1865

564.               

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

8 Մարտի 1865, Ս. Ղազար

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Ընդ յանդգնելոց աշակերտացս խառնելով եւ զիմ ձայնս, դարձայց ի բան ձեռնադրութեանց՝ զորմէ զառաջինն գրեցի, զի մի՛ խիղճ աւելի արկից. քանզի վերստին ակն արկեալ ի բան Լամբրոնացւոյն, որ ոչ իւր է, այլ հնագունի Պատարագամատուցի, (տես յէջ 206 Պատարագամեկնչի Լամբրոն[ացւոյն]) ընթեռնումք. «Անհնարին է եւ զաղփաղփուն եւ անկար՝ զերկուս աստիճանսն ի միում աւուր տալ՝ թողցի ապա անիրաւութիւնն առ անօրէնսն»: Իսկ ի վեր անդր յիշէ նուիրեալս ի ձեռնադրութիւն՝ Սարկաւագ, Քահանայ եւ Եպիսկոպոս, ոչ յիշելով զկէս սարկաւագ [իմա՛ զկիսասարկաւագ]. արդ չգիտեմ որպէս իմանալ եւ ոչ ուրեք գտի առ մերսն բացայայտ զփոքր սարկաւագի աստիճանէ. եւ ոչ իսկ՝ թէ իցէ՞ եւ առ մերս սուրբ աստիճան համարեալ՝ թէ ոչ՝ որպէս առ Յոյնս որոց մարթ է եւ ամուսնանալ ունելով զայդ փոքր սարկաւագութիւն: Իսկ յետ սահմանի Տրիտ[ենդեան] Ժողովոյն [1] ՝ արդեօք լուծանէ՞ երբեք Հռովմ զվճիռդ եւ տնօրինիցէ՞ կիսասարկաւագաց զամուսնութիւն՝ կամէի գիտել զայս:

Ողջունելով զորս ընդ այդր եղբարք մեր եւ ծանօթք մնամ համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

565.               

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 27 Մարտի 1865

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Յոյժ խնդութեամբ ընկալաք զլուր կատարեալ առողջութեանդ ի յանկարծադէպ ախտէն. եւ զառաւելն կատարելութիւն անշուշտ յարդարեսցէ կղզեակս մեր յընդունելն զՍրբութիւնդ:

Շնորհակալութեամբ բազմաւ համբուրեն զաջդ վարժարանեայք մեր, յորոց չորեքին փոքր սարկաւագունքն յեռանդն ի տօնի Աւետման Կուսին ընկալան եւ զաստիճան սարկաւագութեան մեծի. թէպէտ եւ Վեհս մեր չմատոյց զհանդիսաւոր պատարագն՝ վասն տկարութեանն կամ զգուշութեան ի յանկարծահաս ձմերայնոյ, որ սպիտակացոյց զգարուն մեր: Ընդ շնորհակալութեանն յայտնեն մերքս, զի ոչ զչորեսին Հարս իւրաքանչիւր եկեղեցեաց խնդրէին, այլ մի մի ի չորեցուն. այսինքն ի դիմաց Հայ եկեղեցւոյ զ Լուսաւորիչ, յԱսորւոց զ Եփրեմ, ի Լատինաց զ Օգոստինոս, ի Յունաց զ Ոսկեբերան կամ զԱստուածաբանն կամ զայլ ոք. որոց եթէ եւ տպագիր պատկերք համաչափք գտցին չափ իմն մեծութեամբ՝ բաւականք իցեն ի յուշ եւ ի յիշատակ:

Վասն եկեղեցական ազգիս կարգադրութեանց՝ զոր թելադրէքդ՝ արարից ի հանդիպել առթի ընթերցման գրոց:

Զծրարեալ գիրս առ Յոննիկ պէյ [2] հասուցանել աղաչեմ ողջունիւս, մնալով Արհիական տէրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

566.               

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 31 Մարտ 1865

Արհիապատիւ Տէր եւ Հայր Սիրելի,

Հարկ ինչ փութացուցանէ զիս ի միւսանգամ գրութիւն, Վեհի իսկ պատուիրելով: Մ իանսարեան ոմն Միքայէլ [3] Հայ (կաթողիկոսական) գնդապետ ի զինուորեան Ռուսաց, երիտասարդ աշխոյժ եւ ունեւոր, կնաւ իւրով նորահարսիւ հանդերձի գալ այդր ի տես հանդիսից տօնականաց, եւ ժամանել ի քաղաքդ իբր հնգօք աւուրբք յառաջ քան զկիւրակէն Զատկի. եւ խնդրէ ի Սրբութենէդ վարձել նմա տուն կամ դստիկոն մի երկսենեակ, այսինքն երկուս սենեակս յարակիցս կամ հաղորդեալս, մարթ է յաւելուլ եւ նախասենեակ մի. այլ մի՛ ի վերին յարկս տանն իցէ, զայս խնդրեաց նա: Մեք մոռացաք հարցանել թէ վասն քանի՞ աւուրց, այլ եթէ մարթ է վարձել վասն 15 աւուրց կամ թէ ոչ՝ ամսօրեայ. եւ եթէ 15 լիցի՝ պայմանաւ յերկարելոյ զբնակութիւն ի հաճել վարձողին: Իսկ զվարձսն խոստանայ հատուցանել անխնայ: Ի գալ նորա այդր բերցէ եւ թուղթ ընծայական ի Վեհէ, եւ դէպ ուղիղ գայցէ առ Սրբութիւնդ տեղեկանալ զփողոցէ տանն:

Ողջ լինել ի սրբազան աւուրքս մաղթեմ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

567.               

