնան հազար, որով մարթ էր անհոգ կալ, եթէ ոչ անակնկալի եւ մնացեալ պարտք պահանջէին. բաց յայսցանէ ամսոյ ամսոյ 400 կամ աւելի ֆր[անգ] հատուցանեմ ի հաշիւ մանկանց վասն առանձին վարժապետաց նոցին կամ պիտոյից, եւ զփոխանակն հազիւ ուրեմն ընդունիմ։ Դժուարագոյն ամիս օգոստոս առաջի կայ, վասն ուղեւորաց, հանդիսի հարցաքննութեան, եւ տարեկան պաշարոյ, եւն. այլ ակն ունիմ թէ ցայնժամ առից ինչ ի Պօլսոյ։

Հարցեալ էր Վեհի վասն Գարեգնի եղբօրորդւոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աղեքսանդրի. անգործ կայր աստ, ի պատճառս առողջութեան կամ մխիթարութեան եկեալ։ Խորասանճեանն եւս, եւ Փուլճեանն Պօղոս աղայ խորհին դառնալ ի Պօլիս յամսեան օգոստոսի, թերեւս ընդ մերոյ մանկանց։

Ցանկայի գիտել թէ լուսացա՞ւ իսպառ վնասեալ ակն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Պետրոսի, զոր եւ ողջունեմ սիրով, հանդերձ ամենայն լրութեամբ Ուխտիս, եւ խոնարհ համբուրիւ աջոյդ Սրբութեան մնամ ընկերակցօքս

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս առաքեալ է ընդ Հռովմ զօրագիրսն որոց ակն ունի Պ[ատուական] Հ[այր] Գրիգոր [113] ։

377.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 21 յունիս [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Յետ շնորհելոյդ գրոյ յ՚3 ամսեանս այլ գիր ոչ ընկալաք, բայց միայն « Բազմավէպքն » ժամանեցին եօթնեկաւ յառաջ։ Յայտնապէս քան զմերս Ձերդ վիճակ կասկածելի եւ խիթալի է, վասն որոյ եւ առաւել իրաւամբք հոգամք զայդր եղելոցդ եւ ստէպ լրոց կարօտիմք. շատ են մեզ լուր քաջողջութեանդ համօրէն մանկտւով որ ի Ռափ[այէլեան] վարժարանի, եւ աներեկեւան պահեստի ցանկալի մատենիցն եւ աղքատիկ օրինաւոր գոյիցն։ Ակն ունիմ թէ զգրեալս ի 11 ամսոյս (1) եւ զառաքեալս ընդ Հռովմ ՝ ընկալեալ էք. յորում եւ զպատասխանի արիսական պաշտօնէին որ վասն վտանգի վանացս. այլ եւ ըստ կանխահոգ մտածութեանդ լաւ իցէ զգոյշ լինել եւ ամրացուցանել զկասկածելիս, թերեւս ներքնատուն Ռափ[այէլեան] վարժարանի դիպողագոյն եւ ամրագոյն իցէ առ այդ [114]. բայց ի հարկէ զլաւագոյնն խորհիք եւ գիտէք. եւ թերեւս աւելորդ էր գրել եւ զայս, բայց ահեղ պատրաստութիւն կատաղի արեացս հոգացոյց գրել. քանզի ասեն նաւակս թեթեւս 200 պատրաստել եւ 40. 000 մարտկօք յարձակիլ ի քաղաքդ. որքան եւ դժուարին իցէ յարձակումն եւ մատչել այդր եւ որքան առաւել արգելքն՝ այնքան եւ աւելի մոլեսցին անշուշտ ի դիմագրաւել։ Երեկ եկեալ էր առ մեզ Կռճիկեանն [115] գործակատար Օսմանեան, եւ զնոյն խրատ տայր զգուշութեան, ըստ երկչոտ բարուց իւրոց, խոստանալով եւ իւրովսանն ի լինել առթի բարեխօսել յապահովութեան մենաստանիս։

Աւուրբք յառաջ ելի առ հազարապետն ուսմանց կատարել միանգամ զպարտս կամ զվայելչութիւն ծանուցման պաշտամանս. ընկալաւ ընտանեբար եւ ասաց թէ ոչ ունին իրաւունս խառնելոյ յիրս արեւելեայց, եւ զի ի գործ բարի կարգեալ եմ մտադիւր պարապեցայց, et nous vivrons toujours avec bonne intelligence [116]. այսպէս կնքեաց զբանսն։

Պ[արոն] Մարեշալ [117] որ էառն ի կնութիւն զ Գայիանէ Երամեան [118] (եւ դեռ ծնողք եղեն աղջկան) ի յիշատակ պսակմանն ի ձեռն Լուսահոգւոյն [119] ՝ զապակիս բեմի մատրանս փոխեաց ի գունաւորս նկարակերտեալ աստի զպատկեր Լուսաւորչի եւ անտի զՀռիփսիմեայ. եւ մեք ի տօնի սրբուհեացս զետեղեցաք վայելչապէս։

Զանձուկ վերին դստիկոն վարժատանս որ յամաց հետէ ննջարան էր մանկանց, եւ այժմ թափուր ի նուազել նոցին՝ պատրաստեմք ի վարձու տալ ըստ մեծի մասին, քանզի սենեակս ինչ պահեցաք վասն ծառայից. եւ զփայտեայ սանդուղսն (որ ի ստորին սրահին) որ հանէր անդր մուծանեմք ի սենեակ մի առ երի, զի բարձցի անհեդեդ խափանած սրահին, եւ ի նոյն սենեակ փոխադրեմք զլուացարան մանկտւոյն, որով զմեծագոյն սենեակ լուացարանին շահիմք, որ եւ դրիւքն լաւագոյն է ի բնակութիւն. եւ եթէ սակաւ ինչ առ այս ծախք լիցին, զաւելին յուսամք հանել ի վարձուցն յօճան անձկութեանս. յոր սակս խորհիմք հանել եւ վաճառել եւ զոմանս ի հայելեաց սենեկաց (ոչ զհանդիսարան սենեկաց) բայց ոչ գիտեմ թէ յաջողեսցի այս։

Որմնադիրն ետ զհաշիւ անցեալ ամին մասամբ տարւոյս, որ առաւել գտաւ քան զոր կարծէիս. 1430 ֆր[անգ]։

Զփողոցն սկսան յատակել, զքարինսն եդին. մնայ ասփալտն։

Ոչ կամիմ կրկնել զտնտեսական իրաց. այլ մորմոքիմ լուեալ զնորանոր հարկապահանջութիւն տէրութեան տեղւոյդ յայսպիսում հասարակացս կարօտութեան։

Մեք ի հասարակի բարւոք կամք յառողջութեան. միայն Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս նեղիւր ի հին ախտէ սրտի, զոր եւ անդ կրէր եւ առաւել յուղեւորութեանն ի Գերմանիա, որպէս ասէ. եւ բժիշկն ճարտար (Գրիւվեյիէ [120] ) պատուիրէ զգուշանալ յամենայն յուզմանց սրտի եւ հանդարտ խօսել եւ քայլել. տուեալ եւ օծանելի եւ ըմպելի ի խափան չարին. եւ ընդ առնուլ դեղոցն սկսաւ կազդուրիլ։

Ողջունիւ Պ[ատուական] ընկերակցացս եւ մանկտւոյ, ողջունեմ զլրութիւն Ուխտիս, եւ խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

22 յունիս

Երեկ ոչ կարացի առաքել զնամակս, եւ այսօր այն ինչ ընթերցեալ ի լրագրիս զդէպս յուզման քաղաքացեացդ՝ եհաս եւ շնորհեալդ ի 14 ամսոյս, եւ ամենեքեան ուրախ եղեաք ընդ քաջողջութիւնդ. նոյնպէս եւ փաստաբանն որ ի նմին պահու նախաճաշէր առանձինն։ Զպատասխանի առաջնոյ հարցմանդ որ վասն աղերսագրի զպաշտպանութենէ վանաց՝ գրեալ եմ վերագոյն։ Զերկրորդն որ զյաւելուածոյ ծախուց 1857 ամի քան զհասսն՝ տաց այժմիկ, որպէս գիտեմս։

Լուսահոգին կարծեմ ոչ էր ժամանեալ կարգել զեռամսեայ ցուցակ յետին տարւոյն (1858), վասն որոյ եւ ոչ գտի ուրեք նշանակեալ զ2200 ֆր[անգ] ծախսն, այլ միայն զմուտս տարւոյն (1858) նշանակեալ էր յօրագրի ելեւմտից թէ «յանցելոյ ամէն (1857) էին յարկեղ վարժարանիս» . . . . ոչինչ. որպէս եւ իմ հարցեալ զնա թէ ո՞րչափ ինչ մնային՝ ծիծաղեցաւ, յայտ արարեալ թէ ոչ միայն չկայր ինչ յարկեղ, այլ եւ պարտք ի վերայ կային. արդ այն պարտք կամ 2200 ֆր[անգ] ծախքն են անշուշտ 2000 ֆր[անգ] ի փոխ առեալ ի Կիլմենէ [121], որպէս նշանակեալ է ի մուտս 1857 ամին թէ «ի փոխ առաւ տոկոսեօք» եւ տոկոսիքն են անշուշտ 200. զայս 2000 վճարեալ էր ինքնին առ Կիլմէն, կարծեմ ի հիւանդութեան ժամանակին, զի ինձ պատուիրեաց գրել ի հաշուեգրին թէ վճարեցաւ առեալ փոխն» 2000 ֆրանգաց, որպէս եւ նշանակեալ եմ ի ցուցակիս զոր ետու Վեհի ի գլուխ տարւոյս։ Բայց զ200 ֆր[անգ] տոկոսիդ ոչ գտանեմ նշանակեալ ի նմանէ ընդ վճարեալսն, եւ ինձ ինչ ոչ ասաց։

Ես չեմ գումարեալ զեռամսեայ տարւոյս, այլ զվեցամսեայն ժողովեալ պատրաստեցից։

Յանցեալ նամակիս (1) գրեալ էի վասն գերեզմանին. այսօր խօսեցայ ընդ Կիլմենայ, ասէ չէ մարթ բառնալ անտի զհին դագաղն (զերիցուն). գիտելի է եւս, զի գուբն այն ոչ է պատրաստեալ ի ներքուստ դամբանացն, այսինքն ոչ է որմեալ եւ բռեալ, որպէս սովոր են յարդարել զայդպիսի գուբս, այլ միայն պեղած է. եւ զի չկարծեմ թէ Կիլմէն ձրի տայցէ մեզ, սակաւ ինչ շահ լիցի ընդ ստացուած նորին եւ ընդ նոր գնելին. բայց միայն փոխադրութեան դագաղացն ծախք։ Հող մի տապանատան արժէ 450 ֆր[անգ] իսկ պատրաստութիւն նորին, պեղածն եւ բռածն իբրեւ 700, աւելի կամ պակաս։

378.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 27 յունիս [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ընկալայ յառաւօտուս զշնորհեալդ ի 20 ամսոյս, ի ձեռն Տիրան Պէյի ի Պրուքսելայ, որպէս եւ յառաջ քան զայն զամենայն զգրեալսդ յ՚3, 6, 14 եւ 17 ամսոյս, ընդ զանազան ճանապարհ, եւ Վեհի ընկալեալ է զգրեալսն իմ յանցելում ամսեան, իսկ զամսեանս այսորիկ չեւ եւս մինչեւ յօր յետին գրութեանդ (20 յունիս). արդ իմ գրեալ էր ի 11 յունիսի (1) թուանշանաւ, այսինքն առաջին. եւ առաքեալ ի Հռոմ առ Գեր[ապատիւ] Հարազատդ, թուի թէ ի խափանել ճանապարհաց՝ խափանեալ է գիրն այն, յորում ծանուցեալ էի, զի հազարապետն արիսական պատասխանեաց, զաղերսագիր մեր եւ զյատակագիծ վանացդ առաքեալ առ սպարապետ իտալական բանակին՝ զի յիշեսցէ զվանս մեր։ Գրեալ էի եւ զտնտեսական իրաց մերոց, եւ զցուցակ պարտուցս եդեալ ի նմին. ոչ եմ պահեալ զօրինակ գրոյս. առաքեալ էի ի նմին եւ զբնագիր պատասխանի հազարապետին, զոր Գեր[ապայծառ] Եդուարդ առ ահի զգուշութեան պահեալ է առ իւր։

Յետ որոյ գրեցի (2) ի 22 ամսոյս եւ առաքեցի ընդ Վենա. յորում պատասխանի հարցմանդ (ի 14 յունիսի) վասն 2200 ֆրանգաց որ ի հաշուի 1857 ամին, եւն. եւ զայն չէր մարթ ընդունել տակաւին, այլ արդ յուսամ թէ ընկալեալ էք, վասն որոյ եւ ոչ երկրորդեմ աստանօր։ Ի նմին երեկոյի յետ տալոյ զնամակս ի թղթատար, ընկալայ զգրեալդ ի 6 ամսոյս, ի Հռովմայ, եւ ընդ նմին զպատկերս Լուսաւորչի, որոյ վասն եւ շնորհ ունիմ։ Իսկ գրեալդ յ՚17 ամսոյս ժամանեաց սովորական ճանապարհաւ, այսինքն ընդ Հելուետիա [122], եւ ի վաղիւն առաքեցի զծրարիկդ ի նմա առ Գեր[ապայծառ] Եդուարդ, զի օր էր թղթատարին մեկնելոյ։

Յետին թղթաբերաւ Պօլսոյ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ հասոյց ինձ 1600 ֆր[անգ] ասելով թէ չկարէ աւելի ինչ առաքել, եւ դարձեալ խրատելով, զի աստ հնարեսցուք առնուլ ի փոխ. վասն որոյ ակն ունիմք դարձեալ այտի ի Գործակալէ վարժարանիս ընդունել զբաւականն, եւ զի մերձ է յուլիս ամիս՝ ընդ վկայականիդ առաքելւոյ առ Հիթ ՝ տալ նմա եւ պատուէր առ մեզ անցուցանելոյ զհասս Ռափ[այէլեան] վարժարանի, որպէս կանխաւ ազդեալդ էր, զի յամսեան օգոստոսի պիտոյ է մեզ առատ պաշար վասն ուղեւոր մանկանց, եւ ի վճարումն կարեւոր պարտուց ինչ եւ տարեկան պարէնի ածխոյ եւ գինւոյ։

Լսեմ, զի եւ այդր ընդունիք զլուրս պատերազմաց ի լրագրաց ուստեք. հարկաւ եւ զյետին մարտին որ ի 24 ամսոյս, եւ զմիւսանգամ խորտակման արեգունեաց [123] կորստեամբ 30 ռմբաձիգ անօթոց 7000 գերեաց եւ 3 դրօշուց, եւ բովանդակ բանակատեղեացն. թէպէտ եւ մանր տեղեկութիւնք տակաւին ոչ հասին եւ այսր. բայց քաղաքս լուսաւորեցաւ զերկուս նախընթաց գիշերս։

Յերկուց աւուրց հետէ սկսաւ տապ ամարայնոյ նեղացուցիչ, յաջորդեալ աշնանային օդոց։

Կրսերագոյն յաշակերտացս Գալճեան Օթոն մկրտեալ ի Լատինաց չեւ եւս է առեալ զդրոշմն. վասն որոյ խնդրեցի ի քարտուղարէ Ծիրանաւոր արքեպիսկոպոսին [124] ՝ որոյ խոստացեալ է երբեմն յայց ելանել վարժարանիս, զի հաճեսցի գալ եւ կնքել զմանուկն. նա դժուարին եցոյց զկնքելն աստ առ մեզ. ապա եւ մեք խնդրեցաք, զի տացի մեզ հրաման մեզէն կնքել ըստ հայկական ծիսի. յայնժամ խօսեցեալ է ընդ արքեպիսկոպոսին եւ նա հաւանի յայց ելանել մեզ եւ ինքնին տալ զդրոշմն. տակաւին ոչ գիտեմք զօրն, այլ մեր իղձ է ի տօնի Ս. Լուսաւորչին կատարել զհանդէսն, եթէ հաճեսցի գալ յայնմ աւուր։

Չիք այլ ինչ նոր առ մեզ. կամք յանդորրու, ակն ունելով ընդ հասարակաց՝ ելից ծանօթ եւ անծանօթ իրացն։

Ի բառագիրս կենսագրական ժամանակակից արանց, հրատարակեալ ի հերուն, կայր ի կարգին եւ Բագրատունւոյս յիշատակ, զոր գաղափարեալ եդի ի գրիս. եթէ հաճի ընկալցի հեղինակն հանդերձ ջերաջերմն ողջունիւս, որով ողջունելով եւ զլրութիւն Ուխտիս մնամ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

379.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Բարիզ, 2 Յուլիս [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Պատասխանի գրելումս ի 11 ամսոյս առ Վեհ ի Վենետիկ ոչ ընկալայ. վասն որոյ խիթամ թէ խրեալ իցէ ուրեք թուղթն. ընդ որ ոչ ցաւիմ շատ, այլ միայն, զի անլուր մնայ Վեհ եւ տանջի. յայն սակս եւ նոր ճանապարհ հաղորդութեան բանայ ընդ Պրուքսել գրելով, ընդ որ եւ ես սկսայ թղթել, ի ձեռն Տիրան Պէյի։

Ողջունեմ դարձեալ եւ միշտ զաբբայն Մարոնիտ [125], այլ մի՛ վասն իմ աշխատ լինիցիք տեսանել զնա, այլ երբ Ձեր հաճութիւն եւ կամք իցեն՝ յիշեցայց եւ ես։ Իսկ վասն պատկերացն ես ոչ փութամ հատուցանել, այլ դէպքն ինքնին բերին զպատեհդ. որպէս ահա միւս եւս. այսինքն անցուցանել ի հաշիւ մեր զգինս հրաչափիցն երկուց զ80 ֆր[անգ] զորս յանձնեալ էիք ի Պ[ատուական] Հ[այր] Քերովբէ, որ եւ այսօր առաքէ։

Զ Անճարակեան մեծարգոյ Հ[այր] Արսէն Վրդ. ողջունեմ բազմազան ձայնիւ եւ եղանակաւ, եւ մեծ շնորհաւոր կարդամ, ոչ այնքան նմա՝ որքան հանդերձելոցն ի հօտ նմին. թեթեւացուսցէ Տէր զբեռնն ծանրութեան։ Ի գիրս մեր ամենեւին ոչ գտանեմ յիշատակ եպիսկոպոսի Եւդոկիոյ, բայց միայն ի յետին ժամանակս զ Սահակայ Ակնեցւոյ յաւուրս Մխիթարայ Աբբահօր (ամ 1726). թուի ինձ թէ ի հնումն եպիսկոպոսք գաւառին ոչ յ Եւդոկիա այլ ի Կոկիսոն նստէին, որ այժմս աւերակ է եւ Կէքս կոչի եւ մերձ է ի քաղաքն Թօքադ, որոյ եպիսկոպոս մի Գրիգորիոս յիշի առ մեզ յաւուրս Ս. Ներսիսի Շնորհալւոյ, իսկ զՅոյն եպիսկոպոսս տեղւոյն կամ զ Եւդոկիոյ (եթէ իցեն լեալ) դիւրագոյն է առ լատին եկեղեցական հեղինակս կամ գաւազանագիրս գտանել, թէպէտ կարծեմ այս չէր խնդրեալ ի վարդապետէդ։ Եթէ առաքէր ինձ զյիշատակարանս ձեռագրացն զոր ունին կրօնակիցք իւր այդր ի վանս, թերեւս առաքէի նմա եւ այլ անուանս. արդ յայսմ հետէ գաւազանաձեւ զօրութեամբն ջանասցի հաճել զիս, զի եւ ես փութոյ պնդութեամբ սպաս տարայց յոր ինչ կարեմս։

Մանանեանն յանձնեաց ողջոյն բազում Սրբութեանդ։ Փուլճեանն [126] աչացաւեալ եւ տկարացեալ փոքր մի ի գեղջ կայ ի Մոնմորանսի [127] եւ հրաւիրէ զիս. ե՛կ եւ երթիցուք ի միասին, ապա թէ ոչ՝ չերթամ ես։

Ողջոյն սիրով առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Եւգենիոս, Պ[ատուական] Հ[այր] Յակովբէս, Յովսէփ աղայ եւ առ ծանօթս, եւ համբոյր օրհնեալ աջոյդ, որում յանձնելով եւ զմանկտիս՝ մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

380.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 2 յուլիս [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Զհետ երեցուն թղթոյս գրելոց յանցելումն ամսեան յաւելում եւ զչորրորդս, ծանուցանելով զքաջողջութիւն մեր եւ զհանդարտութիւն տեղւոյս։

Նախընթաց թղթաբերաւ ընկալայ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլէ 1600 ֆր[անգ] որպէս եւ ծանուցի Վեհի. ընկալայ եւ այտի ի Գործակալէ վարժարանիս զսովորական չորեքհազարսն, եւ ըստ բաղդի համարեալ զայս հատուցանեմ զպարտս մեր առ ածխավաճառն (1160 ֆր[անգ]) զոր եւ պահանջեաց յաւուրս յայսոսիկ. քանզի եւ յետ սակաւուց հարկ է գնել զածուխ նորոյ տարւոյ, առ որ պէտք են այլ 1500 կամ 1600 ֆր[անգ]։

Այսօր տօթ է աստ յոյժ, աւելի քան զանցեալ աւուրսն, յորս ի գիշերի միում եղեւ փոթորիկ սաստիկ եւ շանթք յոլով անկան ի թաղիս մերում. այլ վնաս ի յորդութենէ անձրեւի եհաս մեզ, զվատթարաշէն ձեղուն նկարչութեան սենեկին խմեալ եւ քամեալ, եւ զօրինակս նկարուց եւ զվաստակ մանկտւոյն ապականեալ. եւ որպէս գիտէ Վեհ մասն է սենեակն այն զենկապատ դահլճին՝ որ (դահլիճն) նորոգեցաւ ի հերուն, այլ սենեակս ոչ, զի չտայր յայնժամ նշան վտանգի. այնպէս անփութութեամբ եւ տխմարութեամբ շինեալ են զտեղին, զի եւ գործաւորք անգամ այժմ յանցաւոր խոստովանին զճարտարապետն, այլ նեղութիւն եւ զզուումն մեզ է, որ ձանձրացաք ի նորոգութեանց, մանաւանդ յայնպիսի անպիտանեաց, յորոց վերայ կամ հարկ է ծախս առնել սակաւօգուտս, եւ կամ նոր ի նորոյ շինել, այսմ ոչ է ժամանակս, իսկ ի վայրապար կարկատումն եւս ձեռն արկանել՝ դժուարին թուի այսինքն դժուարանալի, խոժոռելի, անհամ. եւ ոչ գիտեմ զի՞նչ առնելի։

Չունելով այլ ինչ ի ժամուս ծանուցանելիք ողջունիւ Եղբարցս մնամ՝ համբուրելով զաջ Սրբութեանդ