* Հայր Վրթանէս Վրդ. Պուտուրեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 1 Ապրիլ 1865

Գերյարգոյ եւ Սիրելի Հայր Աբբայ,

Յետ եօթնամեայ անմոռաց յիշատակի տեսաւորութեանս ի Բարիզ, խնդութեամբ համարիմ անդրէն հանդիպել ցանկալի տեսութեան Մեծարգոյ Հայրութեանդ՝ գրովս այսու: Որով եւ պարտս ինձ վարկայ յիշեցուցանել Նմին, զի ըստ գրելոյ առ Ձեզ Վեհի սահմանեաց Ժողովս զկրսերն համարեալ ի Քուշնէրեանց, զ Ե[ղբայր] Քերովբէ (երբեմն Ներսեհ ), որ եւ ձեռնադրեցաւ ի Սարկաւագ ընդ ընկերացն ի տօնի Աւետման Տիրամօր, առաքել այդր՝ ի քահանայանալ, լուեալ մեր այտուստ եթէ դժուարին լիցին մուտքն քահանայացելոցս աստէն: Եւ զի փոքր մի եւս տկար է դա, լաւագոյն դատեցաւ առաքումն յետ զատկիս: Այլ զի լսեմք արդ յայլմէ տեղացւոյ (ռուսաբնակ ուղղափառ քահանայէ) թէ չգուցէ բնաւ դժուարութիւն մտանելոյ դորա ի հայրենիս իւր՝ նաեւ քահանայ լինելով. եւ զի բնութիւն երիտասարդիդ (Քերովբէի) կարի շատ զգայուն եւ անձնատանջ կամ մտատանջ է՝ խիթամ թէ այդպէս անկատար աստիճանաւ վաղ վաղ բաժանումն աստի՝ նեղեսցէ զնա յոյժ, թերեւս եւ զՁեզ՝ մինչեւ ի քահանայանալն. թո՛ղ զծախս՝ որք հարկաւորիցին այդր՝ վասն ճանապարհի, եւն: Արդ հարցանեմ զԳ[երյարգոյ] Հայրդ թէ ո՞ր լաւ եւ ապահով թուիցի Ձեզ՝ այսպէս սարկաւագ լռելեայն առաքել զնա յետ Զատկին, եթէ եւ քահանայ ձեռնադրեալ՝ յետ Պենտակոստէին: - Աղաչեմ ամենայն փութով առնել հարցմանս պատասխանի, զի գոն որք փութացուցանեն զիրացս գործադրութիւն:

Օրէ՞ն իցէ արդեօք հարցանել՝ թէ ի գալ դորա կարիցե՞ն ընտանիքն կամ վայելո՞ւչ իցէ՝ օգնել մասամբ ի հանդերձանսն կամ ի ծախս ճանապարհին:

Հարցից եւ այլ ինչ օտար խնդիր. լուեալ եմ, զի երբեմն ծանօթացեալ էր Գեր[յարգոյ] Հայրութեանդ ընդ Սարգսի արքեպիսկոպոսի Ջալալեան [4] եւ մեծարանս արարեալ նմա յանցանելն ընդ Ղրիմ. եւ նորա խոստացեալ տալ մեզ յիւրոց հայկական Ձեռագիր մատենից. լսեմ թէ գտցի առ նմա Շապուհ պատմիչ [5], որ այլուրեք ոչ գտանի, եւ յոյժ ցանկալի է մեզ. կարիցէ՞ արդեօք Գեր[յարգոյ] Հայրութիւնդ ի շնորհս նախկի մտերմութեանն խնդրել ի նմանէ զմատեանն՝ ի գաղափարել թէ ոչ ի ստանալ զբնագիրն:

Ողջունելով զսիրեցեալ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Դիոնեսիոս, մնամ Գերյարգոյ Հայրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

568.               

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 15 Ապրիլ 1865

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Քրիստոս յարեաւ ի մեռելոց

Յետ շնորհաւորութեան Զատկի, շնորհակալութիւն վասն վարդապետական պատկերին, զորմէ հարցանէք, այսինքն զչափոյն: Արդ բարձրութիւն որմոյ դասատանս ընկալուչ պատկերի՝ առաւելու քան զ2 մեդր, զի է 2: 35, բայց այս չափ բովանդակէ յինքեան եւ զշրջանակն. աւելին քան զայն անյարմար գոյ: Իսկ լայնութիւնն 3 մեդր եւ աւելի եւս ընծայէ տեղի. այսպէս սուրբք ի վերայ երկրի կարեն ընդլայնիլ, իսկ յերկինս՝ բարձրանալ: Լոյսն յերից կողմանց ծագեսցէ, յարեւելից, ի հիւսիսոյ եւ ի հարաւոյ, պատկերին մնալով յարեւմուտս կոյս, յորում կողման միայն չկան պատուհանք, այլ դուռն ի կողաց կամ առ անկեան: Մարթի եւ ընդ հարաւ զետեղել:

Իսկ վասն Հարց ի Լատինաց ես նախադաս ունիմ զ Օգոստինոս, թէպէտ եւ Գրիգոր իսկ պապ չէ անծանօթ առ մերսն՝ թարգմանութեամբք Լամբրոնացւոյն. բայց Օգոստինոս է հայրագլուխ: Ի տալ ի ձեռս դորա եւ Ոսկեբերանի մատեանս՝ մարթ է տալ եւ ի ձեռս մերոյ Լուսաւորչի զՅաճախապատումն կամ զվարդապետութիւնն որ յ Ագաթանգեղի, զոր հինք ոմանք անուանեալ են եւ Աւետարան Ս. Գրիգորի [6]: Իսկ առ ձեւ զգեստուց սորա՝ անպատշաճ թուի ինձ այժմեան եպիսկոպոսական թագն, զի չգոյր այդ յայնժամ, այլ ի հարկէ յունականաւն վարէին. եւ թէ ո՞ր իցէ յունական խոյր ժամանակին՝ գիտասցեն հմուտք տեղւոյդ. ինձ ցանկալի էր զանուն եւ զտիպ Լուսաւորչին տեսանել անդէն յակնարկելն ի նա. այսինքն է ճառագայթաբար իսկ իմն նկարելով զկերպարանսն շուրջանակի նմանեալ Մովսիսի, եւ ե՛ւս գերագոյն. եւ թերեւս բացագլուխ իսկ յայնժամ մարթ էր առնել զնա, բոցախոյր եւ հրագանգուր, կամ թէ քօղաւոր՝ ըստ սարասի կաթողիկոսաց, խաչանիշ ի քօղն կամ ի վեղարն ունելով: Իսկ զկերպարանս պատկերի դիմացն չիցէ՞ մարթ գաղափարել ի մերոյս ի նորոյ լուսաւորչէ, ի Մխիթարայ աբբայէ, ըստ անդրւոյն պատկերի յերիւրելով: Եթէ ի ձեռս երեցուն յիշեցելոց Հարցդ տացին մատեանք, զի՞նչ վերծանիցէ Խորին Ասորին, եթէ ոչ զՀամաբարբառն. նշանակելով հայկական տառիւք եւ զանուանս մատենիցն ի վերայ նոցին. թէ պատշաճ դատի եւ գիտնոց:

Ակն ունելով թէ յետ Զատկիս ոչ շատ յամիցէ Սրբութիւնդ, այդր, հարկ է զարկղն լնուլ. եւ ի պարապոյ անկիւնս, եթէ հնար է դնել զոմանս ի Ձեռագիր Հայ մատենից, որ ի Ս. Վլաս [7], ոչ առ ի մնալոյ աստ ի վանս, այլ ի քննութիւն. եւ մատեանքն՝ զորս խնդրեմ, եւ որ թուին թէ չիցեն մեծամեծք, են նշանակեալքդ որպէս կարծեմ թուակարգութեամբք՝ այսոքիկ.

1. Թ[ի]ւ ԺԵ. Մատթ[էոս] Ուռհայեցի եւ Մեսրովբ Երէց.

2. Թ[ի]ւ ԺԷ. Ոսկիփորիկ, յորում զրոյցք առաջի խալիֆային թարգմանեալ վասն Դաւթի Կուրապաղատի – Ֆրիկ

3. Թ[ի]ւ ԻԵ. Զաքարիա Սիւնեցի. փիլիսոփայութիւն, (նորոց)

4. Թիւ ? Աղօթագիրք հաւաքեալ ի Յակոբայ եպիսկոպոսէ Ատանայ.

5. Թիւ ? Միխայէլ Ասորի

6. Թիւ ? Վարք Տեառն Կոմիտասայ [8], ընդ մշտնջենաւոր տումարի:

7. Ասար Սեբաստացի [9]. Ծաղկաքաղ Հարանց վարուց. Յիշեցուցից եւ զթղթեանն դիւանականք զոր ի Վատիկան գաղափարէր ոմն վասն մեր. զընդօրինակեալսն մինչեւ ցայժմ չիցէ՞ մարթ ընդունել, թէ եւ վճարել հարկ իցէր, զոր հատուսցէ Միաբանութիւնս:

Այսչափս կարծեմ բաւական վասն ժամանակիս. ապա ողջունելով զատկաբար զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Ղուկաս [10], եւ եթէ անդ իցէ, զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աղեքսանդր [11], եւ զ Անտոնիկն ՝ մնամ սանուքս օրհնութեան Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Առանձինն ողջոյնի առ Յ[արգոյ] Տէր Պօղոս Շիրակացի, որ ընդ գաւազանաւ ձերով եւ առ Մ[իքայէլ] Միանսարեան [12]:

569.               

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 5 Մայիս 1865

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Տեղեկացեալ ի վերջնոյ թղթոյդ առ Վեհ, եթէ տակաւին յամիցէք այդր, գրեմ միւս անգամ եւ ես աղաչելով մի՛ ծանրաբեռնել զարկղդ գրչագրօքն՝ եթէ նեղիցեն եւ ծանրանայցեն նմին. կարեւորագոյն յայնցանէ ի ժամուս էր Միխ[այէլ] Ասորին [13], զոր եւ հանդերձեալ եմք տպագրել ընդ գաղղիարէն թարգմանութեան Լանկլուայի. եւ Մատթ[էոս] Ուռհայեցի ՝ ի բաղդատութիւն, առ յապա պէտս տպագրութեան:

Ախորժեցի եւ ընդ յոլովութիւն թղթոց գաղափարելոց ի Վատիկան, եւ զարհուրեցայ զվարձս կամ զծախսն յիշելով. ես իբր 200 կամ 300 միայն կարծէի զթղթեանն: Չգուցե՞ն ի նոսա եւ հայերէնք. եւ ո՞ ընդօրինակէ զնոսին: Յուսամ թէ չգաղափարիցէ զմի անգամ տպագրեալ թղթեան Պապից որ ի Բարոնիոս [14] եւ ի Րայնալտի [15] գտանին, այլ զՀայոց գրերն առ Պապս կամ Հռովմայեցիս: Ակն արկանելով յաւուրս յայսոսիկ ի Րայնալտի, (հատ[որ] ԺԵ), ընթերցայ ի նամակի Միքայէլի Կաթողիկոսի Հայոց առ Պիոս Դ (1563), եթէ առաքէ նա առ Պապն ընծայ միւռոն, խաչոսկի, եւն. եւս եւ զ՚ paginam quoque omnium locorum, ac monasteriorum cunctorum populorum noster nationis Armenorum. փափագեմ գիտել թէ ընդօրինակող թղթոյդ՝ գտեալ իցէ եւ զայս պատճէն, եւ որպիսի՞ ինչ իցէ, տեղագրութիւ՞ն եթէ աշխարհացոյց. որ եւ է՝ փափագելի է մեզ յոյժ: Ի նմին նամակի ասէ Կաթողիկոսն յղեալ եւ զպատճէն Դաշանց Թղթոյն. քննելի է թէ գտցի՞ ի դիւանի տիեզերալոյս քաղաքիդ պատճէնք թղթոյդ, եւ ո՞րքան հինք: Դարձեալ ի նմին նամակի կաթողիկոսն նշան տայ զիւրոյ դեսպանէն (Աբգարայ) առ Պապն, զի նա միայն կարէ ընթեռնուլ զծածկագրութիւնս թղթոյ իւրոյ. եւ զի յերկոցունց ձեռաց յաջողակ է. եւ միւս եւս նշան զի scit superiora elementa prisca, nisi tantum ipse, qui ea etiam docebit. Առ ծանծաղութեան լատինագիտութեանս՝ չիմանամ զի՞նչ կամի ասել եւ խնդրեմ ուսանել. մեկնեա ինձ զառակս զայս: Անշուշտ հայերէն բնագիր թղթոյդ գտցի ի դիւանիդ, եւ այն աներկբայ ծանուսցէ, եթէ միայն ի ձեռս բերցի եւ այն:

Խոնարհ ողջունիւ սանիցս եւ համբուրիւ աջոյդ Սրբութեանդ մնամ

ն[ուաստ] հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

570.               

* Հայր Վրթանէս Վրդ. Պուտուրեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 19 Մայիս 1865

Գերյարգոյ եւ Սիրելի Հայր Աբբայ,

Ի դէպ ժամու ընկալայ զփափագեալ պատասխանի գրոյս, եւ շնորհ ունիմ մեծապէս: Փութացաւ կանխեաց Վեհ գրել առ Գ[երյարգոյ] Հայրդ վասն անցագրի առաքելւոյն աստի՝ յետ ձեռնադրութեանն ի քահանայ, որ Տեառն յաջողելով՝ կատարեսցի ի մերձեցեալ տօնի Հոգւոյն Գալստեան: Յետ որոյ կացեալ աւուրս ինչ որչափ սահմանեսցէ Վեհ՝ ի կրթութիւն սրբոյ պաշտամանն, ուղւոյ լիցի ընդ ճանապարհ՝ զոր եւ ծանուսցուք ապա:

Երկուստեք իղձք են՝ այտի եւ աստի՝ ունել մերձ զնորընծայ քահանայսն. զայտի պատճառսն՝ քաջ գիտէք. իսկ զտեղւոյս՝ զի եւ սա պէտս ունի վաստակողաց, իսկ իմ առանձինն իղձ էր՝ մի՛ յառաջ քան զսահմանեալ ժամանակ կրթութեան վարժարանի արտաքս հանել. զի եւ ուսման եւ կրթութեան տակաւին պէտս ունին, այլ զի ժամանակս եւ հանգամանքն նեղեն աստի եւ անտի. զայն ինչ սահմանեաց Ժողովն՝ զորմէ գրեալ է Վեհ, եւ եղիցի կամօք Տեառն:

Երեկ եհաս այսր ի Հռովմէ Գերապայծառ Հ[այր] մեր Եդուարդ, կալ առ ժամանակ մի ընդ մեզ. իսկ երկաւուրբ յառաջ հասեալ էր ի Պաշպալովէ միւս դասակից Ձեր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Դանիէլ Վարդապետ, եւ փոքր մի կենդանացաւ մենաստանս. ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Դանիէլի եկն եւ Ե[ղբայր] Նիկողայոս Չիքի ՝ դասակիցն Պ[ատուական] Հ[օր] Զաքարիայ [16], առնուլ զձեռնադրութիւն քահանայութեան, այլ ոչ ընդ Քուշնէրեանս:

Ի վերայ այսոցիկ յաւելցի եւ երթ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Հմայեկայ ի Բարիզ, ուր արդ ժամանեալ իցէ, փոխանակ Պ[ատուական] Հ[օր] Սուքիայ, որ յերկուց ամսոց հետէ ի վանս է: Այսոքիկ մեր լուրք կամ դէպք ժամանակիս:

Սիրոյ ողջունիւ առ Վ[երապատուեալ] Հարս Յովսէփ [17], Սիմոն եւ Դիոնեսիոս, եւ ջերմաջերմ ըղձիւք երկարութեան ցանկալի կենացդ եւ վայելելոյ յարգասիս բազմամեայ վաստակոցդ, մնամ յաղօթս ապաստան

Գերյարգոյ Հայրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Շնորհ ունիմ եւ վասն յանձնառութեանդ զգրաւորական խնդիրս գրոց Ջալալենի:

571.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Բարիզ

Ս. Ղազար, 11 յուլիս 1865

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Մեծապէս խնդացի եւ խնդացաք ընդ ողջամբ ժամանել Վեհի ի դէմ եդեալն տեղի, ոյր վասն եւ աղօթէաք եւ աղօթեմք վասն աջողութեամբ դարձին յիւրում ժամանակի. իսկ զհարբուխն այն նեղիչ համարիմ սակ ինչ զոր պահանջէ յեկաց երկիր եւ օդ նոր, եւ ապա հիւրընկալէ: Երաշտ եւ ցամաքութիւն օդոց տեղւոյս մերոյ կարծեմ առթեաց եւ ի մերայինս հազ՝ որով ցարդ ըմբռնեալ են ոմանք ի վարժարանեայց, ի նորընծայից եւ ի քահանայից իսկ. նովին տանջին եւ Ե[ղբայր] Նիկողայոս մեր ծերունի ի բազում աւուրց հետէ կայ յանկողնի, ընկալեալ եւ զօծումն յետին, թէպէտ եւ արդ լաւագոյն գտանի: Երեկ՝ ստիպեալք յաղօթից գիւղականաց եւ քաղաքայնոց՝ լուծան երկինք եւ առաքեցին անձրեւ յորդ, եւ զանհնարին տապն եւ զշոգոլի պարզեալ մեղմեցին:

Զգիր Սրբութեանդ ընթերցան Գեր[ապայծառ] Եդուարդ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Դանիէլ, առաքեցի եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ եւ ամենեցուն կարծիք համաձայն երեւին խորհրդեան Վեհի վասն այժմու փոխատեսչին. ընդ որոյ մնալն փափագէի ես առ ի շահել զանձն մի եւ ի ճողոպրիլ ի փոփոխութեանց եւ ի խնդրոց. այլ զի անմարթ թուի նմա փոփոխիլ յոճոյն եւ այլոց տանել զայն, հարկաւ հետեւիցի տեսութիւն Վեհիս եւ մնայցէ դժուարին խնդիրն յաջորդութեան: Բայց զգիր Վեհի ոչ ցուցի երիցագունին, առ ի չտալոյ առիթ դժարութեանց եւ բանից յայսմ ժամանակի՝ յորում դժպհի իմն թուէի նմա. վասն որոյ եւ լաւագոյն թուի ինձ եթէ Վեհ ունիցի ինչ հաղորդել մեզ ի ձեռն այլում եւ մի՛ իմ առնել:

Ասացի առ Եղ[բայր] Յովսէփ [18] եւ առժամայն առաքեաց հինգ օրինակս ի հաշուեցուցակէն՝ թղթատարաւ: Նոյնպէս եւ առ Պ[ատուական] [Հայր] Աթանագինէս [19] ասացի վասն շաթոպրիանեան թարգմանութեանն, եւ կարծեմ նոյնժամայն եւ նա տայ յեռուլ ի դատարկ մնացեալ էջս « Բազմավիպի » ամսեանս, որ անագանեալ մնացեալ էր ցարդ՝ առ ի չգոյէ գրուածոց կամ գրողաց:

Տեսաւորութիւն Վեհի ընդ աւագ որերոյ մեծի քաղաքիդ, մանաւանդ յետ յաճախելոյ այդր եւ մերազնեայ նշանաւոր անձանց ոմանց, անշուշտ ի ճահ եւ կարեւոր իսկ իցէ, որպէս եւ քաջ իսկ գիտէ Տէրդ:

Զտօն մեծի Հօրս մերոյ Լուսաւորչի կատարեցաք փառօք քահանայապետութեամբ Գեր[ապայծառ] Տեառն Եդուարդայ. եւ զօրական զբօսանս արարին վարժարանեայքս ի Ֆիեսոյ ՝ ամենայն յաջողութեամբ. եւ արդ մատչին ընդ իս ի խոնարհ համբոյր տիրականիդ մնալով Աստուածապատիւ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

572.               

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Բարիզ

Ս. Ղազար, 1 Օգոստոս 1865

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ի շնորհելոյդ ի 23 գնացելոյ ամսոյն եւ ի գրելոցդ առ Գեր [ապայծառ] Հարազատդ՝ վստահանամք ի քաջողջութիւն Վեհի ի տապագին ամառանս, որ եւ անդ, որպէս լսեմք, սաստիկ լեալ է զայս ամ. եւ մեր ողջութիւն բարի է. գրեաթէ ապաքինեաց եւ ծերունին Ե[ղբայր] Նիկողայոս, միայն յուժոյ անկեալ՝ հազիւ ելանէ ընդ դուռն սենեկին: Իսկ յիմոցս սանից Քուշնէրեանն այն որ երբեմն տկարն էր՝ այժմ զօրաւորագոյն քան զմիւսն գտանի, կամ թէ սա տկարագոյն: Ի Ղրիմէ չգրեաց ինչ կարծեմ Գեր [ յարգոյ ] Հ[այր] Վրթանէս, իսկ եղբարք նոցա՝ շնորհաւորութիւն ինչ վարկպարազի. եւ չգիտեմ թէ ո՞ւմ վիճակեսցի երթալն անդր՝ յորժամ ժամ լինիցի ի գալստեան Վեհի, եւ անցագրին ի Ղրիմէ:

Ուրախ եղաք ընդ յանձնառութիւն Պաշտօնէիցն ի տալ թուղթ վկայութեան առ աշակերտս վարժարանին վասն անցանելոյ ի բարձրագոյն ուսումնարանս: Ոչ երկբայիմ, զի եւ շնորհս ունիք նոցա վասն շնորհելոյ մեզ ի դիմաց կայսեր զգրեանն՝ զոր ընկալաք երկիցս, եւ փափագեմք թէ յայլ նուագ պիտանեգոյն ինչ ընձեռէին, եթէ ունին, որ ոչ միայն մատենադարանիս ճոխութիւն տացէ, այլ եւ մտաց մերոց:

Ընդ մտերիմս մեր այդր յիշեսցի եւ Կ. Տարիւ, որ երբեմն տարաւ զՎեհ առ մանկտին մսրական կամ օրօրոցի. նա ինքն է կարծեմ որ դեռ անուանեալ է Պատուաւոր Սենեկապետ ինքնակալին. եւ ես ողջունիւ շնորհաւորեմ նմա:

Եհաս ուր ուրեմն պղնձեայ մեծ մետալն շնորհեալն մեզ ի հանդիսադրութենէն Լոնտոնի յամին 1862, առանց վկայականի, այլ փոխանակ այնր ի կռան իսկ մետալին փորագրեալ է զանուն Մխիթարեան ուխտիս:

Ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հարս մեր եւ զծանօթս, մատչիմ աշակերտօքս ի խոնարհ համբոյր տիրականիդ աջոյ մնալով Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

573.            

* Հայր Վրթանէս Վրդ. Պուտուրեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 4 Օգոստ[ոս] 1865

Գերյարգոյ եւ Սիրելի Հայր Աբբայ,

Չիցէ թերեւս անծանօթ ի Գեր[յարգոյ] Հօրէդ, զի Քուշնէրեանք տեղւոյդ գրեալ էին առ եղբարս իւրեանց որ աստ, եթէ խնդրեալ են զառաքումն նոցին այդր, եւն. պատմելով զկրկին եւ զերեքկին գրելն իւրեանց առ Վեհ, առ որ եւ զսոսա իսկ միջնորդել թելադրեն: Ես չետու եւ չտաց սոցա զնամակն զայն. այլ միայն ծանուցի, զի եղբարք իւրեանց գրեալ են առ Վեհ՝ շնորհ ունելով վասն ձեռնադրութեանն, եւ զի մայր նոցա փափագէ տեսանել զնոսին: Յուսամ թէ Վեհ ի դարձին ի Բարիզէ ՝ արասցէ նոցա պատասխանի, եւ հաճեցուսցէ զնոսա, որք խնդրեն ի գալ ամին (1866) զերկոսին եղբարսն միանգամայն ընդունել առ ժամանակ մի, եւ ըստ կամաց միաբանութեանս պահել կամ դարձուցանել զխնդրեալն աստի: Արդ քաջալերեալ կացցեն եւ մի՛ մոռասցեն զսանդերս մօրուաց հայրացեալ եղբարց իւրեանց, զի աճեն եւ ձեւանան:

Ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հարս մեր որք այդր են, եւ փափագանօք մաղթելով քաջողջութիւն Գերյարգոյ Հայրութեանդ, եւ յանձն լինելով յարժանընդունակ աղօթսդ, մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

574.            

* Գերպ. Գէորգ Հիւրմիւզ Աբբահօր - Բարիզ

Ս. Ղազար, 1865 Օգոստ[ոս] 11

Աստուածապատիւ Տէր եւ Հայրապետ,

Ի ծրարելս զգիրն եկեալ ի Պոմպայէ ՝ ընկալայ եւ զշնորհեալն ի Սրբութենէդ, եւ կրկին յապահովեցայ ընդ քաջողջութիւն Վեհի եւ այլոց. բարւոք կան եւ աստ մերայինք եւ տօթն մեղմեցաւ:

Ընթերցայ զգիր մօր Քուշնէրեանց, որ եւ առ որդին իւր տուեալ էր գրել՝ զնոյն ի ձեռն նոցա խնդրել ի Վեհէ չետու նոցա զգիրն զայն, յորում ծանուցանէին զամենայն զոր ցայս վայր արարեալ էին առ ի ձգել զնոսա ի հայրենիս. գրեցի եւ առ Գեր[յարգոյ] Հ[այր] Վրթանէս զիրացն: Բայց ես վաղու իսկ կասկածէի թէ յայս յանգելոց իցէ խնդիր նոցա, սպասել առ վայր մի եւս եւ զերկոսին միանգամայն խնդրել յետ աւարտման վարժից նոցին: Արդ մնայ Ժողովոյս սահմանել զիրացն հաճութեամբ Վեհի:

Ուրախ եղաք ընդ պատուադրութիւն պաշտօնէին Ուսմանց եւ այլոց առ Վեհ, եւ ընդ շնորհսն տուեալ կամ տալի ի նպաստ աշակերտաց վարժարանին մերոյ այդր. իսկ ընդ գրեանն պարգեւելի, զորմէ գրէ եւ Լանկլուա, ոչ է իմ մեծ խնդութիւն. զի ճոխութիւն մատենադարանին լինին այլ ոչ մտաց. գոհագոյն լինէի թէ Տիւրիւի [20] շնորհէր վասն ուսողաց մերոց զիւր հաւաքումն ընդհանուր պատմութեան Histoire universelle, որ է հաւաքումն իբր 50 հատոր զանազան պատմական գիտելեաց, ի փոքր հատորս, այլ եւ այլ հեղինակաց գործք, առձեռն վարելիք. հրատարակեալք առ Հաշէդի [21]:

Եւ զի զգրոց են բանքս՝ խնդրեցից ի Վեհէ թէ հաճի բերել կամ տալ առաքել վասն վարժարանեայցս մի մի մատեան ընտիր աստուածաբանական կամ եկեղեցական. կամ ի հատորոց Մինեի [22], եւ կամ այլ նշանաւոր ինչ գործ իբրեւ ի պարգեւ քննութեան աստուածաբանութեան ուսման նոցին: Են իմ կամ վանացս պահանջք ինչ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիսէ յանցեալ ամէ. մարթ է զգինսն յարմարել այնու, կամ ի նորընծայ պոմպայեան դրամոցն, զոր ընկալջիք անշուշտ այդր, կամ յանցանելդ ընդ Լիոն: Յանձնեալ էր իմ վաղագոյն առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս եւ այլ ինչ գրեան, եւ այժմ յանձնեմ եւ այլ ինչ ի թղթեկիս փոքու:

Ողջունեմ զ Րենոյ [23], եւ ոչ զարմանամ թէ սխալեալ ուրեք իցէ Խորենացի մեր ուր եւ այժմ խորագոյնքն քան զնա կարծեցեալք սխալեն ոչ փոքրապէս:

Խոնարհեալ ի համբոյր տիրականի աջոյդ մնամ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Զվկայագիր անդամակցութեան Ճեմարանիս Տիւրիւեայ [24] առաքեցից ընդ հուպ, այլ չգիտեմ ո՞րպէս զի մի՛ ծալեւբեկ լիցի թուղթն մեծ եւ ստուար:

575.            

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ֆիեսսոյ, 13 Սեպտեմբեր 1865

Պ[ատուական] եւ Սիրելի Եղբայր,

Տնտեսականք մեր մոռացեալ են ի գիւղային պաշարս յաւելուլ զնուշ, վասն որոյ բերցես որչափ բաւիցէ մեզ կամ կարիցես, ընդ նմին եւ սակաւ ինչ հնդկային ընգոյզ:

Ողջ լեր:

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

576.            

* Հայր Վրթանէս Վրդ. Պուտուրեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 22 Սեպտ[եմբեր] 1865

Գերյարգոյ եւ Սիրելի Հայր Աբբայ,

Ահաւադիկ որդիքն Քո հայրացեալք եւ իմ սանականք. զորս արդարեւ ըստ բնութեան՝ ոչ յօժարակամ անջատեցի յինէն, մինչչեւ էր լցեալ ժամանակ նոցա ի վարժարանի վանացս. այլ տկարութիւն երիցուն, Հ[օր] Սերովբէի [25], որ առողջագոյն էր քան զկրսերն, յորդորեաց զԺողովս վաղագոյն քան զգարուն գալոյ ամին առաքել զերկոսին եւս այդր, ըստ կրկնակի թախանձանաց եղելոց այտի: Այսուհետեւ Քո են քոյինքն, մինչեւ այլ ինչ սահմանեսցի վասն նոցին: Զթերին կրթութեան նոցին՝ ակն ունիմ լիուլի լնուլ կենդանի օրինակաւ առաքինւոյ Հայրութեանդ եւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Դիոնիսեայ. որոց աղօթից յանձն եւ զիս արարեալ, փափագելով լսել ստէպ լուրս զառողջութեան հոգւոյ եւ մարմնոյ առաքելեացս, մնամ

Գերյարգոյ Հայրութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

577.            

* Սերովբէ եւ Քերովբէ Քուշնէրեան Հայրերուն - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 6 Նոյեմբ[եր] 1865

Պ[ատուկան] եւ Սիրելի Եղբարք եւ Սանք իմ

ՀՀ. [Հարք] Սերովբէ եւ Քերովբէ,

Յետ երկոցուն թղթոցդ որ ի Գորֆուէ եւ յ Օտեսսայէ, ընկալայ յեռանդն եւ զերրորդ որ ի հայրենեաց ձերոց: Ողջամբ եւ օրհնութեամբ Աստուծոյ լիցի գալուստ ձեր այդր եւ մնալդ որչափ եւ որպէս հաճոյ իցէ նմա եւ Ուխտիս. եւ ինքնին յաջողեսցէ զկեանս ձեր եւ զգործս ըստ կամաց իւրոց եւ ըստ ակնկալութեան միաբանութեանս եւ գրողիս որ յիշելով միայն եւ յիշեցուցանելով չափ զոր բազում անգամ աստ ի սենեկիս յորում գրեմ եւ ի գեղջ եւ յերթալոյդ պահու՝ ասացի եւ լուայ, չկամիմ արդ կրկնել զնոսին. բայց չկարեմ եւ թաքուցանել զանդաճմունս սրտիս վասն նոցին իրաց: Ազգականք ձեր եւ բարեկամք մաղթեցին եւ մաղթեն ձեզ բարիս պէսպէս, խնդան եւ խնդացուցանեն, եւ ըստ կարի իւրեանց պատուեն զձեզ. իմ իղձ եւ բանք եւ մաղթանք այն են՝ որ էրն յառաջագոյն. լինել ձեզ պաշտօնեայս Աստուծոյ եռանդունս եւ Մխիթարեանս ընտիրս. - յիշել զի երբեմն եղէք անտի պարոնայք եւ դարձարուք արդ կրօնաւոր եղբարք եւ հարք. յերթալդ եւ ի դարձիդ՝ ուրացեալ էիք զաշխարհ. արդ այնպէս քաղաքավարեսջիք՝ զի եւ այլք վկայեսցեն թէ յաշխարհի էք՝ այլ չէք յաշխարհէ: Յուշ լիցին ձեզ առասանքն երեքկին, Ուխտք կրօնիդ. յորոց աստանօր յաճախագոյն զերկուցն բանք լինէին, բայց թերեւս անդանօր ոչ փոքր կարեւոր իցէ զգուշանալ երրորդին՝ Աղքատութեան ասեմ. որոյ հակառակն անզգայապէս իսկ սպրդէ պէսպէս բարեքիկ կերպարանօք. եւ եթէ ոչ նիւթոցն ազնուութիւն՝ գոնեա սրտին հաճութեամբ եւ կապանօք. ակն ունիմ թէ ոչ հաւաքէք ոսկի եւ արծաթ, այլ ինձ թուի թէ եւ ըղձակերտ հաւաքումն պատկերաց ինչ կամ կենդանագրաց՝ տակաւ զտեղի գոյից եւ մթերից ունիցին: …