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

381.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 8 յուլիս [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Համառօտիւս յայտ առնեմ, զի ընկալայ եւ զգրեալդ յառաջնում աւուր ամսոյս, որպէս եւ զամենայն յառաջագոյն գրեալսդ. այլ ցաւ է ինձ, զի մեր գրեալքս ոչ ժամանեն այդր. զսա եւս ընդ Պրիւքսել առաքեմ, որպէս զ՚3 եւ զ՚4 նամակս իմ, զորս ոչ կարէիք տակաւին ընդունել ի գրութեան յետին նամակիդ։

Այսօր ընթերցաք, զի երեկ զինադուլ արարեալ են հակառակամարտքն [128]. թերեւս առաջնորդ հաշտութեան իցէ այդ եւ վախճան չարեաց։

Յանձն առնու Ծիրանաւոր արքեպիսկոպոսս [129] գալ վաղիւ եւ պատարագել ի մատրանս յութ ժամու եւ կնքել դրոշմաւ զմանուկն, զորմէ գրեալ էի։

Զնախորդ գրովս ծանուցի, զի ընկալայ զամսականն, յուլիսի անխափան։

Սալայատակ փողոցին ասփալտիւ գրեաթէ յաւարտ եհաս։ Երեկ պօլսական լուրք ծանուցին մեզ զմահ Ղազարոս աղայի Ասլանովիչ։

Չունելով ինչ կարեւոր ի ծանուցանել՝ ողջունիւ Պ[ատուական] Եղբարցս եւ մանկտւոյն՝ մնամ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

382.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 13 յուլիս [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ընկալայ եւ զշնորհեալդ յ՚2 ամսոյս յորում աւուր եւ իմ գրեալ էր (զթ. 4) ընդ Պրիւսէլ առաքելով, որպէս եւ յետ նորա յ՚8 ամսոյս. զորս անխափան ժամանել չերկբայիմ. իսկ զթ. 1 թերեւս յայսմ հետէ արձակիցեն արգելողքն եւ բարձցի ամենայն կրճիմն, բարձմամբ պատերազմին եւ ամենայն վնասուց նորին. վասն որոյ եւ ընդ սովորական ճանապարհ թողում երթալ զթուղթս զայս։

Երեկ 101 թնդաձիգ ռումբք աւետեցին զդաշն խաղաղութեան, զյօդանալ Լոմպարտիոյ [130] ընդ Բիեմոնդայ [131], եւ զ Վենետկոյ մնալ ըստ իւրում բաղդի [132] ։

Ի տօնի Ս. Լուսաւորչին [133] ՝ Ծիրանաւոր արքեպիսկոպոսն [134] ըստ խոստման իւրում եկն ի վարժարանս յ՚8 ժամու առաւօտուն. ընկալաք զնա հանդիսիւ ի դրան մատրանս, ուր էջ ի կառացն. ըստ վանական սովորութեան երգեցաւ հրաշափառն, եւ ըստ տեղւոյս սովորութեան տուաւ նմա ի համբոյր Խաչն, եւ ցօղեալ օրհնեալ ջրով զժողովեալսն՝ խնկարկութեամբ ածաւ առ ծնրանոցն. մատոյց զպատարագն ի պատիւ Ս. Լուսաւորչին, հաղորդեցոյց զմանկունսն եւ զբարեպաշտս ոմանս. եկեալ էին եւ ազգայինք ի հանդէսն։ Յետ պատարագին կնքեաց դրոշմաւ զմանուկն Օթոն որում կնքահայր եղեւ Պ[արոն] Պօղոս Երամեան, երբեմն աշակերտ Ռափ[այէլեան] վարժարանի. խօսեցաւ յորդոր խրատ յիշելով եւ զՍ. Լուսաւորիչ, ապա օրհնեալ եւ օծեալ զսկիհս զոր մատուցին ի մերձակայ եկեղեցւոյն, մատուցեալ զաղօթս գոհութեան, ել եւ շրջեցաւ միայն ի ստորին յարկին, այսինքն ի դահլիճսն, գովելով զգեղեցկութիւն մատրանս եւ զվարժարանին. ի գրատան խնդրեալ գրել զանուն իւր՝ գրեաց զտողաւոր բանդ որ ի թղթեկիս [135] ։ Ի մեծի դահլճին, ողջունեաց զազգայինս, եւ ընկալաւ զհամբոյր եւ զմեծարանս մանկանցն եւ զգրաւոր շնորհաւորութիւն մի որում պատասխանեաց հայրօրէն սիրով եւ հաճութեամբ եւ պատուով, նշանական բանիւք, թէ բազում անգամ օրհնեցի եւ օրհնեմ զձեզ, լի գոհութեամբ, եւ բազում ուրեք խօսելոց եմ զձէնջ։ Յոյժ հաճեցան եւ ազգայինք ընդ բարեբարոյ եւ սիրախառն վարսն եւ վայելուչ բանս. որք գժտեալ էին հերուն ընդ գնացս եւ բանս այլոյ ուրումն նախագահ եղելոյ ի հանդիսի պարգեւաբաշխութեան։ Ոչ կարաց շրջել այլուր՝ զի ստիպեալ էր փութով երթալ ի ժողով կայսրուհւոյն, եւ յերիկէ ազդեալ էր մեզ թէ ոչ կարէ յամել աւելի քան զմի ժամ։ Կամիմք այսօր երթալ առ նա ի շնորհակալութիւն։

Յեօթնեկէ հետէ տօթ է աստ անհնարին, կարծեմ թէ եւ անդ ոչինչ պակաս. գէթ հողմն զովարար յայց ելանէ այդր ընդ երեկս, չիք աստ եւ այն։

Առաքեմ զցուցակ վեցամսեայ ելի եւ մտի վարժարանիս. զպարտուցս վաղագոյն առաքեալ էի ընդ 1 թիւ նամակիս, զոր յուսամ թէ արդ ընկալեալ իցէք. յորոց թէ եւ ինչ ինչ վճարեցի, այլ կան մնան տակաւին աւելի քան զբիւր ֆր[անգ] զայս նկատելով, եւ զխաղաղութիւն առաջի ունելով՝ մնամ լսել այտի թէ արժա՞ն իցէ տալ բերել ի Պօլսոյ նոր դաս մանկանց, այսինքն եւ անթոշակս, թէ ոչ. ըստ յուսադրութեան Վ[երապատուեալ] Գործակալին արասցուք. զոր ողջունելով ընդ համօրէն լրութեան Ուխտիս մնամ համբուրիւ աջոյդ Սրբութեան

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Պակասութիւն մի մեծ կայ ի վարժարանիս, զոր եւ յոյժ փափագեմք լնուլ, եւ փութալն ի ձեռս Սրբութեանդ եւ Եղբարցս է, այսինքն կենդանագիր Վեհի, կամ վիմագրեալ մեծադիր, կամ դեղանկար։

383.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Բարիզ, 16 յուլիս [18]59

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Վանտէնպէրկ չեկն, այլ ի Պրուսելայ առաքեաց զյանձնարարական գրիկդ։ Յեռանդն ընկալաք եւ զօրագիրսն եւ երկու հատորս վասն Տէր Դաւթեանց յանծանօթ ուղեւորէ, զի մեք չէաք ի տան յորժամ բերեալ էր զաւանդսն։

Ընդ բազում ողջունողս գտանին նախակարգք Գոլոնեանք. յեռանդն յայց ելեալ նոցա գտաք զՍ. Գաթրին ի մեծի խնդութեան, զի վաղիւն տօն էր Ս. Ենրիկոսի։ Յետ սակաւուց երթալոց են ի ջուրս ի Սպանիոյ կողմն։

Փուլճեանն [136] զկահս եւ զկարասիս տանն եթող առ մեզ յաւանդ, եւ ինքն յետ ամսոյ խորհի երթալ ի Պօլիս ընդ Ղազարոսեան Յակոբ աղայի։

Մանկտիս համբուրէ երախտագէտ սիրով զաջդ օրհնեալ եւ օրհնիչ եւ հրաւիրէ ի քաղաքս եւ ի գիւղս փափագելի, որ չգիտեմք թէ ո՞ր իցէ զայս ամ։ Կեռաս եւ ծիրան պտուղք պարտիզիս անհուպ յանփետուր երկոտանեացս մնացին զայս ամ, վասն որոյ եւ ուրախութեամբ վայելեցին քաղելով ի ժամանակին։

Ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Եւգենիոս եւ զայլ գտեալսդ այդր, մնամ

Հ ոգեկից եղ[բայր] եւ

ն [ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

384.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 26 յուլիս [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Յետ գրելոյ զ6 թուղթ իմ յ՚13 ամսոյս եւ առաքելոյ ընդ սովորական ճանապարհ Իտալիոյ, ընկալայ զշնորհեալսդ ի 11 եւ յ՚18 ամսոյս։

Ի դադարել պատերազմաց եւ յընդարձակել ամենայն հաղորդութեանց՝ անշուշտ թոյլ տացի եւ այդր մուտ գտանել լրագրաց, որով իմասջիք զպատճառս անակնկալ հաշտութեան, թէ եւ մեք իսկ ոչ ի վերայ հասանեմք հաւաստեաւ. այլ տէրն Արեաց [137] յամենայն բանս իւր ասէ, զի խիթայր եւ զանգիտէր յընդարձակելոյ պատերազմին՝ որ չէր ի շահ Գաղղիոյ։ Դժուարագոյն խնդիրք ի վերայ կան արդ յարդարման ներքին տեսչութեան Իտալիոյ. յորոց ոչ փոքր խնդիր մի եւ Վենետիկ է թողեալն ի դաշնադրութեան կայսերացն՝ ի ձեռս Աւստրիոյ, այլ մասն համարելով Իտալական Դաշնակցութեանն։

Տապ տեղւոյս յետ երից եօթնեկաց զիջաւ, եւ սկսաք համարձակ ոգի առնուլ, եւ պատրաստիլ ի տարեկան հարցաքննութիւն եւ յոր զկնի նորին. տակաւին ոչ գիտեմք եթէ զո՞ գտցուք նախագահ հանդիսին, կամ ո՞ւր անցուսցուք զգիւղական եղանակն։

Ձեղուն նկարատանն կայ տակաւին ի նմին վիճակի. բայց ընտրեցաք մեզ ճարտարապետ մի, ընծայութեամբ Կիլմէնի [138], եւ նորա խորհրդով արասցուք զնորոգութիւնս. եթէ հնար էր քակել զբովանդակ ձեղուն դահլճին եւ նոր կառուցանել երկաթիւ եւ ապակեաւ. այլ ո՞րքան առ այս ծախք պահանջիցին, ոչ գիտեմ. այս յայտ է, զի եւ միւս նորոգութիւն՝ կարկատանք լիցի, եւ միշտ գայթակղութիւն տնտեսութեան, զի եւ ի հերուն նորոգեալ մասն՝ դարձեալ քամէ։

Ի դ թղթիս ծանուցեալ էի, զի ընկալայ զամսական յուլիսի. եօթնեկաւ յառաջ Ե[ղբայր] Ստեփան հասոյց փոխանակագիր մի 2800 ֆրանգաց, եւ 60 ֆր[անգ] առանձինն, ի հաշիւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Անանիայ [139]. եթէ զայս վասն օգոստոս ամսեան հաշուիցի հանդերձ 1600ովն զոր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ առաքեաց, լնու ռոճիկ ամսեանն, այլ ոչ պէտք մեր ի ժամուս, վասն առաքելի մանկանց, յորոց Գապարաճի եւ Այտըն աղքատք ի վարժարանէս վճարեսցին. վասն Փուլճեան [140] եւ Նիկոդիմեան պատանեաց պահանջեցի ի ծնողացն զծախս ճանապարհին, ցարդ ոչ ինչ ընկալայ. թերեւս եւ զմի կամ զերկուս եւս ի մանկանց առաքեսցուք վասն անյարմարութեան նոցա, այլ չիք հաստատեալ տակաւին։

Վասն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մաղաքիայ դարձին գրեալ էիք, ցանկայաք գիտել եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[օր] Եսայեայ, որ պատրաստէրն երբեմն ի դառնալ [141] ։

Չիք եւ առ մեզ նոր ինչ, այլ պատրաստութիւնք տարեկանք, յորոց յաջողութիւն մաղթեմ զաղօթս եւ զօրհնութիւն Վեհի եւ զԵղբայրութեանս, մնալով համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

385.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Բարիզ, 30 Յուլիս [18]59

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրեցեալ Հայր,

Վանտէնպէրկ կամ ոմն մի բերեալ էր ի վարժարանս գրքոյկս երկուս առ Տէր Դաւթեան եղբարս, իսկ նշխարս սրբոց ոչ. թերեւս առ իւր ունիցի եւ ի դարձին կամիցի բերել, կամ զպատճառսն գրեալ իցէ առ Սրբութիւնդ՝ քանզի համարիմ թէ նորա էր գիրն զոր անցելով թղթաբերաւ առաքեցի, եւ զոր մոռացեալ էի նախ առաջնովն առաքել։

Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորիսի եւ Մաքէնրեայ գնացին այսօր ի Ֆոնդէնյ գիւղ խնդրել տուն բնակութեան վասն գիւղական աւուրց, վասն որոյ ոչ գրեաց առ սրբութիւնդ, կամ թէ գրեաց եւ մոռացաւ յանձնել մեզ, ոչ գիտեմ։

Ողջունեմ դարձեալ ընդ Պատ[ուական] Եղբարցս որ այդր զ Հ[այր] Տարաունի [142], արբցէ միւսանգամ ի կենդանութիւն իւր եւ մեր։

Այսօր եկք եւ երթք շատ նեղեցին զիս, եւ մերձակայ հանդիսից աւուրց հոգք եւ այլ ինչ խառնաբնդորք չներեն յերկարել ի գրութեանս, վասն որոյ համբուրիւ աջոյդ մնամ

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

386.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 1 Օգոս[տոս] [18]59

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընդ ցամաքել ծաղկանց պարտիզիդ առաւել ցաւէ ինձ քան ընդ քաղաքական իրաց ժխոր. երաշտ լեալ եւ աստ իբրեւ աւուրս քսան, սկսան ապա անձրեւք չափաւորք եւ բարեխառն օդք. պարտէզս մեր սակաւածաղիկ լի եւ հոծ է հովանեօք ծառոց, եւ հիւրքն օդաճեմք ոչ դադարեն յայցելութենէ. ստէպ անկանին եւ կիսափետուր ձագունք, զորս ժողովեն պղատոնական երկոտանիքն անփետուրք, եւ երբեմն բոյնք անբնակք կամ ձագախառն ի ծառոյ անտի բարձուէ՝ զորմէ այլ անգամ գրեցի։ Լաւ էր մեզ միշտ յայսպիսիս զբօսնուլ քան թէ յոչ կամաց վարակիլ ի քաղաքական իրաց բերմունս։

Դաշնադրութիւնն որ յ Ազատ գեօղ [143] ընդարմացոյց ոչ զ Վենետիկ միայն այլ եւ զաշխարհ ողջոյն, եւ առ հասարակ գոչեցին ապա՜հ։ Պատճառ յեղակարծ իրացն զայս տան եւ զայս ցուցանեն բանք Արիականին [144], մանր պետութիւնք Գերմանականք որպէս մանկունք խեռք ոխային մախային ընդ նմա եւ գրգռէին զ Բորուսս չթողուլ անօգնական զարեգունիս [145]. ուր ուրեմն շարժեալ նորա եւ զինեալ մեծաւ պատրաստութեամբ գրեաթէ սպառնայր մխիլ ի սահմանս Գաղղիոյ կամ փութալ ի թիկունս պարտելոյն, եւ թէպէտ տէրն արեաց [146] կարգեալ էր ընդդէմ նոցա ի զգուշութիւն զ Բելիսիէ [147], այլ որպէս թուի խիթալով ի գաղտ բանագնացութենէ Անգղիացւոց ընդ Բորուսաց որք խնամութեամբ կապեալք են, եւ կամ զհաշտութիւն առաջարկելոց էին կամ զպատերազմ, փութայ ինքնին ինքնակամ զնոյն առաջի առնել պարտելոյն շատացեալ զ Լոմպարտիա [148] եւեթ շորթելով, իսկ զ Վենետիկ անցուցանելով միայն յիտալական դաշնակցութիւն, յոր պարտաւորին մտանել ամենայն իտալական պետութիւնք, եւ նախագահ լինել Պապին, որով համարէր Արին [149] հասանել ընդ այլ ճանապարհ ի նպատակ իւր, թէպէտ եւ ինքնին յայտ առնէր մեկն բանիւք, զի ծանր է նմա չկատարելն զոր նախ հրատարակեաց զիսպառսպուռ ազատութիւն Իտալիոյ. սակայն ի յառաջ վարել զպատերազմն՝ խիթալի ասէր զհետեւանսն եւ ոչ յօգուտ Գաղղիոյ զընդարձակութիւն մարտին։ Յետ կնքելոյ երկոցուն ինքնակալացն զառաջին պայմանս հաշտութեան, հաստատեն երեցուն մարտիկ պետութեանցն առաքել պաշտօնեայս ի Ցիւռիկ քաղաք եւ անդ զմանր պայմանսն հաստատել, թէ որո՞վ օրինակաւ յօրինեսցի դաշնակցութիւնն. յետ որոյ թուի թէ ժողով մեծ կամիցին առնել հրաւիրելով զերեսփոխանս մեծամեծ պետութեանց, եւ արդէն հրաւիրեալ են զ Անգղիա, որ նուաստութիւն համարի մասնակցել այնմ որ առանց գիտութեան իւրոյ սկսաւ, եւ տայ պատասխանի տեղեկանալ նախ պայմանաց ժողովակին Ցիւռիկայ՝ եւ ապա թէ արժան համարիցի խառնիլ յայն ժողով. եւ ոմանց թուի թէ պահանջիցէ նա հաստատուն պայմանս ազատականս յօգուտ տեղացեացդ, եւ բազմաց այն են կարծիք, զի ոչ է մարթ Վենետկոյ դաշնակցիլ ընդ այլոց մասանց Իտալիոյ ՝ եթէ ոչ ինքնին մատակարարելով զպաշտօնեայս եւ զզօրական ի պահպանութիւն երկրին իւրոյ։ Սակայն որպէս այդր եւ այսր եւ յայլ կողմանս տհաճութիւն եւ քրթմնջիւն բազում լսի։ Մի ի պայմանաց հաշտութեանն էր դառնալ դքսից յիւրեանց տէրութիւնս իտալականս. արդ ժողովուրդք դքսութեանցն ոչ կամին ընդունել զնոսա, եւ դեսպանս եւ աղերս առաքեն առ Արին [150] եւ առ դաշնակիցն իւր արքայ՝ մի՛ ստիպել զնոսա յընդունելութիւն մերժեցելոցն, եւ ազգային ժողովս կազմեն սահմանել զիւրեանց պայման, եւ յօդանալ ընդ Սարդենիոյ, կամ յայնմ տանէ ընդունել իւրեանց գլուխ։ Եւ այսպէս ի տագնապի եւ յանստուգութեան կայ բաղդ գեղեցիկ աշխարհիդ եւ ոչ Վենետկոյ լոկոյ. նաեւ մեծամեծ պետութիւնք յերկբայս թուին եւ ի հակառակութեան. Անգղիացիք խիթան թէ Գաղղիա պատրաստիցի ընդդէմ կղզեաց իւրեանց. սա քրթմնջէ թէ Անգղիա կազմիցէ նաւատորմ մեծ, որպէս եւ նա զսմանէ բաղբաղէր. Արեգան [151] մեղադրէ զ Բորուս, զի ոչ կամեցաւ օգնել ինքեան՝ այլ համարէր պարապ գտանել եւ կորզել զնախերիցութիւն ի Գերմանիա. իսկ նա մեղադրէ զսա, զի մինչչեւ հարցեալ եւ գիտացեալ զկամս Գերմանիոյ ՝ զիջաւ ի հաշտութիւն, որ նախատինք իցեն Գերմանիոյ։

Աստանօր մեծապէս պատրաստին պերճահանդէս ընդունելութիւն իտալական բանակին որ մտցէ ի Բարիզ ի 14 ամսոյս, եւ ի վաղիւն կատարեսցին հանդէսք, եւ ելցէ տէրն արեաց [152] ընդ առաջ յաղթակից զօրականին։

Ասի եւս ի բազմաց թէ գումարեսցին այսր երեքին ինքնակալքն երկու պատերազմողքն եւ Ռուսն՝ ի նշաւակ Անգղիոյ եւ Բրուսաց։

Նամակդ կնքեալ սխալմամբ այսր անկեալ է, բայց կարես յիշեցուցանել առ Քէլիեանդ, զի չեմ մոռացեալ զմկրատն ականջահատ, եւ թերեւս առ ի յուշ ածել ինձ առաքեալ են այսր զնամակն։

Երեկ եկեալ է ի տեսութիւն ինձ եղբայր Պիեսեայ եւ զիս ոչ գտեալ ի տան. վասն որոյ զողջոյնս իմ յանձն առնեմ քեզ տալ առ աւագ եղբայրն։

Երեկ ճաշեցին առ մեզ Մարեշալ, Պ[արոն] Երամ, Լուցիա Ճէպէճեան եւ Վիջենիկ Ապտուլլահեան, եղբայր Գէորգեայ [153], որ եկեալ է վասն լուսատիպ նկարու արուեստին տեղեկութեան։

Ողջոյն բազում ամենայն բնակակցացդ յականէ յանուանէ ի Պոնտապետէն մինչեւ ի Գ. Գ., եւ աստի ողջունեն զքեզ եւ զնոսա ընկերակիցք իմ եւ քեռորդի՝ որ մեկնելոց է յետ սակաւուց դառնալ առ ծնողսն, եւ մանկտիս։ Ողջոյն բազում եւ Լիւքայ [154] եւ Բագրատունւոյն եւ Պապային [155] մերոյ սրբոյ։ Ողջ լեր։

Հոգեկից քո
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

387.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 1 Օգոստ[ոս] [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ժամանեաց եւ շնորհեալդ ի 20 դեռ սահեալ ամսոյն, եւ յետ այնր թուղթն առ Գեր[ապայծառ] Եդուարդ, զոր եւ իսկոյն յղեցի ի Հռոմ։

Քաղաքական վիճակ ոչ միայն Իտալիոյ այլ եւ Եւրոպիոյ, շփոթեալ երեւի ի յեղակարծ դաշանց անտի խաղաղութեանն, զորմէ ոչ գիտեմք եւ մեք զինչ ասել, եւ զոր գիտէաքս ինչ ծանուցի յառ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ գրիս։

Շնորհակալ եմք խոնարհ յարգութեամբ ընդ օրհնութիւնս զոր զեղուք զվարժարանաւս, զոր եւ ակն ունիմ թէ պտղաբեր արասցեն արգասեօք բարգաւաճանաց մանկանցն, զորոց այսօր սկիզբն առնեմք քննութեան ուսմանց։ Ի նախագահ հանդիսի պարգեւաբաշխութեան խորհեցաք հրաւիրել զ Մուսուրուս զդեսպանն Անգղիոյ ՝ որ յամսոց հետէ աստ է, բայց Կռճիկայ [156] ոչ թուեցաւ հաճոյ, ասելով թէ Յոյն է եւ նախանձի ընդ Հայս. գուցէ եւ Հայն նախանձէր ընդ Յոյն։ Արդ զակն ի հազարապետ ուսմանց կառուցեալ է մեր, եւ պատրաստեալ եմք գրով հրաւէր, տեսցուք թէ առնուցո՞ւ յանձն [157] ։

Զխորհրդածութեանց Վեհի վասն վեցամսեայ ծախուցս՝ ասացից, զի մատրան եւ գրատան ծախքն անսովորք են. գրատանն մեծաւ մասամբ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհաննու պարտքն է առ Գապարաճեանն, յորմէ տակաւին 200 ֆր[անգ] մնան հատուցանելի. իսկ մատրանն, որ յոյժ աղքատ էր ի սպասուց, որպէս եւ է տակաւին, ձեռն մի զգեստ շինեցաւ վարդագոյն, եւ այլ ինչ սպասք, որպէս բարձք երկու եւն. բայց մեծագոյն ծախուց պէտս ունի գեղեցիկ տեղին ի նորոգութիւն սեանց եւ տախտակաց ինչ փտելոց, եւ բովանդակ որմոցն ի կիսոյ ի վայր, այսինքն երեսաց որմոցն, յորոց հանեալ զփտեալ տախտակսն՝ միայն իւղաներկ արարեալ են զորմն երկամաւ յառաջ, իսկ այժմ եւ այն իւղաներկք բորբոսեալ եւ ապականեալ են. եւ յամենեցուն աչս հարկանին, մանաւանդ ի տեսանել զգեղեցկութիւն սեղանոյն որ ծաղկամբք եւ ջահիւք չքնաղ յոյժ զարդարի յաւուրս տօնից։ Արժան էր թերեւս ձեռն արկանել վաղագոյն յայս նորոգութիւն՝ եթէ հոգ նկարատանն չկայր ի վերայ, զորմէ չկարացաք ինչ հաստատել, զի յետ մի անգամին ոչ տեսի զճարտարապետն։ Ի գիւղագնացութեան ժամանակի խորհիմք տալ փոխել զթուղթս որմոց սենեկաց քահանայից, զի գրեաթէ առհասարակ հերձեալք եւ պատառոտեալք են որ շատ եւ որ սակաւ։ Չիք երկբայել, զի բազմագոյն ծախք վասն շինութեանց եւ նորոգութեանց եղեն յամէ հետէ, եւ տակաւին կան կարեւորք, եւ մասն մի չեւ եւս է վճարեալ, որպէս նշանակեալ էի ի ցուցակի 1 նամակիս՝ որ չէ ժամանեալ այդր։

Գրեցի ի նախընթաց թղթիս վասն պատանեացն առաքելեաց աստի. յետին թղթաբերաւ Պօլսոյ աղերս ընկալայ վասն Այտընեանին [158], որոյ աղքատ ծնողք խնդրեն, զի կացցէ պատանին ի վարժարանիս եւ երթիցէ ուսանել զբժշկութիւն, յոր յօժար է եւ պատանին եւ շնորհս մեծ համարի զհաւանութիւն մեր, զոր տուաք նմա վասն զգօնութեանն եւ կարօտութեան ծնողացն. սակայն եթէ հաճիցիք հաւանիլ եւ այդր. Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովհաննէս խոստանայ հոգալ զաւելի ծախսն գրոց կամ գործեաց, իսկ այլքն գլխաւորք ի վերայ մեր մնան. փութով աղաչեմ պատասխանել առ այս, քանզի չու պատանեացն հաստատեալ է առ այժմ յ՚18 ամսոյս, կամ թէ անագան ի միւսում եօթնեկի։

Ողջունիւ Պ[ատուական] ընկերակցացս ողջունեմ զմիաբան Ուխտս եւ մնամ խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

388.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Բարիզ, 6 Օգոս[տոս] [18]59

Արհիապատիւ Տէր եւ Հայր Սիրելի,

Երկտողիւս ծանուցանեմ, զի դեռ դեռ ընկալայ զ Եմաւուսեան պատկերն գեղագիծ, եւ ջերմաջերմ շնորհս մատուցանեմ։ Փոխանակ մեծին թերեւս ի փոքր սեղանատունն դիցուք զայն, զի եւ նա օրհնեսցի կրկին օրհնութեամբ ընծայելոյն եւ ընծայողին։

Երեկ նամակ մի եհաս ի Պասդիայ յանուն Սրբութեանդ, զոր եւ գտանէք ի ծրարիս։

Ողջունիւ Եղբարց եւ մանկտւոյ ողջութիւն յամայր մաղթեմ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

389.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 12 Օգոստ[ոս] [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Յաւուրց հետէ ընկալեալ զշնորհեալդ ի վերջնում աւուր սահեալ ամսոյն, ոչ կարէի գտանել ժամ պատասխանւոյ, զբաղեալ ի հարցաքննութիւն մանկտւոյն եւ ի հանդէս պարգեւաբաշխութեան, որ եւ կատարեցաւ երեկ յոյժ վայելչապէս եւ հասարակաց գոհութեամբ. բայց գլխաւոր եւ մեծագոյն գոհութիւն մեր էր, զի վարք եւ ջանք մանկտւոյն առաւելեալ գտան քան ի հերուն։ Նախագահ հանդիսի (ի հրաժարել հազարապետին ուսմանց) ընտրեցաք զ Պարոնն Դայլըր [159] կաճառորդ կացրդարանին ( Institut ) պաշտպան եւ նախագահ ընկերութեանց արուեստից եւ բարերարութեանց, այր ծանօթ եւ սիրելի բազմաց, եւ բարեպաշտ. եւ է ծերունին այն որ երկու կամ երեք ամօք յառաջ եկեալ ի Ռափ[այէլեան] վարժարան ՝ առաջի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու եւ իմ խօսեցաւ՝ ջերաջերմ գովութիւն զմիաբանութենէն՝ շրթամբք, ձեռօք եւ ոտիւք. մինչեւ խանդավառեալ ոմն կարծել զնա. բայց աստ ուղղեցի զկարծիս, լուեալ ի հասարակաց զգովութիւն առնն, զոր եւ կրկին ընկալաւ վայելչապէս նախագահութեամբն [160], եկեալ հանդիսի զգեստուք եւ բազում նշանօք շքոյ զարդարեալ, յորոց մի եւ օսմանեանն է. զի ուղեւորեալ է յ Եգիպտոս եւ ի Կ. Պօլիս յանձնարարութեամբ պետութեան տեղւոյս, եւ գրեալ բազում գիրս ուղեւորութեանց։ Ունէաք զայս ամ եւ երաժշտութիւն զինուորական [161]. յետ որոյ խօսեցայ ես ի Յայսմաւուրաց Հայոց, զաւուրն յիշատակ. այսինքն զ11 օգոստոսի, զտօն Հայկայ [162], եւ զթուական նորա, զոր յետոյ բազումք խնդրեցին տպագրել կամ զհաւասարն ընդունել, թէ եւ չէր ինչ պայծառ գրուած, այլ վասն նորութեան իրացն [163] ։ Յետ որոյ նախագահին կանգուն կալով ընթերցաւ ճառիկ մի գովեստի զմիաբանութենէս, յոյժ մեծագով, առանձինն յիշելով զճարտարութիւն նկարուց եւ ուրուագծաց սանից Ռափայ[էլեան] վարժարանին, զորս վերադասեաց քան զամենայն վարժարանաց Գաղղիոյ, բաց ի միոյն ի մեծէ վարժարանէ Գեղարուեստից (Beaux Arts) [164]. եւ աւանդեաց մեզ զճառն ի տպագրութիւն, ուղղելով առ Moniteur լրագիր, խոստացեալ տպագրել եւ այլուր. զոր ոչ դանդաղեսցուք առաքել այդր, եթէ թողցի օրագրաց մտանել յ Իտալիա։ Այսօր գնացաք ի շնորհակալութիւն առ Պարոնն, որ սաստիկ բարեկամութեամբ կապեալ էր, եւ մեզ ոչ անդէպ. քանզի ասեն մտանէ յամենայն ժողովս ծանօթ յոյժ արքեպիսկոպոսին [165] եւ այլոց նշանաւոր եկեղեցականաց, եւ խոստացաւ ըստ կարի իւրում սատարել մեզ. շնորհեաց յընծայ մատենադարանի վանաց եւ երկոցուն վարժարանացս երկուս երկուս հատորս զուղեւորութեանց իւրոց յ Եգիպտոս եւ յ Ասորիս [166], յորոց յետինն 35 անգամ տպագրեալ է. ոսկեկազմ սարօք։ Պատրաստէ վասն վանաց եւ պարզ մեծադիր տպագրութիւն նորին գործոյ ճոխ ճարտար պատկերօք. եւ այլ գործ մի մեծագոյն՝ զոր անհնար էր մեզ գնով ստանալ, եւ յոր ի վաղուց ակն կառուցեալ էր իմ, այն է ճանապարհագրութիւնք նկարաբանականք ի Գաղղիա, մեծահատոր եւ պատկերազարդ [167] ։ Ընծայեցաք եւ մեք նմա յերկասիրութեանց մանկտւոյն զվիմագիր պատկերս. եւ հրաւիրեցաք ի լուր հանդիսական պատարագի յաւուր Վերափոխման, եւ ի ճաշ ի նմին երեկոյի՝ կնաւն եւ որդւով, եւ յանձն էառ։ Եկեալ էր ի հանդէսս եւ Նազիմ Պէյ [168] որդի Ֆուատ փաշայի, մսեղէն կոթող, այլ ազնուաբարոյ եւ բարեմոյն։

Զճառս իմ, զոր հարկ է ծանօթութեամբ բացայայտել, կարիցե՞մ տալ աստ ի տպագրութիւն, ըստ խնդրոյ ոմանց, եթէ առաքեցի՞ց այդր։

Եկեալ ի ներքին գործս մեր, որպէս յառաջագոյն գրեալ էի յառաջիկայ հինգշաբաթոջ (18 օգոս[տոս]) դարձցին ի Կ. Պօլիս պատանիք հինգ, Գապարաճի, Այտըն, Նիկոդիմոս, Փուլճի [169], եւ Եռնեստ Տէր Դաւթեան, յետինս վասն տկարութեան մարմնոյ. եւ մնայցեն 28 աշակերտք միայն, որոց նուազութիւն հարկանի յաչս ամենեցուն. այլ զի պատուիրեալ էիք չընդունել անթոշակ մանկունս, գրեցի եւ ես զնոյն առ Ե[ղբայր] Ստեփանոս։ Բայց զի չիք յոյս թեթեւանալոյ հարկաց եւ բաժից յամս սակաւս, զի՞նչ առնել իցէ, եւ մինչեւ ցե՞րբ տանել տուժից. չիցէ՞ արդեօք հնար բողոքելոյ յայլ պետութիւնս պաշտպանս վարժարանացս. կամ թէ չմարթիցի՞ ի վարձուորաց մերոց պահանջել աւելի եկամուտս։ Այսոքիկ հասարակաց բանք եւ տրտունջք, եւ ոչ նոր ինչ, այլ առաւել զգալիք եղելոցս ի վարժարանիս, զորոյ մեծութիւն եւ հոյակապ շինուածն տեսեալ հարցանեն պէսպէս բարեկամք զթիւ ուսանողացն. եւ թէպէտ ասեմք եւ մեք զոր թելադրէ Վեհ, այլ իցէ՞ այդ բաւական նոցա եւ մեզ, ոչ գիտեմ։

Շնորհ ունիմ, զի տուեալ էիք ծանօթութիւն զՎ[երապատուեալ] Հ[օր] Եսայեայ։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս պատրաստեալ ասէ ցկէս բառագրոցն եւ խոստանայ առաքել յետ պարապոյ աւուրցն։

13 օգոստ[ոս]։ Ի պահու գրութեանս եհաս Հոլաս Վիջէն աղայ, միայնակ. Օրդիս մնացեալ է ի Պրեշիա [170], որ եթէ գայր ըստ խորհրդածութեան Վեհիդ ասպնջականէաք յօժարութեամբ. եօթնեկաւ յառաջ հիւրընկալեցաք զոմն ի Բենեդիկտեան միանձանց Մոնագոյ վանաց [171], առ որս իջեւանեալ էր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս. եւ նուիրակ Սրբազանին ի քաղաքիս [172] ուղղեալ էր զնա առ մեզ. եկաց աւուրս հինգ։

Խնդրեմք օրինակս ինչ զգաղղիարէն ցանկի տպագրեալ գրոց մերոց։

Յետ բազմազբաղ աւուրցս ակն ունիմք հանգչել՝ կարծեմ դարձեալ ի Վերսայլ, զի ոչ յաջողեցաւ այլուր գտանել մեզ տեղի։

Ողջունիւ Պ[ատուական] ընկերակցացս եւ մանկտւոյս ողջունելով եւ իմ զլրութիւն Ուխտիս, մնամ խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Ի Moniteur օրագրի [173] տպագրեալ էր վերոյիշեալ բանն, առաքեմք երկու օրինակս այսօր։

390.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Բարիզ, 12 Օգոս[տոս] [18]59

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Երեկ մեծահանդէս կատարեցաւ պարգեւաբաշխութիւն վարժարանիս, ի տօնի կամ յիշատակի Հայկայ, որ եւ էր նիւթ բանի ճառախօսիս. նախագահն Պարոն Դայլոր այր ծանօթ բարեպաշտութեամբ, բարերարութեամբ եւ պաշտպանութեամբ գեղարուեստից, խօսեցաւ գրով բան մեծի գովեստի զՄիաբանութենէս, զոր եւ ահա ընթերցջիք յ Ազդարար օրագրի Գաղղիոյ [174] ։

Վանտէնպէրկ յուսամ թէ ի դարձին բերցէ զնշխարս սրբոց։

Փոխագործն այն պարտական է եւ ինձ գումար մի, զոր յանուն քահանայութեան իւրոյ խոստացաւ վճարել այսօր կամ վաղիւ, տեսցուք, եւ եթէ յաջողի՝ ծանուցից ի խնդակցութիւն։

Երեկ եհաս այսր Վիջէն աղայ Հոլաս, եւ ողջունէ զՍրբութիւնդ, որպէս եւ Փանոսեանք, Մանանեանն եւն. ։

Ողջունելով եւ իմ զեղբարս եղեալս այդր, մնամ

Հ ոգեկից եւ ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

յ18 ամսոյս մեկնեսցին աստի դառնալ ի հայրենիս Գապարճեանն, Այտըն, Նիկոդիմոս, Փուլճեան [175] եւ Եռնեստ Տէր Դաւիթ. յետինս վասն հիւանդութեանն։

Յ. Գ. Ընկերակիցք իմ չեն ի տան, վասն որոյ եւ ոչ գրեցին զայս նուագ, կամ ինձ ինչ ոչ յանձնեցին։

Աղաչեմ յաւելուլ ընդ Ս. Ոթոնի եւ զՍ. Գր[իգոր] Լուսաւորիչ եւ դարձուցանել առ իս զմասնատփիկս։

391.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ] 18 Օգոստ[ոս] 1859

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Թէպէտ եւ հնգօրէիւ յառաջ գրեցի, այլ ունելով արդ առիթ զեկաւորս Պ[արոն] Վիջէն Ապտուլլահեան [176], յաւելում եւ զայս. ծանուցանելով նախ, զի ընկալայ զշնորհեալդ յութ ամսոյս, եւ ուրախ եղէ ընդ քաջողջութիւն ամենեցուն։

Յառաջնում գրիս ծանուցեալ էի վասն հանդիսիս մերոյ եւ նախագահին, որ եւ եկն յաւուր Վերափոխման ի հանդէս սրբոյ պատարագի, եւ յերիկուն յընթրիս, յորում եւ արար բարեմաղթութիւն ի բարգաւաճանս միաբանութեանս, զոր սիրէ յոյժ, եւ զի գիտէաք զայն օր լինել ծննդեան իւրոյ, մանկտին արար շնորհաւորութիւն, եւ հաճոյ գտաւ նմա։ Ոչ կարացի ընդ եկաւորիս զգրեանն զոր ընծայեաց նա՝ առաքել այլում թողեալ պատեհի. բայց առաքեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս զդրամական գիրսն ընծայեալ ի Լանկլուայ վասն մատենադարանի վանացս։

Այտընեանն ՝ նախագրելովս ծանուցի, մեկնի գնալ ի Պօլիս այսօր, ընդ չորեցուն ուղեկցաց, որք սպառեցին զխնայութեան գանձանակն, զի առ մի մի ամենայն սարօք 500 ֆր[անգ] պիտին, եւ մին միայն վճարեալ էր ի ծնողացն. եւ այցելութիւն պարտատեարց ոչ պակասէ, յորոց ցանկայի խոյս տալ եւ դադարել ի գեղջ. այլ եւ գիւղ փախչի ի մէնջ, զի վրէպ ել յոյս Վերսայլայ. դժուարին լինի գտանել տեղի յարմար վասն բազմաթիւ մանկտւոյ, մնամք նախախնամութեան յաջողելոյ։

Ե[ղբայր] Ստեփանոս գրէ, զի Վ[երապատուեալ] հարք մեր Պօլսեցիք ոչ կամին առաքել առ մեզ զ Վաղարշակայ պատկերն, այլ անդ կամին պահել. եթէ իրաւունք իցեն վարժարանիս եւ պատիւ, ոչ գիտեմ ընդէ՞ր մնայցէ անդր. ես ոչ կամիմ հակառակել ումեք, այլ ցանկամ, զի լիցի վայելուչն եւ արժանն։ Արդարեւ լիցին ծախք վասն ճանապարհի, այլ եթէ արժան է փոխադրել այսր զպատկերն, լիցի միանգամ երբ եւ է։

Գրեցի առ Ե[ղբայր] Ստեփանոս զհրամանդ չառաքելոյ անթոշակ մանկունս, ակն ունի նա գտանել թոշակաւորս ոմանս, որոց վասն աղաչեմ, զի եւ Վեհ գրեսցէ, եւ եթէ յաջողի՝ եւ գտցի ուղեւոր ոք ծանօթ նմա յանձն առնիցեն, առ ի խնայելոյ զծախս երթուդարձի մասնաւոր ուղեկցի, առ որ չբաւեն 1000 ֆր[անգ] եւ եթէ հարկ է, աստի առաքեսցուք զոմն ի մէնջ մինչեւ ի Մարսիլիա ՝ ընդունել զմանկտին եւ ածել այսր։

Ողջունիւ Պ[ատուական] գործակցացս եւ մանկտւոյս, մնամ խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

392.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 21 Օգոս[տոս] [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Գոյժ դժպհի եւ ամենադժբաղդ գործոյ Աղանուրեան պայազատին պժգացոյց, զզուեցոյց եւ ի խոր խոցեաց զբարեկամքս չարաբաստ գերդաստանին [177]. յոր սակս միայն զգթութիւն Արարչին մաղթեմք՝ մխիթարել անագան զղջմամբ անձնադաւ երիտասարդին։ Քանի՜ ցաւալի են կեանք մօրն՝ այդպէս չարաչար զրկելոյ ի միակ յուսոյ ակնկալեացն. եթէ մարթ էր տալ նմա խորհուրդ փափագէի, զի թողոյր զփեսայ եւ զնու, զտուն եւ զտեղի եւ այլուր մենանայր, կամ թէ այսր իսկ գայր եւ որդեգրէր զսանս վարժարանի հօրն իւրոյ, որք թերեւս երախտագէտք լիցին նմա առաւել քան զարեան հարազատսն։

Օրդիս ՝ որպէս յառաջնումս քան զայս գրեցի, չեկն ի Բարիզ, այլ զգիրդ ուղղեալ առ նա կալայ առ իս, եւ եթէ հարկ իցէ յետս դարձուցանել՝ ծանուսջիք։

Յ՚18 ամսոյս մեկնեցան հնգեքին ուղեւորք մեր. իսկ ի պէտս ծախուց նոցին օժանդակեցայ աւանդիւ արծաթոյ Վ[իջէն] Հոլասայ ՝ զոր առ իս ունէի. եւ ի վաղիւն ընկալայ փոխանակագիր մի յ Ե[ղբայր] Ստեփանեայ, որ առաքէր զճանապարհեայ երկուց ի պատանեացն զ Փուլճեանն [178] եւ զ Նիկոդիմեայ, եւ զմնացելոցն փոքր մի թեթեւացոյց ընկերութիւն ծովաչուաց ի Մարսիլիոյ ց Կ. Պօլիս, 20 առ 100 շնորհեալ, որով շահեցաք 280 ֆր[անգ]։

Վաղիւ ընդ առաւօտն՝ յաջողելով Տեառն՝ թողցուք զվարժարանս երթալ ի Ֆոնդէնըպլոյ, եւ կալ ամիս մի եւ ոչ աւելի. զի հարկ է թողուլ յայնժամ զտեղին որ է վարժարանն ծանօթ ուր զամս երիս գիւղաւորեալ են մերքն։ Յայսմ միջոցի պարապոյ վարժարանիս փոխեսցին թուղթք որմոց սենեկաց քահանայից, եւ յարդարեսցի նկարասենեակն, եւ մնացորդ սեղանատանն յանցեալ ամէ, եւ այլ մանր ինչ. ի նախախնամութիւն անդր ապաստան եղեալ. թէ եւ իբրեւ զնեղեալ որպէս խուսեմ ի պարտատեարց, եւ ցանկայի բնաւ չդառնալ ի Բարիզ մինչչեւ լցեալ զամսօրեայ պայման գեղջ, այլ հարկ է դառնալ, գէթ յընդունելութիւն փոխանակագրին եւ ամսօրեայ թոշակին զոր ակն ունիմք ի Վ[երապատուեալ] Գործակալէն, կարեկից լինելով կրկին տառապանաց նորին եւ աղօթելով։

Ի Վ[իջէն] Հոլասայ ընկալաք զ Ռոդոլփն եւ զ G ea Պալպեայ [179] ։

Գրեցի նախընթացիւս վասն ուղեկցի մանկանցն ի Պօլսոյ առաքելեաց. յանձն առնեմ ի խնամս Վեհի զարժանն, զգուշանալով, զի մի՛ կարծիցեն Վ[երապատուեալ] Եղբարք մեր թէ չկամիցիմք զգալ նոցին այսր. առ խնայութեան միայն գրեալ էի եթէ այլուստ գոյր հնար գտանել հաւատարիմ ուղեկից։

Ողջունիւ եւ յարգութեամբ Պ[ատուական] Գործակցացս եւ մանկտւոյս, մնամ խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

393.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ֆոնդէնըպլոյ, 26 Օգոս[տոս] [18]59

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Ի վերայ կիսոյ թղթոյդ զոր դեռ դեռ ընկալայ գրեմ զայս։ Զլուրս տեղւոյս թողեալ առ Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ, ծանուցից զոր այժմ իսկ ընկալայ ի հարազատէն իմէ Սերոբեայ, որ եւ յանձնէ դարձեալ տալ առ խնդրողն անգղիացին Րըսսէլ [180] զհին դրամսն, երբ խնդրիցէ. քանզի ընկալեալ է գիր ի նմանէ եւ այլազգ յարդարեն զառ եւ տուր իւրեանց։

Ուղեւորք մեր մեկնեցան ի սահմանեալ աւուրն, եւ վաղիւ հասցեն տերամբ ի դէմ եդեալն վայր. այլ ոչ գիտեմ թէ հանդիպիցի՞ն միմեանց քոյդ եւ իմս յուղւոջ։

Փոխախնդիրն այն մնայ դեռ պարտական 100 ֆրանգին, վարանեաց եւ զիս երբեմն ի նոյն հաղբ, այլ փութով ճողոպրեցայ, եւ զգուշացայց յայսմհետէ։

Ողջունիւ սիրոյ ընկերացս եւ խոնարհութեան մանկտւոյս, որոց վասն աղաչեմ աղօթել, զի առողջք լիցին հոգւով եւ մարմնով, մնամ

Հոգեկից եւ ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

Ընկալայ այսօր եւ զյանձնագիրդ տուեալ առ յաջորդն Ռոզմինեայ, զոր եւ թողեալ է ի վարժարանիս, զմեզ ոչ գտեալ անդ։

394.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Ֆոնդէնըպլոյ, 26 Օգոս[տոս] [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Այս հինգ օր է յորմէ հետէ եկեալ եմք այսր ի գիւղազբօսութիւն, եւ բարւոք կամք։

Երեկ Կարապետ աղայ Տաւութ եկն ի Բարիզէ յայցելութիւն մեզ. ինձ այսպէս թուեցաւ թէ ունէր խիղճ ինչ կամ խնդիր վասն կնոջն արձակելոյ, որ է Ճէպէճեանն։

Այսօր ընկալայ գիր ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիայէ գրեալ ամսով յառաջ, ի 27 յուլիսի, որով ծանուցանէ, զի առաքեալ է զամսականն օգոստոսի ընդ ճանապարհ Կ. Պօլսոյ, եւ 500 ֆր[անգ] եւս աւելի ի հաշիւ սեպտեմբեր ամսոյ. բայց ես կամիմ յուսալ թէ վերին խնամք այց արասցեն որբոց ազգիս եւ առատատուր գործեսցեն զկալուածս որ եւ զկալուածապետս։

Ի գրոց Կ. Պօլսոյ զոր եւ այսօր ընկալաք աստ, ծանեայ՝ ոչ ի գրոյ մերոցն, այլ ի ծնողաց մանկտւոյն, թէ՝ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Պօղոս Թխսիդ [181] հանդերձի գալ ի Բարիզ. աղաչեմ ծանուցանել մեզ թէ զի՞ գայ, եւ ցե՞րբ կացցէ. քանզի խիթամ թէ կամիցի (եթէ ստոյգ է գալն) զետեղիլ ի վարժարանիս, եւ զհետեւանսն թողում գիտողաց։

Զի՞նչ պարտ իցէ մեզ առնել, եւ ո՞րպէս վարիլ, իբրեւ ընդ հրամանաւ եկաւորի, եթէ ընդ անհրաման ինքնակամի։

Ե[ղբայր] Ստեփան գրէ (յ17 օգոս[տոսի]) զի չեն ընկալեալ հրաման ի վանաց վասն պատրաստելոյ մանկունս (թոշակաւորս) վասն վարժարանիս, վասն որոյ եւ ցարդ չեն ինչ հոգացեալ, եւ ժամանակս անցանէ. ակն ունիմ թէ յետ այնր գրութեան հասեալ իցէ անդր գիր Վեհի. առ որ յանձն առնեմ դարձեալ զիրս զայս, թէ եւ ես գրեցի առ Ե[ղբայր] Ստեփան, այլ ոչ առ այլ ոք, ոչ գիտելով թէ ո՞ իցէ տեսուչ դպրատան մերոյ անդ, եւ ո՞ առաջնորդ միաբանից մերոց։

Ողջունիւ խոնարհութեան Պ[ատուական] ընկերակցացս եւ մանկտւոյս մնամ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յետ կնքելոյ զթուղթս՝ դարձեալ բացի ծանուցանել, զի լուայ թէ մանկտին ոչ ունին բարի վարկ զեկաւորէն զորմէ գրեալ էի, եւ հարցեալ են թէ ի մէ՞նջ իցէ նա. վասն որոյ եթէ պատրուակաւ ուղեկցութեան մանկտւոյն գալոց իցէ՝ կամ ըստ առաջնոյ գրութեանս ազդեսջիք անդր, կամ Ե[ղբայր] Ստեփանոսի յանձնեսջիք բերել, կամ այլում պատշաճագունի, եւ մի՛ տացին պատճառք գայթակղութեանց, աղաչեմ։

395.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Ֆոնդէնըպլոյ, 1 Սեպտ[եմբեր] [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ի վաղուի գրութեանս զ՚12 թիւս ընկալայ զշնորհեալդ ի 20 օգոստ[ոսի] հանդերձ ուրախակցութեամբք եւ օրհնութեամբդ, զոր եւ բաժանեցաք աշակերտօք հանդերձ։ Շնորհ ունիմ եւ վասն հրամանի տպագրութեան ճառիս, զոր արդ ի պարապոյ աւուրքս յակն արկանեմ միւսանգամ յաւելեալ ծանօթութիւնս, եւ ի դարձին մերում ի քաղաք տեսցուք զտպագրութիւնն, գաղղիարէն միայն, զի հայերէնն զոր անդ ընթերցայ ոչ է ճշդիւ նախագաղափար սորին [182] ։ Խնդրեաց եւ Դայլոր օրինակ մի մաքուր գրութեամբ, ոչ գիտեմ յիւր ընթերցումն, թէ կամէր դիւրել ի տիպս։

Յարծարծել զբարեկամութիւն առնս եւ փոքր մի հաճել՝ լաւ թուեցաւ մեզ գրել եւ Վեհի առ նա գիր շնորհակալեաց, զոր եւ աստէն յարմարեցաք՝ թողեալ ի կամս Վեհի զառնելն եւ զորպէսն։

Վասն թուոյ աշակերտաց վարժարանիս, գրեցաք շատ. մնամք տեսանել թէ զի՞ գործեսցեն ի Պօլիս ի խնդիր թոշակաւորաց, ըստ հրամանի տուելոյ այտի։ Խորասանճեանք բազում անգամ թախանձեցին առնուլ եւ զեղբայր իւրեանց (անթոշակ) զծախս ճանապարհին խոստանալով. ես չառի յանձն, այլ թէ Վեհ հաճի՝ յանձն առից զմի կամ զերկու անթոշակ ընդունել, առանց համբաւելոյ, եւ պահել ի յաւելուածոյ թոշակաց վարժապետաց ոմանց զոր ջանամ կտրել։

Իսկ վասն հասից վարժարանիս հարցցուք եւ զփաստաբանս մեր, բայց ցանկամ գիտել թէ ընդ բնաւ ո՞րքան են հասք երկրին, ո՞րքան տուրք եւ ո՞րքան մնան ի մեր պէտս։

Այս սկիզբն է սեպտեմբերի եւ չեհաս ցարդ ռոճիկն ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիայէ, այն զի 500 ֆր[անգ] նուազ խոստանայր զայս նուագ, փոխանակ զի 500 աւելի առաքեալ էր յանցելումն, եւ ես կարծէի շնորհս։ Է ի ձեռին իմում փոխանակագիր մի 1200 ֆր[անգ] այլ սեղանաւորն մեր ոչ կամի վճարել մինչեւ ի ժամանակակէտն, քանզի ոչ ի վերայ քաջանշան առն արարեալ է փոխանակագիրդ։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս ի ձեռն Պ[արոն] Վիջէնի Ապտուլլահեան [183] առաքեալ է զօրագիրսն [184] որոց սպասէ Պ[ատուական] Հ[այր] Գրիգոր [185] ։

Արեւմուտքն [186] տակաւին արձակէ զցրտին ճառագայթսն, եւ որպէս տայ գուշակել ի բանիցն՝ կարճեսցի ընդ տարւոյս։

Իսկ Մասեաց աղաւնին [187] դադարեալ ի հերուն, այլով կերպարանաւ յառնել խոստանայ Հրեշտակն Հայոց կոչմամբ։

Զօհրապ Զօհրապեան հին աշակերտ Ռ[ափայէլեան] վարժարանի խնդրէ անճահս՝ բնակել ի Մ[ուրատեան] վարժարանի եւ ուսանել արտաքոյ զբժշկութիւն. եւ ասէ գրեալ եւ առ Վեհ. վասն որոյ չետու ես պատասխանի, մինչեւ գիտացից. թէ եւ անընդունելի է խնդիրն ըստ բազում գլխոց։

Ողջունիւ Պ[ատուական] Եղբարցս եւ մանկտւոյս, մնամ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

396.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Ֆոնդէնըպլոյ, 9 Սեպտ[եմբեր] [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ընկալայ եւ զշնորհեալդ ի 29 օգոստ[ոսի] եւ զցաւագին գոյժ վախճանի հոգեհարազատին [188] մերոյ ի կրկնակի պանդխտութեանն, եւ նա զայն օրինակ զոհ եղեալ եւ վկայ յօգուտ Ուխտիս՝ տաժանելով ընդ տմարդի տօթովն. իցի՜ւ թէ ընդ կեղակարծ արծաթոյն կարէր փոխել եւ շնորհել մեզ զկեանսն յօճան փոքու հօտիս. այլ զի անքնին կամացն այդպէս հաճոյացան՝ տացեն մեզ նոյն սերտիւ բոլորիլ մնացելոցս զմնացելովքս, եւ զպակասութիւն բարձելոցն ի մէնջ լնուլ։ Եւ մեք յուսայաք թէ ընդ հուպ դարձցի նա ի Հնդկաց եւ մինչչեւ այդր հասեալ՝ նախ մեզ հանդիպեսցի յ Անգղիոյ գալով. այլ նա միանգամայն վճարեալ զամենայն ուղեւորութիւն՝ ամփոփեալ է յանդարձ դադարսն։ Լիցի արդ բարեխօս վասն մեր եւ զօրաւիգն հոգեպէս։ Կատարեցաք զհոգեւոր պարտս մեր ի նպաստ հոգւոյն եւ կատարեսցուք եւս ի դիմաց վարժարանիս՝ իբրեւ առ երախտաւոր անձն, բազմամեայ Գործակալութեամբն։

Մեք բարւոք կամք ի գեղջս, եւ ես ջանամ չհեռանալ աստի անպատճառ. մի անգամ միայն դարձայ ի Բարիզ, եւ միւս վաղիւ երթայց եւ յերեկոյին դարձայց, քանզի ճարտարապետն խնդրեալ է տեսանել զիս եւ խօսել վասն կարեւոր ինչ իրաց. զի նմա յանձն արարեալ էի զհոգ նորոգութեանց, որ էր փոխել զթուղթս սենեկաց վարժապետացս, եւ այլ մանր ինչ իրք. ցաւէ՜ մեզի, զի երկամաւ յառաջ փոխեալ են զթղթեան որմոց սենեկաց մանկտւոյն եւ ջնջեալ զմլուկսն որպէս յուսային. այլ դարձեալ աճեցեալ է անիծեալ սերմն յոյժ յոյժ, եւ չիք դարման բայց եթէ հանել զթղթեանս եւ բռել կամ իւղաներկել զորմունսն. զհինգ միայն ի սենեկացն՝ զյոյժ ապականեալս ի զզուելեացն պատուիրեցի այսպէս յարդարել, թեթեւ ներկածով թողեալ զայլսն յայլ ժամանակ։

Ի նախկին գրելոցդ այնպէս իմն կարծեցեալ էր իմ եթէ վճարեալ է վասն Եդուարդայ Աղանուրեան [189], վասն որոյ եւ հրաւիրէի զմայրն թշուառացեալ. տացէ Տէր, զի ընդ մարմնոյն եւ միտքն առողջասցին [190] ։

Առաքեալքն առ ի մէնջ աշակերտք հասեալ են ողջամբ. Ե[ղբայր] Ստեփանոս գրէ եւ խիթայ թէ ոչ գտցեն թոշակաւոր աշակերտս, եւ մնասցուք սակաւուքս. յորոց տասնիւ չափ եւս դարձցին յառաջիկայ տարւոջս. բայց զոր հրամայեալ է Ձեր այտի՝ եւ մեք ընկալեալ անսամք նախախնամութեան ի վերայ սակաւուցս ջանալով։

Եդ[ուարդ] Զօհրապ [191] ի հիւպատոսութիւն ընտրեալ Հռովմայ յՕսմանեան դրանէն գրէ առ իս բարեխօսելով վասն Զօհրապայ Զօհրապեան [192], կարծեմ եւ առ Վեհ գրեալ է. եւ ես մնամ լսել ի Վեհէ, այլ իմովսանն ոչ հաւանիմ ընդունել, ծանօթ գոլով բարուցն եւ համբաւոյն զոր յետ դարձին ի Պօլիս ստացեալ է։

Ողջունիւ խոնարհութեան Պ[ատուական] ընկերացս եւ մանկտւոյն մնամ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

397.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Ֆոնդէնըպլոյ, 16 Սեպտ[եմբեր] 1859

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ի մայրազատէն իմէ Վ[իջէն] Հոլասայ լուեալ էի ինչ ինչ զտեղւոյդ եւ զտեղացեաց սիրելեաց, եւ ընդ աղօտ իմն զուղեկցութիւնդ ընդ նմա ցկէս ճանապարհին որ այսր. եւ տհաճութեամբ եւս զխօթանալդ, զոր Վեհ ծանուցեալ էր. բայց զարմանամ թէ ընդէ՞ր ոչ ես ցարդ կազդուրեալ, անշուշտ օդք եւ ջուրք բարետեսիլն Պասսանոյ [193] բուժեսցեն եւ զօրացուսցեն զքեզ իսպառ. բայց տես ինձ մի՛ շատ գիրանաս, զի մի՛ միշտ վտտութիւնս իմ յանդիմանեսցի, զի ես ինձ նոյն գոլ թուիմ, թէ եւ այլք ասեն սոնքացեալ (ուղիղ իմա՛). եւ զայս լսեմ յ՚18 ամաց հետէ, միշտ առաւելուլ ի գիրութիւն կամ թանձրութիւն, որպէս զի յառաջ քան զայն կամ նուրբ էի քան զասեղն եւ կամ այժմ հարստագոյն քան զփիղ պարտ էր ինձ լինել։

Ի յիշելդ զ Մարոսդիքա ՝ Տիրացուն Մելգոն խեւտրուկ աչօքն եւ շրթամբք եկաց առաջի իմ, զի ընդ նմա եւ ընդ երից այլոց գնացի ցայն վայր, եւ կարծեմ թէ տակաւին կացեալ առ իս ցոփաբանէ եւ թաքչի ի խորշս ուրեք։ Աներկբայապէս գեղեցկագոյն են վայրքդ ջրաբերք եւ գետագնացք քան զանջրդի անտառս անուանեալքն Գեղեցիկ աղբեր (Ֆոնդէնը պէլ), թէ եւ գեղեցիկ եւ սա եւ ընդարձակ յոյժ, եւ տեսարանք բազմադիպիք անհեդեդ ժայռից եւ ուղտուքարերաց, եւ բազմադարեայ ահեղ ստուարաբուն եւ կոթողաձեւ կաղնեաց, որպիսիս բնաւ ուրեք ոչ տեսաք այդր, եւ ոչ իսկ յայլ կողմանս Գաղղիոյ գտանին. այլ որպէս ասացի՝ ջուր չկայ, ջուր բազում, սահել սրբել եւ զսրտի տաղտուկս . . . եւ դուն ուրեք հորիզոն ընդարձակ ընդարձակիչ հոգւոյ. իսկ ո՞ւր ծով, ծով ալէկոծ՝ բազում ալեաց ներքնոց հանգուցիչ։ Զայսոսիկ ողջունեա բիւր անգամ, եւ մի անգամ միայն զշաղակրատն Պրեկանցա։

Գրեալ էին եւ այլք զուղեւորութենէ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Հմայեկայ եւ զերից աշակերտացդ արձակելոց, այլ ի քէն ծանեայ թէ ո՞յք իցեն. ընդ Գազէզեանն ցաւեցայ, Մելգոնեանն կարծէի թէ վաղագոյն արձակեալ իցէ, իսկ զքեռաթոռնեակն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհան[նու], զորոյ ոչ յիշեմ զանուն, այլ միայն զթլուատութիւն եւ զատամունս եւ զմունտար [194] դէմս, կամէի եւ ես թմբել միանգամ, այսինքն գլխին տալ։ Մերքս տակաւ ընտելացեալ գան ի համբոյր, եւ զի արդէն ամենեքին երիս եւ չորս եւ աւելի ամս կացեալ են՝ հանդարտք են. ակն ունէաք թէ գայցեն նոր համբակք զայս ամ, այլ զի ոչ տուաւ հրաման առնուլ ձրիավարժս, կարծեմ եւ ոչ թոշակաւորք գտցին։ Գոհ եմ այժմ ընդ աշակերտքս, եւ կարծեմ ոչ սակաւ փոփոխութիւն եղեւ ի լաւ անդր ի վիճակ նոցա նիւթական, այսինքն ի տնտեսականս, յուսամ թէ եւ ի բարոյականն. յայսր վերայ են ի նոսա հիւանդք անպատճառք, այսինքն ոչ ի նուազութենէ դարմանոյ եւ ոչ ի բարուց պակասութենէ, եւ այսոքիկ ինձ ի խրատ զգուշութեան, զի չիք կատարեալ սփոփանս ուրեք եւ ոչ անկասկածութիւն երբեք։

Վասն մեծագոչ հանդիսի վարձատրութեանս՝ գիտեա, զի տեղիս այս, ասեն, այսպէս պահանջէ, եւ որչափ ես զլռութիւն սիրեմ, այնչափ այլք յորդորեն յ էդալաժ [195], եւ զի հերուն լռութեամբ անցաք վասն կարեւոր հիւանդին, զայս ամ փոքր մի գաղղիապէս աղաղակեցաք, անշուշտ Ապտուլլահեանն [196] պատմեալ իցէ, զի ներկայ գտաւ հանդիսին, եւ քեռորդին իմ, որ արդ առ ծնողսն է, նկարուք ինչ իւրովք արժանացաւ գովութեան։ Սակայն որչափ մեծ է աղաղակ տեղւոյս եւ անուն քաղաքիս, ոչ ըստ այնմ ինչ իցեն վարժք եւ մարզք մերոցս, զի զնոյն զոր այդր ուսանին, սուղ ինչ առաւելեալ գաղղիական լեզուագիտութեամբ, թերեւս եւ այլօք լեզուօք, բայց հայովս եւ այլովքն նուազ քան թէ առաւել, եւ միշտ եպերիմք թերուսս առաքել զմանկունս, կամ եւ ոչ ի միում գիտութեան կատարեալս. եւ զիա՞րդ եւ ե՞րբ առնել այսմ դարման, ոչ գիտեմ. կամ թէ արժա՞ն իսկ իցէ դարման տանել, եթէ այսու ոճով յառաջել։

Իսկ վասն նուազութեան թուոյ աշակերտաց (28 են այժմ) յորս են եւ թոշակաւորք տասնիւ չափ, շատ կամ սակաւ, ոչ գիտեմ թէ արդարեւ չբաւիցե՞ն հասք վարժարանիս պահել յոլովագոյն մանկունս, թէ մեք չգիտեմք մատակարարել . . . խնդրեմ յակն արկեալ ի հաշուէգիրսդ ծանո՛ ինձ թէ ո՞րքան ի Ռափ[այէլեան] վարժարանիդ ծախք լինին տարեկանք վասն գինւոյ, ածխոյ, կազի, վարժապետաց, մրգոց, միջին հաշուովք։ Զմերսն կարես գտանել առ Վեհի։

Ողջոյն տամ սիրով Պ[ատուական] Հ[օր] Ալեքսեայ, Ե[ղբայր] Օգոստեայ, Մ. Պիեսեայ եւ ամենայն աշակերտացդ եւ ծանօթից մերոց. նոյնպէս մատուցանեմ զողջոյն Պ[ատուական] Գործակցացս եւ զաշակերտաց, եւ մաղթելով ողջութիւն եւ զօրութիւն սիրելւոյ Եղբայրութեանդ, մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

398.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Ֆոնդէնըպլոյ, 16 Սեպտ[եմբեր] [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Շնորհելովդ ի սկիզբն ամսեանս ծանեայ զարձակուրդ արգելական թղթոյս, ցուցակք պարտուց եւ պահանջից թէպէտ եւ փոփոխեալ յայնմ հետէ, այլ ոչ շատ այլափոխ են եւ այժմիկ։ Առ Երամեանն Յովսէփ գրեցի եւ առաքեցի զգիրն առ Ե[ղբայր] Ստեփանոս [197], որ յանձն առեալ էր պատեհաւ փորձել զայրն, այլ ցարդ ոչ ինչ ծանոյց։

Յեռանդն խօսեցայ ընդ Կիլմենայ [198] վասն գբոյ տապանին, յանձն առնու նա տալ մեզ ձրի զմի ի գբոց տոհմին իւրոյ, բայց թողլով ի նմա եւ դագաղ մի զյառաջագոյն եդեալ անդէն յոր հարկ է փոխադրել զմերս հանեալ յայժմու հանգստարանէն. քանզի զյետինս զայս կամի սեփականել տան իւրոյ եւ փութացուցանէ հոգալ մեզ զմերն, քանզի խիթայ վասն իննսնամեայ զոքանչին։ Արդ եթէ յանձն առցուք զայս՝ մնայ մեզ զփոխադրութեան ծախսն առնել (զոր հարկ է միշտ առնել) եւ առ ի կոյս գործել զգուբն՝ հողով կամ բռով ծածկել զյառաջագոյն թաղեալն ի նմա։

Իսկ ի ստացուած եւ ի պատրաստութիւն նորոյ հողոյ՝ պէտք են ասէ 700 ֆր[անգ] բայց իմ հարցեալ զոմն ի պահապանաց կամ ի վերակացուաց գերեզմանատան՝ իբրեւ 1100 ֆր[անգ] ասաց։ Անշուշտ թանկագոյն յետինս այլ թերեւս վայելչագոյն լիցի. բայց զոր եւ պատշաճ դատիք՝ արասցուք, զյետին տխրական սպասս, եւ մի՛ յապաղեսցուք, զի մի՛ այլ բանք լիցին զայնմանէ [199] ։

Ընդ շուք ալեաց Գ. Հ[օր] Վրթանիսի յոյժ ուրախ եղեաք, եւ արդարեւ ըստ խոստացելումն մեծագունից արժանի է պարգեւաց յերկրէ եւ յերկնից [200] ։

Յետ ութ աւուրց դարձցուք ի Բարիզ եւ ի սկզբան հոկտեմբերի սկսցուք զուսումնական տարիս. ընդ մեզ է ցարդ վարժապետս Անգղիացի, այլ հարկ է, զի յետ դարձիս փոխեսցէ զբնակութիւն իւր։ Այս ժամ ի դէպ է եւ զմերս տնօրինել պաշտամունս կամ պաշտօնատեարս. զի յամէ եւ կիսոյ հետէ իբրեւ ի կախ իմն մնացեալ ընկերք իմ ոչ գիտեն թէ մնալո՞ց իցեն աստ եթէ կոչելոց, եւ ո՞ ի նոցանէ. եւ մնալով ո՞ զի՞նչ կոչիցի։ Ի կարգելդ զիս ի տեսչութիւն եւ ի հանել զանգղիացին՝ հարկ եւ պատշաճ երեւի անուանել զոք ուսմանց տեսուչ, թէ եւ առաւել անուն քան իր է այդ տեսչութիւն, ցորչափ զուսմունս լոկ իմանամք, եւ ոչ զվարս եւ զգնացս մանկտւոյն, որոց քննիչ դաստիարակ անուանէր կարծեմ. եւ զայս եւս եթէ ի տեսուչն ուսմանց կամ յայլ ոք կամիջիք թողուլ, դուք գիտէք. նոյնպէս եւ ի մատակարարութիւն եւ ի հանդերձապետութիւն (որք յանձն են յեղբայրն) լաւ թուի կարգել եւ զոք ի մերոցս իբրեւ առաջնորդ կամ թելադիր կամ հոգաբարձու։ Ոչ եթէ պաշտամունքն նեղեն զիս, այլ մտածութիւն պատասխանատուութեան, եւ խէթ միապետութեան կարծեաց առ յայլոց, եւ իմ իսկ երկիւղ չյաւելլոյ ի վերայ ծանրութեան բարուցս եւ զայս ոգի կամ վարժութիւն։ Եւ թէպէտ երբեմն ժողովոյդ քննեալ եւ ոչ էր կամեցեալ սահմանել զայսպիսիս՝ այլ ի տեսուչն յանձն արարեալ, սակայն դարձեալ աղաչեմ, զի նա սահմանեսցէ որպէս զպաշտօնեայս նոյնպէս եւ զպաշտամունս, զի մի՛ լիցին բանք յայլս այժմիկ կամ առ յապա եւ մի՛ խիղճ յիս [201] ։ Իսկ վասն պաշտօնէից զայս միայն ասացից, զի թէ ոչ է պատշաճ կամ դիւրին առաքել այսր զայն որ ի Հռովմն է, պատշաճ թուի ինձ մնալն աստ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորիսի։

Աղաչեմ չառնել զանց զխնդրուածովս եւ հանգուցանել զիս. ցաւիմ, զի դանդաղեցայ ցարդ գրել, եւ գիւղազբօսիկ աւուրք հասեալ այդր թերեւս դժուարացուսցեն այսինքն յամեցուսցեն զպատասխանին, զոր ցանկալի էր ինձ ընդունել ի մուտս ուսումնական տարւոյս։

Ողջունիւ Պ[ատուական] ընկերացս ողջունեմ զմիաբան Ուխտս, եւ մնամ խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

399.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Ֆոնդէնըպլոյ, 22 Սեպտ[եմբեր] 1859

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Մինչչեւ ընկալեալ զշնորհեալդ ի 11 ամսոյս գրեալ էի զխնդրոյ Եդուարդայ Զօհրապեան [202], զորմէ արդ Վեհ հարցանէ ցիս [203]. ի Լոնտոն մտերմաբար վարէր ընդ իս, բազում անգամ հրաւիրեալ ի ճաշ, եւ տուեալ տոմսակս առ ի մուտ բուսաբանական պարտիզին. այլ ի գործ ստացման Ռափ[այէլեան] վարժատանն չունի մասն. բայց լուեալ եմ ի նմանէ թէ օգնեալ է Թէոդորեանին կարծեմ թէ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աղեքսանդրի յանցուցանել զդրամագլուխ Մուր[ատեան] վարժարանի. այլ թէ ո՞րչափ եւ զի՞նչ արարեալ ոչ գիտեմ. կարծեմ թէ սակաւ մի (կամ շատ) մեծաբան է. իսկ Թէոդորեանն, որպէս յիշեմ չափկըն [204] կոչէր զնա։ Արդ, զի եւ է, իմ կարծիք այս են թէ քաղաքավարութեամբ կամ ստուգաբանութեամբ պարտ է մերժել զխնդիրն, որ ըստ բազում գլխոց անտեղի է, մինչ մեք բնիկ աշակերտս եւս ընդունել ոչ բաւեմք, զայնպիսին ընդունելով ամենայն մեղադրութեան արժանի լինիմք. եթէ չկային այլ անտեղութիւնք՝ բարք ընծայելւոյն բաւական էր ի մերժումն. եւ ես կարեմ բացայայտ գրել առ Եդուարդ [205], զի եթէ շնորհ ինչ մարթ էր առնել երիտասարդին՝ վաղ իսկ արարի ես այնքան ամս պահելով, մինչեւ զարմանալ այլոց ընդ համբերութիւն իմ կամ բարեմտութիւն, իսկ յետ այնքան ամաց ընդունել վերստին զնա՝ իմովսանն յիմարութիւն իցէ, կարծեմ ոչ պակաս եւ խնդրողացն։

Մինչեւ ցարդ ոչ գրեցի՝ սպասելով գիտել զոր Վեհ գրիցէ։ Ես հազիւ զբնիկ աշակերտաց պատասխանատուութիւն կարեմ յանձն առնուլ, այդպիսում բնաւ չեմ բաւական։

Ի 26 ամսոյս դարձցուք ի Բարիզ, զի շնորհեցաւ մեզ յերկարել աստ զբնակութիւն մեր եւ աւուրս չորս աւելի քան զյառաջագոյն խոստացեալն. բայց ես դարձայց յետ վաղուին։ Գնացի եւ երեկ ի քաղաքն, եւ տարայ զթուղթ Վեհի առ Դայլըր, զոր եւ նախ առանձին ընթերցաւ հաճութեամբ, ապա ի ձայն ի լուր գանձապետի բարերար ընկերութեանցն զոր հաստատեալ է, հանդերձ մեկնաբանութեամբք եւ ներբողութեամբք. եւ անբաւ խնդութեամբ ասաց թէ այսպիսի բանք սրբազանի անձին բալասան են վիրաց սրտիս զոր յապերախտից եւ յանկրօնից ոմանց ընկալեալ եմ, եւ վարձք ջանիցս ի բարերարութիւն եւն. եւ ծերունաբար օրհնեաց զջանս միաբանութեանս, կրկնելով զխոստմունս իւր եւ զձեռնտուութիւն յոր ինչ եւ կարէ։ Յ՚2 հոկտեմբ[երի] յարդարելոց է հանդէս զինուորական նուագահարութեան ի մեծի պալատան ճարտարութեանց, յոր հրաւիրեաց եւ զբոլոր աշակերտս մեր խոստացեալ տալ տոմսակ կամ գիր ընդունելութեան։

Թուի թէ անմարթ է այսուհետեւ գտանել զայս ամ աշակերտս վասն վարժարանիս, նախ, զի դժուարագիւտ ասին թոշակաւորք եւ երկրորդ, զի զառաջին գտեալսն կամ գտանելիս սահմանեալ է վասն Ռափ[այէլեան] վարժարանի։

Յամսոյ հետէ Գապարաճեան ծերունին խօթ է, եւ երեկ գտի զնա առաւել տկարացեալ, թէպէտ եւ արտաքոյ անկողնոյ. այլ հազիւ շրջի ի սենեկին։

Մերքս ամենեքեան բարւոք կան եւ ըստ հաճութեան կամաց Վեհի կազդուրեցան քաջիկ, գեղեցիկ օդով եւ ջրով տեղւոյս եւ փոքր մի քան զսովորականն ընդարձակելով զձեռն տնտեսին։ Գաղղիացի վարժապետ մեր ներքին հրաժարեաց ի մէնջ երթալ ի Լիոն եւ տեսանել զիւրսն, եւ դարձցի ի սկիզբն ուսմանց։

Ողջունիւ եւ յարգութեամբ Պ[ատուական] Եղբարցս եւ մանկտւոյն, մաղթեմ փոխադարձ զբօսանս եւ դիւր եղելոցն ի գեղջ եւ ի վանս, եւ խոնարհ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ մնամ

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

400.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ֆոնդէնըպլոյ, 23 Սեպտ[եմբեր] [18]59

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Արդարեւ վասն գիւղական զբօսանաց եւ առ չունելոյ կարեւորս ինչ՝ չէր մեր գրեալ յանցեալ թղթաբերս, եւ զգրեալդ ի 10 ամսոյս անագան ընկալայ, զի յանձնեալ էի դռնապանի մերում բանալ զծրարս Հռովմայ եւ Պօլսոյ եւ զնամականին միայն յղել մեզ այսր ի գիւղ. իսկ զայլ զոր եւ գտցի՝ պահել եւ նորա բացեալ զնախընթաց ծրարդ՝ գրէր առ իս թէ չկայր նամակ ի նմա. իսկ իմ յեռանդն գնացեալ ի քաղաք՝ գտի եւ զնամակն ի պատրուակի թղթոցն, հանդերձ ամենացան կալի եւ մեծապանծ մասամբք փայտին կենաց եւ քղամդին եւ այլոց նշխարաց, յորոց զառաջին երկուսն առեալ ընդ իս ի նմին երեկոյի բերի այսր ի համբոյր ամենեցուն, ի պատշաճ աւուրքս տօնի Ս. Խաչին, եւ յամենեցուն առ հասարակ շնորհակալութիւն եւ խնդութիւն բազում. իսկ զառաւելն քան զայնս յուսամք ի զօրութենէ աստուածակիր տարերն, շնորհել Առաքողիդ եւ ընդունողացս զբազմապատիկ ձիրս զոր յինքեան բերէ։

Վաղիւ դառնամ ես ի վարժատուն, երկոքումբք Գալճեան հարազատօք, զի մօրաքոյր նոցա եկեալ եւ ընդ հուպ մեկնելոց է, ցանկայ տեսանել զնոսին, իսկ այլք դարձցին յետ երկուց աւուրց. քանզի շնորհեցին մեզ ասպնջականք մեր կալ եւ աւուրս չորս առաւել քան զոր նախ խոստացեալն էին։

Յայսմ պարապման ժամանակի տուաք փոխել զթղթեան որմոց սենեկաց քահանայից, զի հերձոտեալք եւ հնացեալք էին. ընդ նմին բառնալ եւ զոմանց ի սենեկաց մանկտւոյն, զի դարձեալ բոյն եւ դարան մլկաց եղեալ էին, եւ իւղաներկ արարաք զնոսին, որպէս եւ զայլսն մնայցէ առնել յայլ նուագս, թէ եւ ծանրագնի լիցի, այլ չիք հնար ազատելոյ ի զզուելեացն։

Զաւազանն եւս ետու պեղել, որ առ քոյովդ լիցի ծովակ, քանզի իբր 6 մեդր է տրամագիծն, եւ ունի զմիջոց չորից ծառոց, զուռենեացն երկոցուն եւ զայլոց երկուց. չեւ եւս է աւարտեալ, վասն որոյ եւ նաւակատիք կատարեսցին անագան. զձկունսն աստ որսասցուք, բայց զօրհնութիւնդ առաքեա, զի ջուրքն կենդանաբերք լիցին պարտիզին եւ զբօսասիրացն։

Սեղանատունն եւս լրացաւ յայսմ միջոցի իւղաներկութեամբ ստորին մասին որմոցն, որք ի հերուն թերակատար թողեալ էին։

Դարձեալ նորոգեցան բոլորակ աշտիճանք սանդղոց, որք դէմ յանդիման մեծի դրան տանս ի մուտս դահլճացն, եւ այնու ճարտարութեամբ, որպէս երբեմն զկապայս ճարտարէր Սրբութիւնդ. վեր ի վայր արարեալ, այսինքն զստորին կողմն վերին երես արարեալ, որով մաշածքն վայրաշրջեալ ծածկին եւ անմաշ ծածկեալքն ի լոյս ելին. այս գիւտ է նորոյ ճարտարապետին մերոյ, զոր ընտրեցաք առաջնորդ եւ օժանդակ շինութեանց, եւ է ինքն վերակացու կամ ճարտարապետ տանց փաստաբանին մերոյ Կիլմենի, եւ անուն նորա է Saintpère [206], այլ ոչ է Պապ։

Զարմանալի իմն հանդիպութիւն եղբօրորդեակդ ընդ քեռորդւոյն իմոյ եւ ընդ այլոցն առաքելոց աստի ուղեկցեալ է զծովու ճանապարհայն եւ միաբան հասեալք ի Պօլիս։ Ակն ունէաք թէ գայցեն մեզ անտի նոր համբակք, այլ վրիպիմք արդ ի յուսոյ, զի թոշակաւորք ոչ գտանին եւ անթոշակք ոչ պիտին, եւ մնամք 28 աշակերտօք։

Ողջունիւ սիրոյ Եղբարցս եւ մանկտւոյս համբուրեմ զաջդ ցանկալի, եւ մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Ծերունին Գապարաճեան [207] յամսոյ հետէ տկար եւ խօթ է, եւ տայ կասկածել։

401.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ] 5 Հոկտ[եմբեր] 1859

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Զշնորհեալդ ի գեղջէ ընկալայ ի ժամու, եւ մաղթեմ զուարճութիւն եւ յաջողութիւն օդոց գիւղաբնակաց եւ քաղաքայնոց. ի յետնոցս սակի եմք մեք, որք եւ սկիզբն արարաք ուսմանց. իսկ զհանդէս բացման ուսմանցս զայս ամ կատարեաց Բոմբալիէ եպիսկոպոս Նոր Զելանտայ [208], որ երթայ ի Հռոմ, եւ վասն խնդրոյ իրիք եկեալ էր ի վարժարանս, ընդ որ հաճեցաւ եւ եցոյց յօժարութիւն պատարագելոյ ի մատրանս, որպէս եւ արար իսկ ի կիւրակէիս (2 հոկտ[եմբերի]) եւ յետ աւետարանին խօսեցաւ առ մանկունսն յորդոր հայրաբար, եւ սիրելի եղեւ, զի ազնուակերպ, ընտանի եւ հոգեսէր ոմն է. ձեռնադրեալ ի Ֆրանսոնեայ [209] յամին 1836, եւ այժմ ելեալ է ի խնդիր քահանայից եւ մշակաց վասն հօտի իւրոյ, եւ բաղձայր գողանալ զոմանս ի մէնջ։ Գրեցաք զնմանէ եւ առ Գեր[ապայծառ] Եդուարդ։

Յետ հոգեւոր հանդիսին վայելեցաք եւ զարտաքինն, այսինքն զերաժշտականն յոր հրաւիրեալ էր Դէյլոր, ազատ մուտս կամ տոմսակս տուեալ ամենայն վարժարանեայցս ի մեծ հանդիսարանն ճարտարութեանց. եւ երաժիշտքն էին զինուորականք իբրեւ հազար նուագածուք, աւելի կամ պակաս։

Այսօր երթիցուք յայլ հանդէս տխրական, տալ հողոյ զհանգուցեալն յեռանդն զ Գապարաճեան Վարդապետն, զհին միաբան Ուխտիս, որ հոգեւոր պատրաստութեամբ ննջեալ է ի Տէր խաղաղութեամբ, ոչ գոլով մեր ընթերակայ, այլ քահանայից իւրոյ եկեղեցւոյն. հոգ թաղմանն մեզ յանձնեցաւ աւանդեալ ի ձեռս մեր գումար ինչ ի դրամոց նորին. իսկ այլն ամենայն կնքեցաւ, մինչեւ ազգականք նորա ի Կ. Պօլիս ցուցցեն զոք գործակալ։ Թաղեսցի յառանձին հող վարձեալ վասն ամաց հնգից [210] ։

Եկեսցուք եւ ի մեր լուսահոգւոյս հող, զորմէ դարձեալ խօսեցեալ ընդ Կիլմենայ [211] ծանուցից միւսանգամ, զի զառաջինն ոչ էի քաջ իմացեալ զբանս նորա, են նորա երկու հողք կամ գուբք անյարդարք եւ յերկոսին եւս մի մի դագաղք. զմի ի հողոցս տացէ մեզ, մեզ մնայ պատրաստել այսինքն որմել զգուբն, առ որ պիտին իբրեւ 700 ֆր[անք[ եւ արտաքոյ նորին ծախք փոխադրութեան, զոր միշտ առնելի է. մնայ մեզ ուրեմն շահ կամ ձրի հողն, որ կարծեմ արժէ 4 կամ 500 ֆր[անգ]։

Վասն առտնին կարգաւորութեան կամ պաշտամանց մերոցս ոչ ինչ խօսեցայ մինչեւ բացայայտ ծանուսջիք մեզ, եւ մեք ըստ թելադրութեան Վեհի արասցուք առ ժամս։

Ե[ղբայր] Արսէն, զոր ողջունեմ սիրով, գրեալ է զմսակտուր գործւոյն, այլ ոչ ասէ թէ կամիցիք գնել վասն վանաց. վասն այսորիկ ոչ կարեմ առնել ինչ. եթէ որոշակի գրեալ էր՝ գուցէ յանձնէի Վիջէն աղայի ՝ որ գալոց է այդր։

Տիրան Պէյ դարձեալ խնդրէ գրով առաքել զորդիս իւր ի վարժարանս, եւ ես տաց պատասխանի հաճութեան, պայմանելով միայն, զի պարտ է նոցա ուսանել զհայերէնն։

Ողջունիւ խոնարհութեան Եղբարցս եւ մանկտւոյս, մնամ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

402.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

[Փարիզ] 8 Հոկտ[եմբեր] [18]59

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Նախ զանուանդ տօն եւ զցանկալի յիշատակաց առիթ շնորհաւորելով խառնեմ զսրտամռունչ մաղթանս իմ ի սրբազանսն եւ հոգիունակս որք այսօր վերասցին առ ի քէն ի սեղան Բարձրելոյն, քանզի գիտեմ լաւագոյն քան զիս գիտես խնդրել եւ ընդունել ի Նմանէ զպէտս անձին եւ եղբարցդ եւ Ուխտիս, որոց եւ յամայր պարգեւիլ յաւելում ի նոյն մաղթանս։ Ոչ է հարկ ասել, զի մանկտիս իբրեւ զերկրորդ Հայր յետ վերացելոյն ունի զՍրբութիւնդ, եւ իբրեւ զընտանի տօն զքոյդ պաշտէ. եւ ես իբրեւ ձօն հաճոյագոյն մատուցանեմ Սիրողիդ եւ թելադրողիդ զզգաստութեան նոցին լուր, զոր եւ յանդուլ աղօթիցդ ակն ունիմ առաւելուլ յառաջիկայս [212] ։

Զմաղթանսդ չափաւ առ Ս. Խաչն ոչ յիշեմ թէ գտի՞ ի թղթեան հանգուցելոյն, թուի իմն ինձ այնպիսի ինչ, այլ քաջ ոչ յիշեմ. ի յուզել միւսանգամ զնոսին՝ երեւեսցի եթէ կայ. կան մնան շնորհաւոր մաղթանքդ զոր ի տօնի անուան նորին գրեալդ է աստ։

Աւազանս մեր զոր փափագեմ կոչել Ծով Մուրատայ, արդէն որմեալ եւ բռեալ է եւ զջրմուղն կամ զշատրուան եւս եդին. մնան արդ քարեղէն շրթունքն, եւ ի բացուստ շրջաբոլոր փոխանակ խաղխամեայց ածցուք նստարանս երկաթոտունս, որ զնոյն գործ վանդակի կատարեսցեն, միանգամայն եւ հանգիստ զբօսասիրացն մատուսցեն։ Ցայտ կամ բարձրութիւն ջրոյն ոչ ինչ պակաս է քան զչափ տրամագծի ծովակին, եւ առաւելու ընդ առաւօտս եւ ընդ երեկս եւ մանաւանդ ի գիշերի, զի յայնժամ առատ է ջուր ի քաղաքի կամ նուազ ի գործածութիւն նորին։ Ակն ունիմ թէ յառաջիկայ տարւոջս ընծայեալ մեզ սրբագրիցես կամ մեղադրիցես զթերին. ցայնժամ զեռայցեն ի նմա հաւք եւ ձկունք օրհնութեամբ երկնից։

Գապարաճեանն ի լաւագոյնն փոխեցաւ կեանս, յընթերակայութեան երիցանց եկեղեցւոյն իւրոյ, կատարեալ զհոգեւոր պարտսն եւ հանգուցաւ ի Պառնասեան հողս [213], ուր եւ մերս Լուսահոգի։

Փուլճեան Պօղոսիկ աղայ, Ղազարոսեան Յակոբ կնաւն՝ դարձան ի Կ. Պօլիս, ուր կարծեմ ժամանել այսօր։

Եպիսկոպոսն Նոր Զելանտայ [214] զորմէ գրեաց Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ տակաւին չէ մեկնեալ ի քաղաքէս, յոյժ հաճեսցիս տեսանելով զնա. ի կիւրակէիս անցելում պատարագեաց առ մեզ եւ յետ աւետարանին խօսեցաւ յորդորակ առ աշակերտսն, ի բացումն ուսմանց զնոյն կատարելով հանդէս զոր ի հերուն եւ յայլ հերու Սրբութեանդ կատարեալ է. եւ ետու նմա գիր ընծայութեան. իսկ ինքն զպատկեր իւր վիմագիր ետ մեզ եւ քերական մի մաուրի լեզուի, յոր լեզու խօսին Զելանտացիք։

Ի դիմաց համօրէն վարժարանիս դարձեալ մատուցանելով զջերաջերմն եւ խնդալիր մաղթանս, մնամ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

403.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 17 Հոկտ[եմբեր] 1859

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Յեռանդն ընկալեալ զշնորհեալդ յ՚7 ամսոյս ծանեայ զգրեալդ առ Եդ[ուարդ] Զօհրապեան [215], առ որ գրեալ էի եւ ես յ՚30 սեպտ[եմբեր] նովին մտօք, եւ ընդ քօղով իմն ծանուցանելով նմա, զի շատ իսկ շնորհս արարաք երիտասարդին պահելով զնա ի Ռափ[այէլեան] վարժարանի։

Զանց արարաք առ այժմ զնոր մանկտեաւ, այլ զի՞ արասցուք զայն, զի չհատուցանեն եւ հինքն, եւ գործակալս մեր ոչ բաւէ ըստ ժամանակին թափել ի նոցանէ զպահանջսն, որով եւ մատակարարողս աստ նեղի յոյժ. չեւ ի կէս հասեալ ամսոյս 600 ֆր[անգ] միայն մնացին ի ձեռս իմ, եւ 400 ունէի յաւանդ յօտարաց. իբր յերից ամսոց հետէ չգայ ինչ ի Պօլսոյ, եւ զվերջին փոխանակագիրն ոչ կարացի վաճառել, վասն զի ի վերայ աննշան առն արարեալ էր, եւ հազիւ յելս ամսեանս յետ իբր 100 աւուրց ընկալայց զարծաթն։ Բազում անգամ յուսով եւ անփութութեամբ գնամ, այլ հարկ է խոստովանել, զի եւ ոչ սակաւ անգամ նեղիմ յերկեղէ անակնկալ պահանջողաց, զի ոչ է մարթ յապաղել առ ամենեսին որպէս առ գործաւորս բազմամեայս, առ որմնադիրն եւ հիւսն։

Առ նեղսրտութեան գրեցի եւ զայս, հազիւ ժուժկալեալ յառաւել գրելոյ։

Մսակտուր գործին խնդրեալ յ Ե[ղբայր] Արսենէ քննեալ յ Ե[ղբայր] Յովսեփայ ՝ գտաւ այժմ խոտան կամ ոչ ի յարգի այլ փոխանակ նորին հնարեալ են միւս այլ կատարելագոյն եւ մեծագոյն, որ արժէ իբր 300 ֆր[անգ] կամիցի՞ զայս, թէ դարձեալ զառաջինն, կամ զփոքրն նորոյն, եթէ գուցէ, զի զայս ոչ ստուգեցաք տակաւին, զայսմանէ ծանուսցէ եւ Վ[իջէն] Հոլաս, որ գնաց ընդ Եղ[բայր] Յովսեփայ ի տես գործւոյն։

Եղ[բայր] Բրոմբսոյի, որ ծանօթ է Վեհի, վաճառէ զգիրս հանգուցելոյ եղբօրն, ընդ որս է եւ եկեղեցական պատմութիւն Հայոց, ձեռագիր, եւ հարցանէր թէ կամիցի՞մք մեք գնել, առ որ հարցեալ եւ իմ զկարեւորսն՝ ահա տայ զայս պատասխանի, զոր առաքեմ առ Վեհ, խոստացեալ նմա ծանուցանել զկամս Սրբութեանդ [216] ։

Վիջ[էն] աղայ կարծեմ վաղիւ մեկնեսցի աստի գալ այդր, այլ ոչ ուղղակի ընթացիւք, յարկեղսն զոր առաքեաց նա եւ որ առաքեսցի՝ եդաք զգրուածս գտեալս առ Լուսահոգւոյն եւ զնամականին եկեալ առ նա. յառաջինսն գոն եւ ինչ ինչ ի դիւանաց վանացս պիտանիք։

Ակն ունիմ թէ եւ Վեհ իւրովքն կազդուրեալ ի գեղջ եւ դարձ արարեալ արդ ի վանս պարապեսցի ի դժուարին հոգսն, ընդ որս յիշեսցէ եւ զխնդիրս իմ զոր ի Ֆոնդէնըպլոյէ գրեցի [217]. եւ մեք աղօթեմք ի զօրաւիգն Վեհի, եւ ինքն աղօթեսցէ վասն մեր օրհնախառն մաղթանօքն, որոց մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

404.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

[Փարիզ], 22 Հոկ[տեմբեր] [18]59

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Շնորհ ունիմ եւ ի դիմաց մանկտւոյս հայրաբուղխ եւ սիրայորդոր բանից՝ որովք պատուէք եւ քաջալերէք զնոսա, եւ զխնամակալս նոցին. եւ ամենեքեան ակն ունին արժանաւորիլ տեսութեանդ յառաջիկայ տարւոջս, Տեառն կամօք։

Զ Հ[այր] Սթուփ չտեսի ես, այլ Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ չոգաւ ի տես, զի ճանաչէր զնա, եւ ես ջանացայց տեսանել ոչ անագան։ Աստ է եւ ընդհանուր մեծաւոր նոցա, եւ նոր առաջնորդ տեղւոյս Ալպինի։

Յոլաս Վիջէն աղայ մեկնեցաւ աստի երթալ ի Վենետիկ, այլ չետու նմա զծրարեալդ մալապար Հաւատով խոստովանիմն [218], զի եւ այլ թարգմանութիւնք կային աղօթիցն աստ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիսի յանձնեալք ի վանաց, եւ նա գրեաց ի վանս վասն այդր, զի թէ հաճին աստ տպագրեսցի, ապա թէ ոչ առաքեսցէ անդր։

Ճանաչիցէք զգիրսն տպագրեալ այդր L ' Orbe Cattolico: Atlante geografico - storico - ecclesiastico, di Girolamo Petri [219]. իցէ՞ պիտանի, որպէս կարծեմ, եւ մա՞րթ իցէ ձրի ստանալ տեառնդ, իբրեւ եպիսկոպոսի, վասն վանաց։

Բացան սահանք անդնդաբուխք, եւ ջրմուղն վերնացայտ հազիւ յ՚30 ժամս կարաց լնուլ զ Ծովակն Մուրատայ, որոյ պակասեն տակաւին քարեղէն շրթունք կամ սահմանք, ոչ այնքան առ ի զսպել զնա, որքան զարտաքինսն յառ ի ներքս խարդաւանաց. ի զարդ եւ ի զովութիւն ամարայնոյ պատրաստեալ ի յոռոգումն պարտիզին, ի լնուլ անդ ջուրբք առ ի փորձ, ի փորձութիւն արկ եւ զտեսողս, եւ յետ ճաշու սկ[ս]աւ լինել վայր ժամադրութեան. եւ իմ կանխաւ գուշակելով հաճեալ էր ընդ այն, զի ի հրապարակամիջի պարտիզին լիցի ժողովատեղ մանկանցն եւ մի՛ յանկիւնս ուրեք եւ ընդ որմովք. եւ ահա նաւ մի 10 թնդանօթօք սկսաւ պատառել զմանրիկ ալիս ծովուն, եւ ձկունք ոմանք զեռալ ի նմա։ Եթէ յանկարծ տեսանէր զայն հանգուցեալ ծերունին, քանի ուժգին գոչելոց էր, Par exemple ! [220]

Ի նշխարս սրբոց զոր նախ ունէաք, գոյ եւ Ս. Արիստակիսի, կամէի գիտել թէ ո՞ւստ առեալ է, եւ իցէ՞ ամենեւին վաւեր։

Ողջունեմ սիրով զ Յովսէփ աղայ, եւս առաւել զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Եւգենիոս եւ զմիւսն, եւ զ Հ[այր] Տարաունի, զոր ոչ մոռանամք. ի Լիբանան կամէր գնալ, գնա՞ց, եթէ երկեաւ ի պատերազմէ Տրիւզաց [221] ընդ իւրսն։ Մատուցեալ եւ զողջոյնս Պ[ատուական] Եղբարցս, մնամ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

405.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 29 Հոկտ[եմբեր] [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Վարանեալ ընդ յապաղել գրոյ Վեհի՝ մինչ դեռ ձեռն արկանէի ի գրութիւնս՝ ահա ընկալայ զշնորհեալդ ի 22 ամսոյս, եւ ուրախ եղէ ընդ քաջողջութիւնդ՝ զորմէ խիթայի։ Ի բարւոք ողջութեան կամք եւ մեք ամենեքին, եւ շնորհք գիւղական կազդուրմանն երեւին ի մանկտին։ Եղանակն միայն հիւանդ է, ոչ միայն աշնանային այլ եւ ձմերային. սկսաւ ցուրտն եւ հուր երեւեցաւ. (բայց յառաջնում գիշերիս չափազանց երեւեալ՝ հրդեհակէզ արարեալ է զգմբէթ եւ զժողովարան դահլիճ Ծերակուտին) [222] ։

Հանգուցեալ Գապարաճեանին կտակ ոչ է գտեալ ըստ քննութեան զոր արարեալ են քաղաքական պաշտօնեայն եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս. եւ առաջինն յանձնեալ է երկրորդիս 500 ֆր[անգ] ի պէտս թաղման հանդիսին, թէ եւ ոչ կէսն իսկ ծախեցաւ. եւ վասն չերեւելոյ կտակին՝ կնքին դուրք եւ դարանք նորա եւ գրեցաւ ի Պօլիս առ ազգականսն, որք կարգելոց են զոք գործակալ, կարծեմ զիս, որ ոչ առից յանձն. ոչ գիտեմ թէ եւ կանոնք Ուխտիս արգելուցուն մեզ զայս [223] ։ Քանզի եւ խիթամք իսկ թէ ոչ որչափ կարծիւրն գտցի ինչ առ նմա, եւ ապա կասկածեսցեն թէ բարձեալ իցէ ուրուք, որպէս եւ այդ կասկածի զաղախնոյ նորա։

Տիրան Պէյի խնդիր ի դերեւ ել, կարծեմ ոչ հաւանելով նորա ընդ պայմանս թէ պարտ իցէ մանկանցն ուսանել զհայերէն՝ թէ եւ նա այլ ինչ պատճառէր։ Յառաջիկայ եօթնեկիս գայցէ այսր յաշակերտութիւն եղբայր Խորասանճեանին, թոշակաւ իւիք։ Ոմն ի սեղանաւորաց Հայոց (կաթողիկոսական) այն ինչ մուծեալ զորդի իւր 11ամեայ ի Կրընելեանց վարժարանն [224], եւ ահա փակեալ է տեղին, որոյ պատճառ լսեմք զպակասութիւն դրամոյ. եւ արդ հայրն կամի մեզ տալ զմանուկն բաւական թոշակաւ, ոչ կամելով թողուլ առ Գաղղիացիս, առաջարկեալ է զայս ի ձեռն Պ[արոն] Պօղոսի Երամեան եւ այլոց՝ ես ետու պատասխանի, զի չառնումք այժմ զմի զոք միակ, բայց եթէ գտցին եւ այլ ընկերք՝ յայնժամ քննեսցուք։ Եւ արդ, զի Խորասանճին գայ, թերեւս եւ այլ ոք, (այսինքն Էմինեան, որոյ հայրն դարձեալ գրեալ է այսր առ ծանօթ իւր առաքել զմի կամ զերկուս յորդւոցն բաւական թոշակաւ, եւ ես գրեցի առ Ե[ղբայր] Ստեփան [225] հաւանութիւն) չիցէ՞ մարթ ընդունել զմանուկդ փոքրամեայ, եթէ ունիցի զայլ պայմանս ընդունելութեան։ Մեզ չերեւի անդէպ, այլ ցանկամք ունել զՁեր կարծիս եւ հաւանութիւն, բայց փութով՝ որչափ եւ հնար է։

Յանցելումն գրեալ էի նեղսրտութեամբն. նեղութիւնն աճէ, սիրտն ոչ. ի Պօլսոյ չեհաս եւ դանկ մի եւ յետ այնորիկ, թէ եւ 12000 ֆր[անգ] պահանջք կան մեր եւ աւելի եւս. յոյս 4000 ի Տէվլէթեանց եւ Տամաթեանց ճոխագունից. եւ բաց ի համբերութենէ կարծեմ չիք այլ դեղ. վասն որոյ հարկ է դարձեալ այտի ի Ձէնջ ակն ունել. եւ աղաչեմ քաջ խորհել, թէ իցէ՞ պատիւ եւ լաւ զայսպիսի մեծ տուն 500 ֆրանգաւ լոկով թողուլ զկէս ամիս, որ է ասել զկէս տարի, թէ ո՞չ իցէ պարտ մեզ ունել աստ միշտ իբր 3 կամ 4000 ֆր[անգ] առ ձեռն պատրաստ առ ամենայն դէպս։ Զայս նուագ 4000 ամսականն յառաջնում եօթնեկին սպառիցի, զի իբրեւ 2000 պայմանեալ պարտք կան ինձ վճարելոյ ընդ հուպ։ Աւելի է այլ եւս գրել թէ եւ կայ շատ։

Շնորհ ունելով ընդ տուեալ լուրսդ եւ աղօթելով վասն հանգուցեալ հացարարին, ողջունիւ Եղբարցս եւ համբուրիւ օրհնաբաշխ աջոյդ, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

406.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 4 Նոյեմբ[եր] [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ի կնքել էի զծրար թղթոցս յորժամ եհաս շնորհեալդ ի 28 սահեալ ամսոյն, եւ ծանոյց զխորհուրդ եւ զկամս Ժողովոյդ որ վասն պաշտամանց մերոց ի վարժարանիս, եւ որ առ դիւրութիւն մտացս եւ այլոց իսկ. վասն որոյ նախ շնորհ մեծ ունիմ եւ ապա յոյս ըստ այդմ կարգաւորութեան յարդարելոյ զիրս մեր բարւոք, զոր եւ ծանուցից յետոյ, տեղեկացուցեալ զՊ[ատուական] Գործակիցս իմ. առ այժմ միայն ընդ Տեսուչ մանկանցն տարակուսիմ թէ առանց ինչ դժուարութեան յարմարիցի՞, այլ սիրով ակն ունիմ ելս գտանել [226] ։

Վասն դամբանական գբոցն ծանուցից զչիմացեալն յառաջին գրելոցս. գուբն յորում արդ հանգչի մերս (եւ որում յայց ելաք երեկ) պատրաստեալ եւ կազմեալ է, եւ փաստաբանն վասն իւրոյ ազգատոհմի սեփականեալ է զայն, վասն որոյ կամի հանել զմերս եւ հանգուցանել այլուր. իսկ այլքն երկոքեան գուբք չեն որմեալք, եւ որմքն են իբրեւ զհորոց ընդ երկրաւ, որովք գուբն ձեւանայ. վասն որոյ լաւ եւս է ասել թէ ցարդ երկոքին յետինքդ չեն գուբք, այլ հողք միայն կամ գերեզմանք. եւ առ այս պատրաստութիւն պիտին այնքան հարիւր ֆր[անգ] որում վկայեն ամենեքին։ Իսկ դագաղք որ ի սոսա կան մէն մի, մին երիցու միոյ է աղքատի, զոր փաստաբանս մեր թողեալ է անդ, եւ միւսն այլոյ ուրումն, ոչ յիշեմ եկեղեցականի թէ աշխարհականի. զորս կամի թողուլ ուր ենն, այլ մարթ է ծածկել զնոսա ի յատակի ի հանդերձելն զգուբն վասն վարժարանիս։

Վասն տնտեսական պիտոյիցս յուշ արարից, զի գտի թղթիկ մի նշանակեալ առ ի Վեհէ մինչ այսրն էր, զամսական ծախս, ըստ այնր ժամանակի, աւարտեալ այսպէս. «որ է ասել յամսեան 5000 եւ աւելի, զի եւ յամենայն ամս պատահին փոքր ի շատէ ուղեւորութիւնք»։ Յետ այնր թիւ անձանց եւ վարժապետաց փոփոխի, այլ նշանական փոփոխութիւն է առաւելուլ կամ թանկանալ գնոյ կարեւոր պարենից եւ նիւթոց, ըստ աճելոյ բնակչաց եւ զեղխութեան քաղաքիս։ Մարթ էր 4000 ամսականօք եւ վարձուք տանս եւ պօլսական նպաստիւ տնտեսել զպէտս մեր, եթէ ոչ շինութեանց եւ նորոգութեանց հարկ ի վերայ կայր. մարթ էր եւ է զանց առնել եւ զնոքօք, այլ համբաւ վարժարանիս ընդ նմին աղօտասցի. եւ ոչ համբաւ լոկ, այլ եւ բարոյական եւ առողջութիւն ըստ մասին մասին։ Վասն որոյ ի վերայ 4000 ամսականացն հարկ է գէթ եւ 2000 միշտ ունել առձեռն, զի դարման տարցի պարտուց՝ զորոց զցուցակ երբեմն առաքեցի, եւ յետ այնր այլ եւս յաւելան։ Զայս ամիս պարտական էի հատուցանել 700 ֆր[անգ] գինեվաճառին, իբր 800 առ որմնադիրն, որում չէքն վճարեալ յերկեմենից հետէ, առ գրավաճառս եւ թղթավաճառս իբր 600. եւ զի՞նչ մնայր ի ձեռին յետ վճարելոյ մսավաճառին, հացարարի, կօշկակարի, ուտելեաց եւ դէպք նորք. տնահարկն միանգամայն պահանջեցաւ եռամսեայ 373 ֆր[անգ] վասն փոփոխութեանց եւ ընդարձակելոյ սահմանաց քաղաքիս, կամ նհանջելոյ անջրպետացն մինչեւ ի պարիսպ անդր ամրոցացն. եւ այսպիսեաց մարթ է ստէպ պատահել։ Ոչ է մարթ զամենայն պարտատէր ողոքել եւ ձեռնունայն առաքել կամ սակաւուք շատացուցանել. այլ ոմանց հարկ է միանգամայն տալ հազար, որպէս ածխավաճառի, որում պարտիմք 1800, եւ անշուշտ պահանջեսցէ հազար մի յառաջ քան զկատարած տարւոյս, եւ անդէպ է զլանալ։ Վասն յատակելոյ զառ որմով պարտիզին արտաքուստ ոչ գիտեմ որչափ ինչ գնաց, 1200 ասացաւ յայնժամ, եւ զի քաղաքական ոստիկանութիւնն արար զայն, գուցէ յանկարծ միահաղոյն պահանջիցէ զգումարն. եւ ես ի սոցանէ զանգիտեմ, թէ ոչ ի ծանօթից պարտատեարց գործաւորաց։ Բայց վնասիմք միշտ անագանելով ի հատուցումն, զի ոչ կարեմք զեղչել. իսկ առ օրին հատուցանելով մարթ էր 2 առ հարիւր հատանել։ Յայսր վերայ տակաւին ոչ սակաւ կարեւորք կամ վայելուչք գոն ի շինութիւն կամ ի նորոգութիւն. մինչեւ ցարդ չիք քահանայիցս կամ հիւրոց աւազան կամ լուացարան, այլ կատուաբար ի պնակս մկրտիմք, եւ զպատուական գլուխս մեր ոչ կարեմք լուանալ. նոյնպէս եւ վասն մանկտւոյն պիտի բաղանիս կամ լոգարան մի կամ երկուս, զայս ամ ի յերկարել տապագին աւուրց հարկ եղեւ ստէպ առաքել զնոսա ի ցուրտ բաղանիս, եւ կարծեմ իբր 200 ֆր[անգ] պահանջիցին, զի չեւ եւս եմք վճարեալ. քանզի եւ զգին լուալեացն ծանրացուցեալ էին. մարթ էր խնայել զայն եթէ էին մեզ լոգարանքն, զորմէ խօսեցեալ իսկ է իմ ընդ ճարտարապետին եւ կամէաք յարդարել այժմէն ի պատրաստութիւն ամարայնոյ, այլ խիթամք ի նոր ձեռնարկութենէ։ Բայց աւազան մի մեծ տուաք գործել ի պարտիզի ի զովութիւն հեղձուցիկ աւուրց եւ յոռոգումն դալարեաց, որք զայս ամ խամրեցան առ չբաւելոյ բազկաց յոռոգել։ Կան եւ այլ այսպիսիք. յորոց մի եւ պէտք մատրանս, թէ եւ ոչ ստիպողականք, բաց յորմոցն գունաթափելոց. զի մի միայն ունիմք սկիհ պղնձեայ արծաթէ զօծ, ոչ ծնրանոց եւ ոչ վերարկու նորին ի պէտս եպիսկոպոսի կամ արժանաւորաց, եւ միշտ մուրամք ի շրջակայ վանորէից եւ յեկեղեցւոյն. եւ ոչ ծանր կամ ճոխ զգեստ պատարագի վասն աւագ տօնից, եւ թէպէտ շինել տուաք մի՝ այլ միջակ եւ պարզ։ ԶՏէր եւ զՏիրամայր իբրեւ զհամբերողս թողաք յետոյ եւ զմարդիկ նախ կամեցաք հաճել, բայց ոչ իսպառ կամիմք յապաղել. վասն որոյ եւ խնդրեմք, զի հաճեսջիք եւ թոյլ տաջիք մեզ ծախել վասն մատրանս որչափ ինչ հատցուք յԱնգղիացւոյն եւ ի Գաղղիացւոյն թոշակաց. ոչ զայս հատածս յայլ ինչ ծախել, եւ ոչ այլուստ առնուլ վասն հանդերձանաց եւ սպասուց մատրանս՝ առ ժամանակ մի։

Շնորհ ունիմ եւ վասն փութալոյ Վեհի առաքել 2000 ֆր[անգ] ի նպաստ եւ ի հանդերձանս գբոյն, շնորհ ունիմ եւ կարեկցիմ եւս արդիւնական Հօր Գործակալիս մերոյ, եւ աղօթեմ յաւելուլ Տեառն զզօրութիւն եւ զհամբերութիւն նոցա եւ զմեր. եւ աղաչեմ ոչ նեղութեամբ այլ ծաղու ընթեռնուլ զբանքս, ապա թէ ոչ չիցեն բնաւ աւուրս պատշաճ։

Ծագեաց եւ ի Պօլսոյ նշոյլ իմն նպաստից ի պահանջիցս մերոց։

Հասցէ այսօր կրսեր եղբայր Խորասանճեան Պ[արոն] Յովհաննու յաշակերտութիւն վարժարանիս։

Զնամակս մեր լաւ լիցի ազատագրել ուստի եւ առաքեմք, մեք աստ զմերս, եւ դուք այդր զձերդ, զի սակաւ ինչ շահիմք այսպէս։

Վախճան արարեալ երկարաբանութեանս հրաւիրեմ զՎեհ յունկնդրութիւն բարի բարի մաղթանաց որդեկացն եւ սանից, ընդ որս մնամ եւ ես ի խոնարհ համբուրիւ աջոյդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Յ. Գ. Խորասանճեանն եհաս ի ժամուս։

407.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Բարիզ, 12 Նոյ[եմբեր] [18]59

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Ուր ուրեմն Պելճիացին բերեալ է տփիկ մի նշխարաց սրբոց, եօթանեցուն միայն, այսինքն են Ս. Ոնոփրիոս, Ս. Եփրեմ, Մարթա, Մատաթիա, Իլարիոն, Անդրէաս կարծեմ զօրավարն իցէ եւ Theop h i M. ո՞ իցէ յետինս։ Եւ զի ի մանր նշխարանոցս ամփոփեալ են եւ սոքա, որպէս եւ այլքն, թուեցաւ ինձ թէ արդարեւ զնշխարս նշխարաց, այսինքն զմասունսն աւանդեալ է մեզ եւ զայլ երեւելիսն, որպէս գրէր Սրբութիւնդ, պահեալ կամ այլում տուեալ է։ Մնամք ստուգել զայդ ի գրութեանդ, քանզի բերողն արդ ի Հռոմ պարտի լինել։

Յաւուր տօնի Ամենայն սրբոց զամենայն նշխարսն ի մի շրջանակ եդեալ բազմեցուցաք ի սուրբ սեղանի։

Երեկ ի յիշատակի Ծննդոց Վեհիս նաւակատիք եղեն նորոց պաշտօնակալաց եղբարց մերոց, որպէս սահմանեալ էր ի Ժողովոյ վանացս. Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս ի վերայ տնտեսութեան եւ հանդերձապետութեան, եւ փոխանակ վերատեսչի վարժարանիս. Պ[ատուական] Հ[այր] Սուքիաս ՝ վերակացու կամ հսկող մանկտւոյն. Պ[ատուական] Հ[այր] Քերոբէ ՝ տեսուչ ուսմանց, որոց վասն եւ վասն ամենեցուն աղօթիւք եւ օրհնութեամբ նպաստեսջիք։

Զաբբայն Տարաունի ողջունեմ մեծապէս, շրթամբք, բազկօք, սրտիւ. պատրաստ է սենեակ նորա, bon voyage ! [227]

Աւազանին լրումն գարնայնոյ պահի, թէ եւ արդէն շրջապատեցաւ քարեղէն շրթամբք, եւ լի է ջրով, իսկ վասն ձկանցն թերեւս ապաւէն եւ ծածկոյթ մատուսցէ քարակոյտ ժայռն զոր ի միջին ամբարձաք, գործեալ եւ խորշս առ ստորոտովն։ Սակաւք ի նմա են արդ ձկունք, յորոց զոմանս տեսանեմք երբեմն կող ի վայր տփկեալ մածեալ զյատակաւ, անշարժ որպէս մեռեալ, եւ ի մերձեցուցանել զգաւազան կենդանանան յառնեն լուղան. միթէ ի քո՞ւն ընկողմանիցին։

Մոռացայ յիշել ի վեր անդր, զի ընդ նշխարաց սրբոցն չկայր եւ վկայարան վաւերութեան. ոչ գիտեմ ուրոյն առաքեա՞լ իցէ այն ի Սրբութենէդ, ընդ այլոցն, թէ ոչ, զի ոչ քննեցի։

Խոնարհ ողջունիւ մանկտւոյս, յորս յաւելաւ կրսեր եղբայր Խորասանճեանին, եւ Պ[ատուական] Եղբարցս, ողջունելով զորս այդր Եղբարք, եւ զ Յովսէփ աղայ, մնամ

ն [ուաստ] հոգեկից
Հ [այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո [րդեգիր] Կ[ուսին]

408.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 13 Նոյ[եմբեր] 1859

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Քէֆիմ կէլտի [228]. այսինքն եղբայր Պ[արոն] Յովհաննու Խորասանճեան եկն յաշակերտութիւն վարժարանիս, եւ 28 թիւն եղեւ 29. ազգականք խոստացեալ են եւ քանի մի հարիւր ֆրանգ տարեկան։

Ի ձեռն Պառպիէի ուրումն գաղղիացի տիկնոջ, որ մատոյց ողջոյնս առ ի քէն, առաքեցի երկուս հատորս գրոց վասն վարժարանիդ եւ երկուս վասն վանաց, զընծայս Դէյլորայ։

Շնորհ ունիմ վասն տնտեսական ցուցակիդ, որով բաղդատեալ զմերս գտանեմ աստ առաւել ծախեալ զգինի եւ անդ զփայտ կամ զածուխ, եւ պատճառ յետնոյս այս է՝ զի փայտ սակաւ յոյժ կամ ոչ բնաւ վարեմք աստ, այլ հանքածուխ միայն։ Դարձեալ վարժապետաց վարձք աստանօր ծանր է կամ բարձր, եւ փոխանակ 4- 6000 աւս[տրիական] լիրայիցդ աստ 8-10000 վճարեալ տեսանեմ յամսն 1855-1858. զայս ամ թերեւս փոքր մի նուազ լիցի, զի փոխանակ 200 ամսականի Անգղիացւոյն յայսմհետէ տացուք 150, որ է 1800 տարեկան։ Հանգուրցեցի փոքր մի եւ զգաղղիացի վարժապետն արտաքին, թէ եւ շատ դժուարաբանութեամբ։

Ընդ կազդուրելդ ի գեղջ խնդամ եւ խնդակցիմ, եւ եթէ մարթ էր կատարել ըղձիցս՝ ամենայն յօժարութեամբ հրաւիրէի եւ հրաւիրեմ փորձել միանգամ եւ զցամաքային օդս կողմանց. եւ զի մի՛ յոյժ երկիցես յանուանէ ցամաքութեան՝ պատրաստեցի եւ աւազան մի կամ Ծովակ Մուրատայ, որով մասամբ առաւելեալ պարտիզիս քան զքոյդ՝ մի՛ ոք մեծամտեսցի ։ Զմերս արդ պարտէզ յանձն առ հոգալ Պ[ատուական] Հ[այր] Սուքիաս հանգրիճելով։

Ցանկայի եւ ես գտանել ընդ քեզ ի ժամու ընդունելութեան Պոնտապետիդ եւ վայելել զխամսի ձկնեակսն զոր անշուշտ բերցէ յընծայ, եւ լսել մեծամեծս, գոնեայ ի փշրանացն մի՛ զրկեցայց։

Ողջունելով զորս ընդ քեզ են ընդ քեւ, հարցանեմ եւ զողջոյն մայրապետին, Բիանդօնի, Գաբբելլեդեայ եւ Պրէկանցայ միջակոր ողջունին հատուցանեմ նմանապէս, որով գործի բոլորակ երկայնաձեւ։ Ողջոյն եւ Հոլասեանց, եւ քեզ ողջութիւն եւ խնդութիւն մաղթեմ յոլով

Քո հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

409.            

* Հայր Համազասպ Վրդ. Թերճիմանեանին – Վենետիկ

Բ[արիզ], 13 Նոյ[եմբեր] 1859

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Զյանձնարարութիւնդ վասն կանթեղին մտադիւր որչափ յիսն է առնելն կատարեցից։ Պատրաստ կանթեղ արծաթի ոչ գտանի, այլ շինին որպէս եւ կամիցիք յաւուրս 30 կամ 40։ Աւադիկ առաքեմ զօրինակս, յորս նշանակեալ են եւ չափքն. չափքն են բացուածոց կամ բերանոյ կանթեղացն, մին (թիւ 158) 21 հարիւրորդամեդր, միւս (160) 33, երրորդն (166) 15. յետնոյս մեծագոյն տարածութիւն է 45 հ[արիւրորդա]մեդր, յորմէ եւ զայլսն կարէք չափել. յետնոյս աւելի են զարդք կամ դրուագք, վասն որոյ եւ թանկագին (իբր 1600 ֆր[անգ] եդեալ). բայց յընտրելն զձեւն մարթ է տալ գործել եւ առ ի ձէնջ սահմանեալ գնովն, միայն թէ չափն նուազ լիցի, այսինքն փոքրագոյն. եւ կամ արծաթն նրբագոյն։ Կայ եւ այլ օրինակ տպագիծ ( N. 52) այլոյ արուեստաւորի, որում բազում ինչ յանձնեալ են մերքն ի Պօլսոյ, բայց միւսն (որոյ են երեքին օրինակքդ) ասի դիւրագին եւս գործել։ Կարէք եւ դուք առաքել ձեւ զոր կամիք, կամ փոփոխել զառաքեալ օրինակքս։

Ի ծրարեալ նամակէս Լըվայլանի [229] իմանայք, զի երիտասարդ ոմն ազնուազգի եւ բանասէր Սաֆրէյ անուն խնդրէ յօդանալ ճեմարանիս. եւ ես ասացի նմա գտանել զոք ծանուցող կամ ընծայող, եւ ահա զ Լըվայան ընտրեալ է. դարձեալ ասացի նմա գրել եւ տեղեկանալ ի վանաց զպայմանս ընկերութեան, զոր ոչ յիշեմ ես, եթէ պահանջիցի հայերէն գիտութիւն ի նմանէ, կարծեմ թէ ոչ գիտէ, այլ սիրող է։ Փութով աղաչեմ պատասխանել, զի սպասէ եւ նա յառաջ քան զդեկտեմբեր առնուլ տեղեկութիւն կամ ըստ ըղձից գրիլ ընդ կաճառորդս մեր։

Գրեցի երբեմն առ Վեհ եւ յանձնեցի Վիջ[էն] աղայի Հոլասայ յիշեցուցանել քեզ, զի հոգասջիք առնուլ եւ առաքել մեզ զկենդանագիր Վեհիս, ըստ չափուն զոր յանձնեցի Հոլասայ։ Աղաչեմ ողջունել զսա եւ ասել, եթէ տեսջիք ի մօտ աւուրս, զի ընկալայ զգիր նորա եւ կատարեցից փութով զյանձնեալսն եւ գրեցից նմա։

Խնդրեմ օրինակ մի զԱղօթատետրին որով վարի Միաբանութիւնս յետ մտածական աղօթից. կարես թղթատարաւ առաքել։

Կամէի գիտել թէ ի հաւաքման հին դրամոց վանացս գտցի՞ն (որպէս կարծեմ) ոսկի դրամք Մեծին Աղեքսանդրի, կրկնասատեր, եւ եթէ աւելի քան զմի գտանիցի՝ կամիցի՞ք վաճառել զմի, հարցեալ ցհնագէտ ոք թէ ո՞րչափ արժիցէ. ես կարծեմ թէ արժէ 150-200 ֆր[անգ]։

Ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հարս եւ զՊ[ատուական] սանսդ, եւ յանձն լինելով յաղօթս նոցին եւ Վ[երապատուեալ] Հայրութեանդ, մնամ

ն[ուաստ] հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

410.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 20 Նոյեմբ[եր] 1859

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Զերկոսին եւս շնորհեալսդ յ՚9 եւ յ՚12 ամսոյս ընկալայ բազում շնորհակալութեամբ եւ պատկառանօք ընդ հայրական եւ անխոնջ խնամսդ, որով եւ ի հեռուստ հսկէք եւ օժանդակէք եւ կարեկցիք՝ հանդերձ այլովքն՝ եւ տնտեսական պիտոյիցս. որով զերծեալ մեր ի հոգոց առաւել պարտաւորիմք ի զգուշութիւն պարտուց եւ պաշտամանց մերոց։ Զպաշտամունքս՝ ըստ վանական հաւանութեան բաժանեցաք յաւուր տօնի ծննդոց Վեհի, եւ իւրաքանչիւր որպէս ի Նմանէ ընկալաւ զիւրն գոհութեամբ. տարակոյս իմ զմանկանց տեսչէն վասն վեհերոտ ինչ բարուց նորա էր, այլ յանձն էառ խղճիւ հաւատարմութեամբ միտ դնել, որպէս եւ այլքն։

Ընդ նպաստից զոր առաքեալ էր այտի Վեհի եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գործակալի եհաս եւ ի Պօլսոյ կրկին նոյնչափ, որով ակն ունիմ ամիսս ինչ թեթեւանալ [230]. վասն նորեկ Խորասանճենին տուեալ են 500 ֆր[անգ] տարեկան։ Վճարեալ են Տամաթեանք զպարտս իւրեանց. Տէվլէթեանք չեւ եւս, բայց գուցէ ցարդ տուեալ իցեն եւ նոքա։ Ե[ղբայր] Ստեփանոս կարծեմ իւրովսանն առնէ զոր կարէ, եւ առաւելն համբերութեան պիտի, առ ի չզայրացուցանել եւ չբանալ զանիրաւ բերանս. Տէվլէթն զչարեալ թուի ընդ այն, զի լռեցուցի զկամաւոր զառանձինն դասս իւրոցն, այլ չէ ինչ փոյթ, զի իրաւամբ գործեցի. թէպէտ եւ ցաւէ ինձ ընդ զրկանս մանկանցն եւ ընդ կորուստ ժամանակին։

Զմանկանէ Հայ սեղանաւորին չկարացի տակաւին ստուգել ինչ, զի գնացեալ առ Պ[արոն] Երամեանն, միջնորդ խնդրոյս, ոչ գտի զնա։

Գապարաճեանդ ի ձեռն Գաղղ[իացի] հիւպատին կարգեալ են աստ գործակալ գաղղիացի, այլ գրէ Ե[ղբայր] Ստեփանոս, զի ժառանգն անձամբ հանդերձի գալ այսր ի գիւտ մեծի իրիք, որ երկբայելի է, եւ զոր առ մեզ կամէր տալ հանգուցեալն շահու 20% կարծեմ այլոց տուեալ է, զի ասաց ինձ երբեմն այնպիսի ինչ։

Հարցանէ Վեհ թէ չգտանիցին աստ ազգայինք բարեպաշտք նուիրատուք մատրանս. հարկ է խնդրել զայցելուս մատրան եւ ապա զնուիրատուս. շատ գոհ լինէի եթէ զկարեւորագոյն քրիստոնէական պարտսն կատարէին. այլ քաւ լիցի դատել զնոսա. միայն զի յայտնի է ցրտութիւն քաղաքիս առ հոգեւորսն։ Ղազարոս-Խորասանճեանք յօրհնութենէ Մանուէլ աղայի ցուցանէին եւ զոգի նորա, եւ ի ձեռն նորեկ մանկանն առաքեալ են ծածկոյթ մի կամ վառ աւետարանի, ձեռագործ երկուց քերց Խորաս[անճեան] Պ[արոն] Յովհաննու։

Վասն պատկերաց Աստուածաշունչ գրոց [231] արասցուք ըստ ակնարկութեան Վեհի եւ ծանուսցուք. արդէն վարժապետ նկարչութեան վարժարանիս պատրաստէ զճակատազարդն։

Ծրար գրոց ինչ առաքեալ այտի տակաւին ոչ եհաս, յորում եւ թեսաւրոսն. կարծեմ թէ եւ արկղն եւս չէ մեկնեալ այտի, շատ է թէ յառաջ քան զնոր ամ ժամանեսցէ այսր։

Կրկին շնորհակալութեամբ ընդ հայրաբուխ մաղթանս եւ օրհնութիւնս Սրբութեանդ, խոնարհ համբուրիւ աջոյդ մնամ ընկերակցօքս եւ շնորհապարտ մանկտւոյս

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

411.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

[Փարիզ], 26 Նոյ[եմբեր] [18]59

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրեցեալ Հայր,

Երեկ եկն յետ բազմաշրջիկ ուղեւորութեանն Պ[արոն] Պրոնեօլի՝ որում տուեալ էք թուղթ ընծայական յամսեան մարտի, եւ ճաշեաց ընդ մեզ, առաջարկեաց եւ մեզ յընկերագրիլ, այլ առ այժմ պատկեր մի միայն խոստացայ գնել, զի ոչ է մեզ ճահ եւ օրէն յառաւելն ձկտիլ։ Խոստացայ եւ ես նմա տալ թուղթ ընծայութեան առ Պ[արոն] Դայլոր։

Այսօր այժմ դեռ իսկ դառնամ ի տխուր ուղեկցութենէ, յուղարկելով ի թաղումն զյաջորդ ֆրանգայ, այսինքն զնոր վարժապետս երաժշտութեան, որ այր գէր եւ զուարթ եւ ծաղրածու էր, եւ ի միում եօթնեկի աւարտեաց զհիւանդութիւն եւ զկեանս։ Յիշեսցէ զնա եւ Սրբութիւնդ։

Պրօնեօլի եւս աղաչեաց, զի յանձնեսցի յաղօթսդ։ Նոյնպէս եւ ս. Կատարինէ։

Շնորհ ունիմ եւ ընդ ձկնաբանական ծանօթսդ, ի գալ հասանել ցրտոյ աներեւութացան ձկունքն սակաւք ի սորս քարանցն թագուցեալ, որպէս կարծեմ. բազում անգամ բիւրեղակերպ պաղեցաւ երես ծովակին, քանզի ձմեռն հասեալ ցրտիկ ոտամբն կաքաւէ ի պարտիզիս, եւ սաղարթք թօթափեալ թափառին եւ անհետանան։

Աղօթեա՛ անդուլ, զի կատարեսցուք քաջ զպարտս մեր, մանաւանդ որ առաւելս ունի

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ողջոյն բազում առ Պ[արոն] Եդուարդ [232]. իցէ՞ բուժեալ բոլորովին։

412.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 28 Նոյ[եմբեր] [18]59

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Պարտեալ զայս նուագ ի քումդ իշկիւզարութենէս որ ի նամակագրութիւն, թողից յայլ ժամ զերկարաբանելս, եւ համառօտիւ տաց պատասխանի առ խնդիրս եւ հարցուածս սիրոյդ։ Եւ նախ ասացից, զի անձամբ տարի առ Դայլոր զնամակդ, ելոյծ զկնիքն, այլ ուրախութիւն եւ զեղուած բանից նորին չետուն թոյլ առժամայն ընթեռնուլ. դարձեալ խոստացաւ ճոխացուցանել զմատենադարանս մեր գրովք։

Որպէս դու զպատկեր Վեհին առեալ ես յանձն տալ նկարել ի մեր սակս, եւ ես զքոյ գրոցն խնդիրս յանձն առնում եւ զհետ իսկ եմ կատարելոյ. ծանուցից միայն զի չորս եւեթ օրինակս ժամագրոց գտի, եթէ կամիս եւ այլս՝ պարտիս յղել։

Վասն Ռուբ[էն] Ասլանովիչայ զհարցանելովդ զիս կանխաւ զերծուցեր յիմպարացցոյէ [233], յոր բաղձամ եւ քեզ չանկանել. յուսման ընդ յետինս եւ ընդ նորեկս կարգեալ էր, եւ արժան իսկ էր այնպէս լինել, զի նախ զհայ խօսս ուսցի իտալավարժ Տերգեստացին [234], թէ եւ աստ յիտալականն եւս տկարացեալ էր։

Երեկ առ մեզ էր Պ[արոն] Յովհաննէս Խորաս[անճեան], եւ ետու նմա զքէյֆլի [235] ողջոյնսդ, որում կամէր գրով պատասխանել փութով. եղբայր նորա տկռած խոշոր մանուկ մի է։

Զոր վասն խնայութեան մանաւանդ ի ծախս գրենոյն ասես, իմանամ, եւ իմ յօժարութիւն է չանկանել յայն որոգայթ, եւ եթէ աւելորդ ինչ երբեք գնեալ եւս իցեմ, սակայն չկարծեմ թէ մեծագումար ինչ իցէ. պարտ է գիտել եւ զայս, զի գրատունս մեր աղքատագոյն է քան զ Ռափ[այէլեան] վարժարանիդ, եւ մատենադարան վանաց չկայ առ երի. եւ թէպէտ բազումք են ի քաղաքիս մատենադարանք այլ ոչ դիւրահուպ եւ մատեանք, եւ բացակայութիւն տեղեաց ոչ սակաւ։ Փորձութիւն է աստանօր աճուրդ գրոց, յորս երբեմն դիւրագնի գտանին գործք կարեւորք եւ խնդրելիք, որպէս յաւուրս յայսոսիկ գնեցի զբիւզանդական պատմութիւն [236] Լըպոյի [237] 21 հատոր, 50 ֆրանգաց, որոյ սակաւ օրինակք միայն գտանին առ տպագրողին Տիտոյի [238], եւ չտայ պակաս քան զ100 ֆր[անգ], եւ գոհ եմ ընդ ստացուածն, զի գործ պիտանի է մեզ, եւ բազում ինչ արժէ։ Չունիմք ցարդ զբառագիրս Ճեմարանին Գաղղիոյ, զոր եւ թախանձանօք խնդրեն ընկերակիցք իմ, մանաւանդ յօրինող Հայ-Գաղղ. բառագրոց, եւ ցարդ մնալով բաղդիւ դիւրագնի գտանել՝ չեմ առեալ։ Չունիմք եւ կենսագրական բառագիրս մեծ, որ եւ խնդրի ստէպ ի մերոցս, եւ զայն թերեւս ստացայց ի քէն իսկ, եթէ յարմարեսցի առեւտուր մեր. այսինքն է, ի գրանոցի վարժարանիդ կայ կրկին նոյն գործ, մի իտալացի լայնահատոր եւ միւս գաղղիարէն, Միշոյի [239] Պիոկրաֆն [240]. արդ եթէ հաճիք զգաղղիարէնդ շնորհել գաղղիացւոցս դիւրագնի, այնպէս զի եւ ծախք ճանապարհին ի միասին առեալ՝ տակաւին դիւրագին արասցեն մեզ զայն՝ քան զգնելս աստ, ընդունիմք յօժարութեամբ, եւ դու խնայութեանս գործակից գտանիս եղեալ, քանզի իղձ է մերոցս աստ յօրինել բառագիրս կենսապատումս՝ վասն այն առաւել խնդրի մատեանդ զայս, եթէ դու հաճիս տալ մեզ զգիրսն, ապա ծանուսցես եւ Վեհի եւ մերումս գործակալի։

Գալով ի նորոգութիւնս եւ ի շինութիւնս մեր՝ տակաւին մերքս կարեւորագոյնք են քան զքոյդ, այսինքն մեզ հարկ անհրաժեշտ էր առնել զայս՝ քան քեզ զդահլճիդ յարդարումն, բայց յաւազանէս եւեթ. թէ եւ գոյր եւ սորա բարոյական իսկ օգուտ։ Չափ սորա կարծեմ անհեդեդ թուիցի քումդ պարտիզի, զի բոլորակ է սա եւ ոչ պակաս քան զվեց մեդր տրամագծաւ, զիա՞րդ արդեօք լինէր եթէ յօրինէիր դու զծովակդ ձուաձեւ իմն առ ստորոտով ժայռիցն եւ ի կիրճս երկուց հրուանդանիցն՝ արկանելով զկամուրջն ի վերայն, եւ սահանս ջրոց ընդ քարինսն վազեցուցեալ։

Զմասնատուփսն խփաւո՞րս կամ երկբացիկս կամիցիս (որ թանկագինք են) եթէ շրջանակաձեւս անբացիկս։

Գրքոյկքդ խնդրեալք մանրադիրք եւ մանրագիրք չգտանին այժմ. յայսր վերայ յանձնեցի ումեք խուզել եւ խնդրել։

Առ մայրապետն աղաչեմ ասել ցեղբայր իւր, զի յիշեսցէ յար զքոսոտս եւ զպէօճէկս [241] իւր, զի մի՛ գօսասցին կամ մախասլը [242] լիցին։

Ողջունիւ ընկերացս ողջունեմ զջոջացեալ Պիէսի եւ զամենեսին որ ընդ քեզ, այլ եւ զ Տէր Կարապետ, եւ զամենայն քուկիններդ, եւ մնամ

Քո հոգեկից եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

(դարձո՛) Յ. Գ. Տապանաձեւ արկղ մի ծառոց առաքեցաւ առ Վիջ[էն] աղայ Հոլաս (զոր ողջունեմ), եդան ի նմին եւ քանի մի սոխք ծաղկաբերք նշանակեալք քո սակս, զոր ընկալցիս յընծայ նիքէթինէ առ յինէն, եւ ի ծաղկելն ծանուսցես ինձ։ Դարձեալ Պ[ատուական] Հ[այր] Սուքիաս եդեալ է յարկեղն եւ քանի ինչ սոխեան եւ գրեալ առ Վիջէն աղայ, զի թէ ոչ հաճիցի առնուլ զայնոսիկ, տացէ քեզ. արդ եթէ տայ՝ ընկալ եւ զայն, եւ որպէս կամիս այնպէս համարեա, եթէ յընծայ եւ եթէ ի հաշիւ. շատ է թէ չիցեն վնասեալք։

413.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 28 Նոյ[եմբեր] [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ըստ ակնարկութեանդ ի գրում յ՚18 ամսոյս, Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս ի խնդիր է պատկերաց Աստուածաշունչ գրոց [243], եւ ծանուսցէ ինքնին։

Թղթաբեր շոգենաւն եւ առ մեզ անագանեաց հնգեքումք աւուրբք, որպէս եւ որ աստի անդր ի Պօլիս ուղղեալն է։

Զ Գալֆայեանց բառագրոցն լուաք եւ մեք աստ, զի իցէ Գաղղ. -Հայ, եւ Հայ-Գաղղ. բայց չեղաք բաւական տեսանել ինչ։

Աւուրբք յառաջ յաճուրդ հանեալ են կահք եւ կարասիք վարժարանի [244] նոցա, եւ մեզ եւս յանծանօթէ եհաս հրիտակն տպագրեալ, եւ ես առաքեցի զ Ե[ղբայր] Յովսէփ, որ ծպտեալն է, այլ չէ ինչ գտեալ մեզ պիտանի գնելոյ։

Զնամակ սորա իմ է կնքեալ այլ ոչ ընթերցեալ, թերեւս լաւ էր ընթեռնուլն որպէս եւ ինքն ասաց. այլ եթէ կարեւորք ինչ իցեն ի հարկէ ծանուսցէ Վեհ, որում մատուցեալ զխոնարհ համբոյր աջոյն Սրբութեան, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

414.            

* Հայր Համազասպ Վրդ. Թերճիմանեանին – Վենետիկ

Բարիզ, 8 Դեկտ[եմբեր] 1859

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Զի մի՛ այլ եւս ծուլացայց ի պատասխանիս, համառօտիւս տաց զհարցմանդ վասն արծաթեայ կանթեղին կշռոց. օրինակն զոր առաքեցի (1600) ֆրանգաց կշռէ չորս քիլոկրամ ըստ արուեստաւորին բանից, իսկ փոքրն զոր կամիք եւ զոր յանձնեցի շինել՝ կշռեսցէ իբր 2 եւ կէս քիլոկրամ, եւ գինն թերեւս անցցէ քան զ900 ֆր[անգ] այլ ոչ քան զհազար, թէպէտ եւ ոչ կամաւ է աւելադրութիւնդ, այլ զի չկարէր ստուգիւ կալ ի վերայ պայմանեալ գնոյն, եւ խիթայր թէ աւելի ինչ սպրդեսցի ի նիւթն։

Զաղօթատետրակսն ընկալայ։

Քանզի հաճիք գրել զ Սաֆրէյ կաճառորդ Ճեմարանիս հաճեսջիք առաքել եւ զվկայականն գրեալ ի թղթի պարզապէս. անունն է Comte de Saffray, զբուն անուանսն մոռացայ եւ ես հարցանել, վասն որոյ կարէք թողուլ պարապ կիսատողիկ մի, եւ թէ ծախք ինչ կայցեն՝ ծանուսջիք, զի պահանջեցից։

Ողջունիւ սիրոյ Եղբարցս ողջունեմ զմօրուանի եւ զանմուրու աշակերտսդ եւ յանձն եղեալ յաղօթս նոցին մնամ արգոյ եղբայրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

415.            

Հեթում Ալիշանին

8 Դեկ [տեմբեր] [18]59

Սիրելի եղբայր իմ Հեթում Աղայ,

Անցեալ շաբաթ բան մը չի գրեցի, այս շաբաթ ալ ըսելու ըսելիք մը չունիմ. օդերուն գէշութեան եւ թացութեան պատճառաւ դուրս ելլալն ալ ծանր կու գար. միայն մէկ ուրիշ գոհարավաճառի մը ցըցուցի, անանկ չնչին գին մը ըսաւ որ եւ ոչ կ՚ուզեմ գրել, ադամանդներուն գոյնին ալ չհաւնեցաւ:

Հօրաքրոջ առ ժամս շատ սիրով բարեւ, չեմ մոռնար զաղօթագիրքը, ինչպէս որ ինքն ալ զիս չի մոռնար: Մէկալ որպէս եղբարց եւ քերց ալ նովին սիրով բարեւ: Հապա մեր երկայն Յակոբկին համար բան չես գրեր, ի՞նչպէս կ՚երեւայ, բանի գործի մտա՞ւ. ականջը քաշել պէ՞տք է, թէ ապտակիկ մը տալ. որն որ պէտք է տո՛ւր իմ կողմանէս, եւ ներելով կարճ գրութեանս ողջ կեցիր, որպէս եւ եմ

Հարազատդ
Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

416.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 9 Դեկ[տեմբեր] [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Յամեցի փոքր մի առ պատասխանի շնորհելումդ ի 26 սահելոյն, փոքր մի յաշխարհագրական հին սովորութիւնս զբաղեալ։

Զոր վասն Աստուածաշունչ գրոցն պատկերաց եւ ճակատուն պատուիրեալդ էիք ծանուցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս եւ զհետ լինի իրացն։

Իսկ վասն պահանջիցն առ ի ծնողաց մանկտւոյն յուսով եւ համբերութեամբ երթամք. Տամաթեանք հատուցին, մնան Տէվլէթեանք եւ այլք ոմանք։

Փաստաբանս մեր ձեռն արկեալ ի գործ փոխանցման առ մեզ գերեզմանական գբոյն, ոչ յաջողի. այսինքն քաղաքն՝ որ վաճառէ զհողսն, ոչ է հաճեալ ընդ տուրսն, եւ եթէ կամիցիմք այլով ճանապարհաւ յառաջ վարել զկամս մեր՝ պահանջիցիմք ոչ սակաւ ծախուց, որովք մարթ է նոր ի նորոյ գնել հող, որպէս եւ ինքն փաստաբանն թելադրեալ է [245]. արդ հարկն ուրեմն ստիպէ զմեզ գնել զհողն յանձն առեալ զամենայն ծախս, որք սահմանեալ եւ որոշեալ են. բաց ի վերակառոյց մահարձանաց, զոր ի հարկէ մեք ոչ կանգնեսցուք, այլ արկցուք վէմ պարզ իբրեւ կափարիչ։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աղեքսանդր ընդ Յակոբայ Քէօչէկեան մեկնի ի Պօլսոյ, այլ թերեւս այդր իսկ ժամանեալ իցէ ի ժամու գրութեանս [246] ։

Խոնարհ ողջունիւ Պ[ատուական] Եղբարցս եւ մանկտւոյն, համբուրելով զաջ Սրբութեանդ մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Աւուրբք յառաջ ժամանեաց ի Պօլսոյ եղբօրորդի հանգ[ուցելոյ] Գապարաճենին ուստա Փասգալ. եւ դեռ չարար ինչ։

417.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

Բարիզ, 14 Դեկտ[եմբեր] [18]59

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ոչ երկբայիմ, զի եւ զայս նուագ սեռն սիրով եւ ժմտանօք ընկալցիս զանխառն մաղթանս իմ յաւուր խնդութեան տօնական հանդիսիդ, զոր արծարծեն մանկտիդ եռանդուն. մաղթել իրերաց զերկարութիւն կենաց, թէ եւ փափագեմք ինչ, այլ եւ օտարոտի իմն թուի եղելոցս փորձ փոքր ի շատէ արժէից կենաց եւ կատարածի նորին. բայց մաղթել զբարւոքն կենդանութիւն, զհաճոյն Աստուծոյ եւ մարդկան, զայն ոչ դադարեցից վասն քո եղբայրաբար, եւ զնոյն խնդրեցից առ ի քէն վասն իմ, եւ այսպիսեօք ըղձիւք գտցես զիս մերձ եւ ի մեծահրաշ յիշատակաց աւուրս Ծննդեանն Քրիստոսի եւ Տնօրէնութեան, որ եւ զԱմանորայ խայրիս սրբեն։

Զխնդրեալ մատեանսդ գտեալ եւ յանձնեալ եմ առ կազմարար, բայց մի՛ ընդ անագանելն դժուարասցիս, զի կազմողք զայս ամիս մեծապէս զբաղեալ են ի պատրաստութիւն կաղանդչեայ գրոց, եւ չարաչար ստեն, խոստանալով ընդ հուպ եւ կատարելով անագան յոյժ։ Բարձի եւ զյաւելուածս ժամագրոցն՝ որպէս յանձնեալ էիր, բայց ի պատկերսն ոչ գիտեմ թէ յաջողեցայ, զի յոյժ դժուարագիւտ են աստ փոքրադիր պատկերք որպէս եւ մատենիկք. խափանեալ թուի սովորութիւնդ մանունց։

Մոռացայ զպատասխանի կարեւոր հարցմանդ ի միում յերկոցուն յետնոց նամակացդ, այսինքն զ Երամեանին խնդիր՝ զոր քննէ Վիջէն աղայ. գիտասցէ, զի եղբայր իւր Յովսէփ տակաւին պարտական է մեզ 3000 ֆր[անգ] որոյ շահն յամաց հետէ դիզեալ գործեսցէ հարիւրս. եթէ շնորհեսցէ մեզ Վիջէնդ աղայ զ3000ն, եւ մեք շնորհեսցուք նմա զշահն։

Մայր Ռուբենիդ նորոյ եթէ այդր իցէ եւ եթէ ի Դրեստ ՝ աղաչեմ հասուցանել նմա զնամակս, պարտի եւ նա վարժարանիս Մ[ուրատեան] 305 ֆր[անգ], որպէս ծանուցեալ եմ նմա մինչ էրն ի Կ. Պօլիս, այլ ի գրիս ոչ յիշեցի։

Ընկերակիցք իմ, հանգրիճողն, իշկիւզարն եւ թոռնակից մեր միաձայնին ընդ իս ի շնորհաւոր մաղթանս, եւ ես աղաչեմ մատուցանել զիմքս առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Ալեքսիանոս, զոր եւ յիշեցաք յիւրում տօնի. ողջունելով եւ զմանկտիդ եւ զ Ե[ղբայր] Օգոստինոս ընդ Աւկուսդինոյ եւ զ Պ[արոն] Պիէսի, մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

418.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

[Փարիզ], 19 Դեկտ[եմբեր] [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Յառաջ քան զայլ բան մատչիմ ի համբոյր աջոյ Սրբութեանդ ըղձալից սրտիւ մաղթելով ի շնորհաբեր այցելութենէ փրկչին զնորոգութիւն պարգեւաց իւրոց ընդ նորել ամաց եւ ամանակաց՝ յանձն Վեհի, եւ նովաւ յառ ինքն յօդեալսն. եւ ի բաշխս օրհնութեանց տօնական աւուրցն յիշել աղաչեմ եւ զիս Պ[ատուական] Գործակցօքս եւ մանկտեաւ։

Ընկալայ զշնորհեալդ յ՚7 ամսոյս, եւ զոր վասն Ե[ղբայր] Յովսեփայ բանքն են ծանեայ եւ չասացի այլոց ինչ, համարելով թէ ի լինել խնդրոյ հարցջիք ուղղագոյն եւս զայլսն, յորոց թերեւս աւելի ինչ մարթ իցէ լսել. թէպէտ եւ կարծեմ թէ ըստ Սահմանադրութեան կանոնաց չեւ եւս է հասեալ ժամանակ ուխտի նորա։

Չիմացաք ինչ զԳաղղիարէն բառագրոց Գալֆայեանց. տեսաք զդաշնակս կրսերոյն եւ զհամբաւեալ ազգային բանաստեղծի [247], որ միայնակ է այժմ եւ բնակէ ի դժոխոցն անուանեալ փողոցի [248] ։

Այսօր Փասգալ ժառանգ Գապարաճեան Վարդապետին գնաց ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորիսի ի քննութիւն սենեկի եւ գոյից հանգուցելոյն. եւ չեւ եւս դարձան. յուսով մեծաւ եկեալ էր, այլ տակաւ յանյուսութիւն կրթէր։ Վասն մերոյս Հօր հաւանեցաք գնել հող հանգստեան, եւ զտեղին չեւ եւս կարացաք ընտրել, քանզի ձիւն ծածկեալ ունի զառհասարակ քաղաքս, թէ եւ ոչ թանձր, բայց ցուրտ սաստիկ է. արտաքոյ պատուհանիս ց7° ընդ զրոյիւ (Րէօմ[իւր]) [249] էր յառաւօտուս, այլ ի գիշերի գտեալ են այլուր ց15 ° մեք տակաւին անվնաս կամք։

Ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գործակալէն չեւ եւս ընկալայ զօժանդակի 4000սն, զորմէ եւ ինքն գրեալ էր, եւ ըստ ազդմանցդ խնայութեամբ եւ զգուշութեամբ պահեցից։ Վճարեալ են եւ Տէվլէթեանք զպարտս իւրեանց, որով ոչ փոքր դիւր եղեւ, եւ մի ըստ միոջէ վճարեմ զփոքր պարտս եւ մասն ի մեծացն։

Չունելով ի ժամուս ասել այլ ինչ կարեւոր, մնամ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

419.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

[Փարիզ], 24 Դեկ[տեմբեր] [18]59

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրեցեալ Հայր,

Ի սրբազան աւուրցս յիշատակ անանջատ խառնեալ Սրբազանիդ եւ սիրելւոյ անձին քաղցր եւ հոգեխառն յիշումն՝ ոչ խնդրէ բանիւ եւ գրով թարգմանիլ առ այն յոր բերի. վասն որոյ ընկալցիս ի լիոյ սրտէ զոր ինչ կարէ նուիրել սիրտ եղբօր նուաստի, եւ միջնորդն եւ ունկնդիր անմռունչ մաղթանաց՝ լցուսցէ բիւրաբեղուն առատութեամբ յօծեալդ գլուխ զբարիս՝ որոց անկ իցէ մեզ ակն ունել յօգուտ անձանց եւ Ուխտիս եւ Ազգի։ Իսկ քո ընդ եղբայրութեան եւ զհայրականդ խառնեալ օրհնիս թաթաւեա զմօրուս Ահարոնի փոքու մինչեւ ի գրապանս զգեստուցն։

Շնորհաւոր մաղթեմ եւ Պ[ատուական] Եղբարցս որ ընդ Սրբութեանդ են այդր, նոյնպէս եւ ծանօթից մերոց, Մարոնեան աբբային [250], Պ[արոն] Յովսեփայ, Գ[երապատիւ] Հ[օր] Արսենի [251] (իցէ՞ տակաւին անդ) եւ այլոց։

Հարազատն իմ Սերովբէ ողջունէ զՍրբութիւնդ եւ հարցանէ թէ Րիւսսէլ [252] երեւեցա՞ւ երբեք, անգղիացին այն։ Դարձեալ ցանկայ գիտել զկարծիս բժշկաց տեղւոյդ թէ օդ քաղաքիդ իցէ՞ բարւոք եւ յօգուտ ախտացելոյն շնչակոծութեամբ (ասդմա), որպէս ինքն է։

Ընդ իմոցս զօդեալ եւ զՊ[ատուական] գործակցացս եւ զմանկտւոյս մաղթանս եւ զհամբոյր տիրական աջոյդ, մնամ հոգեխառն

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Արհիական Տէրութեան
Շիրակայ Դիտապետի [253]

420.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Վենետիկ - Ս. Ղազար

Բարիզ, 26 Դեկտ[եմբեր] [18]59

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Զակնարկութիւնդ վասն պատկերաց Աստուածաշունչ գրոց ծանուցի դարձեալ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս. եւ զոր վասն հողոյն հանգստեան խնդիր է՝ արարից ըստ նորին ակնարկութեան։

Յ եղ[բայր] Ստեփանոսէ ընկալայ արդարեւ նոր եւ կարեւոր նպաստ, որ թերեւս եւ յոյժ պիտանի լիցի ի դէպս ինչ, զի ունիմք պարտս իբրեւ 4000 կամ պակաս առ ներկարարն՝ որ յամաց բազմաց աշխատեալ է ի վարժարանիս յուլաբար եւ ծուլաբար, վասն որոյ մերժեցաւ ի ճարտարապետէս մինչ մեք ի գեղջ էաք. եւ այժմ ի ձեռն իրաւանց ոստիկանին կոչէ զիս ի դատ եւ պահանջէ զպարտսն. իսկ ես յամեմ ի հատուցանել՝ քանզի չեւ եւս է քննեալ ճարտարապետին զհաշիւսն. բայց յետ միանգամ քննելոյ՝ հարկ լիցի վճարել կարծեմ միանգամայն. եւ ահա այսպիսի դէպք պահանջեն ունել յարկեղ հազարս ինչ։ Փոխանակ իմ այսօր գնաց առ դատաւորն այր զոր եցոյց փաստաբան մեր։

Լուծան սառն եւ եղեամն, եւ հարաւ խոնաւայոյզ փոխանակեաց. 25 աստիճան. վերացաւ ջերացոյցն։ Ոչ միայն ցուրտ՝ այլ թուի թէ եւ հողմն տագնապեալ է զծով, զի այս չորք աւուրքն են չերեւեցաւ թղթաբերն Պօլսոյ, թէպէտ եւ յերեկոյիս ակն ունիմք առնուլ, զի ուր ուրեմն հասեալ է։

Կրկին մաղթելով բարեկենդանութիւն Հօրդ հասարակաց եւ համօրէն որդւոց, մնամ ընդ նոսին

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

421.            

* Հայր Աբրահամ Վրդ. Ճարեանին – Վենետիկ [Մ. Ռ. Վարժարան Ca’ Zenobio ]

[Փարիզ], 26 Դեկ[տեմբեր] [18]59

Արգոյ եւ Սիրեցեալ Եղբայր,

Երկոցուն գրոցդ միանգամայն պատասխանելով, նախ կրկնեմ զեղբայրական եւ զմտերմական մաղթանս՝ զոր յայսպիսում աւուր ոչ է մարթ լռել, երբ խօսելոյ կայ առիթ. լուիցէ Տէր ամենեցուն ըղձից եւ պարգեւեսցէ զօգուտ մեր եւ զՈւխտիս։

Գրեանդ մասամբ կազմեալ եւ առ իս կայ եւ մասամբ առ կազմողսն, եւ որպէս ոչ փութաս՝ եւ ես անխիղճ կացից, մինչեւ աւարտեսցին եւ այլքն, եւ պատրաստեսցին մասնատփիկք եւ խաչիկք, զի եւ ի յետնոցս պատրաստ ոչ միշտ գտանի, եւ գտեալքն եւս չեն հաճեցուցիչք, եւ խիթամ իսկ թէ կարացից յայսմ գոհ առնել զքեզ կամ զիս։ Եւ իմ չէ փոյթ վաղվաղելոյ զնկար պատկերի Վեհին, շատ է թէ գտցի առ մեզ ի հանդիսի տարեկան պարգեւաբաշխութեան։ Ցաւէ ինձ միայն, զի ոչ կարացի առաքել զբարեկենդանական խաղն, կամելով ընդ գրենոյն դնել յարկեղ, եւ արդ տեսանեմ, զի թէ վասն բարեկենդանի տարւոյս խնդրեալն էիր՝ էանց ժամն. եւ զի ձեռագիր էր ոչ իշխեցի թղթատարիւ առաքել առ ծանրութեան, իսկ եթէ տպագիր լինէր՝ անշուշտ առաքէի։

Զ Միշոյի [254] կենսագրական բառագրոցն [255] խնդիր կարէաք յարմարել, եւ գոհանալ իտալականաւն եւս, բայց զի իտալական հատորքն թանձունք են, որպէս յիշեմ, եւ ծանունք ի բեռն ճանապարհի, վասն այնորիկ աւելի զգուշալի երեւեցան ինձ։ Տպագրեն այժմ վերստին աստ զկենսագիրսն զայն ի 40 հատորս, մեծադիրս քան զառաջինդ եւ լրացուցեալ զպակասորդն, պայման դիւրին եդեալ ի ստացումն ամսոյ ամսոյ վճարել 12 ֆր[անգ] եւ ընդունել զտպագրեալսն, հրատարակեալ են ցարդ 24 հատորք, որ է ասել աւելի քան զկէսն, եւ եթէ տաց այսօր 12 ֆր[անգ] պայմանաւ ընկերագրութեան, տան ինձ զ24 հատորսն առօրին. այլ ի վախճանի 4-500 ֆր[անգ] գնան, թէ եւ յուշիկ։ Ի հրատարակել նորոյս հին տպագրութիւնքն դիւրագին գտանի. վասն որոյ եւ մեզ մնայ, եթէ լիցի հաւանութիւն գնելոյ, ընտրել ընդ երեսին առաջադրեալսն, այսինքն ընդ նորն եւ ընդ հինն զոր աստ գտցուք, եւ ընդ քոյդ որ անտի առաքեալ՝ հանդերձ ծախուք ճանապարհի շահաւետագոյն եւս գտցի. բայց վախեմ թէ չորրորդ առաջարկութիւն մի յաղթեսցէ երեցունն եւս, այն է փոխանակ Միշոյի ստանալ զ Հոֆէր [256], որ տպագրի առ Տիտոյի [257], եւ համառօտագոյն է, վասն որոյ եւ դիւրագին։

Տնկոցն ցարդ ոչ ժամանել՝ զարմանք են, այլ թուի այս բաղդ տնկոց աստի այդր առաքելոց, կամ չժամանել կամ ոչ բարւոք ժամանել. վաղիւ գրեսցէ զայդմանէ Պ[ատուական] Հ[այր] Սուքիաս [258] առ Վ[իջէն] Հոլաս։

Զխնդիր սիրելւոյ Հ[այր] Լեններայ կատարեցից մտադիւր, ողջունելով զնա այժմէն. եա՜։

Սխալ իմացեալ ես կարծեմ զ Երամեան պարտուց խնդիր, որպէս եւ ես. զի ես կարծեցի թէ զպարտս Յովսեփայ էր. յիշէիր, եւ պարտի սա 3000 ֆր[անգ], իսկ Եր[ամեան] Անտոն պարտի 3200, որպէս գտանեմ նշանակեալ յառաջնոցն, բայց ինքն ասացեալ է թէ վճարեալ իցէ զպարտսն առ Գալֆա. արդ եթէ առե՞ր ինչ դու ի սոցանէ առեալ եղէց եւ ես։

Պատրաստ լեր յունկնդրութիւն Պոնտապետին, եւ ողջունելով զմեծ եւ զփոքր, եւ զժամանեալն ի դրունս գերեզմանի զմայրապետն, եւ զքաղցրաժպիտն Աւկուսդին, զորոյ ունիմ զպատկեր ծաղրաշարժ, ընկալ եւ զմերոցս ողջոյն, եւ ողջ լեր ընդ քումդ

Հոգեկից եղբօր
Հ[օր] Ղեւոնդեայ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Մատո՛ եւ պաչիկ մի առ Լիւք [259] ։