Ահա եւ չկամելովս իսկ՝ վարժութիւն իմ մղեաց զձեռնս ի թարգմանութիւն սրտիս. գուցէ եւ օգուտ ինչ շարժէր զնա. եւ շարժեսցէ եւ յայլ նուագս՝ եթէ կացջիք ի պայմանին՝ զոր եդի ընդ ձեզ . . . թէ յիշիցէ՞ք:

Չիք աստանօր նոր ինչ առ ժամս, այլ յետ սակաւուց կարծեմ թէ լինին. եւ գրեսցեն ձեզ եղբարք ձեր՝ յորժամ ընկալցին առ ի ձէնջ զխոստացեալդ գիր. այժմիկ ողջունեն զձեզ սրտալիր ողջունիւ:

Յաւուր տօնի անուան ձերոյ արասցուք զյիշատակ ձեր, որպէս ոչ երկբայիք, փափագէի, զի ի նմին աւուր յորում եւ դուք այդր կատարիցէք մեծահանդէս, որպէս նշմարեմ, հասանէին լուսատիպք ձեր, զոր ծրարեմս ընդ թղթոյս, եւ զոր ընկալջիք առ յուշ ինչ առ յինէն: Ետու յայնցանէ մի մի առ ընկերս ձեր, առաքեցի եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանաս, ընկալաւ եւ Վեհս, եւ այլ ոք. մնան առաքելի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Պետրոս:

Բազում սիրով եւ յարգութեամբ ողջունեմ զԳերյարգոյ Աբբայն եւ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Դիոնեսիոս, այլ եւ զարենակից հարազատս ձեր, եւ համբուրելով զսրբամատոյց աջ ձեր՝ մնամ Աղօթարար

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

578.            

* Սերովբէ եւ Քերովբէ Քուշնէրեան Հայրերուն - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 27 Դեկտ[եմբեր] 1865

Իմ Սիրելի եւ Պատուական Սանք

Հ[այր] Սերովբէ եւ Քերովբէ,

Փութամ ահա ի պատասխանի թղթոյդ գրելոյ յինն ամսոյս, զոր երեկ ընկալայ յաւուր տօնի Ս. Ստեփանոսի, յորում երեքին կրսեր եղբարք ձեր կատարեցին զառաջին պաշտօն Սարկաւագութեան, ձեռնադրեալք յառաջնումն աւուր (Ծննդեան). զի եւ յ՚8 ամսոյս ընկալեալ էին զաստիճան Դպրութեան ի ձեռանէ Գ[երապայծառ] Տեառն Եդուարդայ, որ յետ այնր դարձ արար ի Հռովմ: Ընդ խնդութեանս խառնեցաւ եւ տխրութիւն գուժատու թղթոյդ. եւ որպէս դուք յաւուր տօնի անուան ձերոյ, այսպէս եւ ես զերկոսին միանգամայն կիրս մատուցի առ Նա՝ որ առաքէ մեզ զերկոսին եւս, եւ ծագէ մերթ արեւ եւ մերթ անձրեւ: Ակն ունիմ թէ ժամանակն եւ պաշտօն ձեր մխիթարեաց եւ սփոփեաց զձեզ ըստ բաւականի. եւ յաղէտս իսկ անդ բարեբաստիկք ճանաչիք. զի եթէ երկնաւոր խնդրիցէք մխիթարութիւն՝ դուք առաւել ունիք քան զհարազատս ձեր աշխարհիկս, քահանայական եւ կրօնաւորական պաշտամամբքդ եւ պարտուք, եւ ի վերայ այդոցիկ զյիշատակ բարեպաշտութեան մօր առաքինւոյ, որոյ կամեցեալ է եւ երկուս աստիճանս ելից իւրոց յերկինս՝ առնել զձեզ երկուորեակ որդեակսդ իւր: Իսկ եթէ մարմնաւոր մխիթարութիւն եւ զայն շնորհեալ ծանիջիք ի խնամոց Բարձրելոյն, որ, թէ եւ հակիրճ աւուրբք, այլ լցոյց զփափագ նորա յերկրի եւ զգորով ձեր՝ կրկին տեսութեամբք ծերացելոյն եւ անցելոյն զաւուրբք. բա՜ստ (եթէ օրէն իցէ ասել զայս մեզ կրօնաւորաց) որ սակաւուց հանդիպի, եւ թերեւս չհանդիպիցի այլոց եղբարց ձերոց: Միակ կամ հզօրագոյն կապանքն որ փութացոյց իմն ձգել վարել զձեզ այդր, գութն մայրենի, արդ մանրեցաւ որպէս զլայն արծաթի. որպէս զի Հայրն ձեր երկնաւոր՝ որոյ որդեգրեցայքդ աստ, ոսկեղինօք կապօք պնդագոյնս եւս հաստատեսցէ զձեզ ընդ ինքեան եւ ընդ իւրումն Յիսուսի: Իսկ վասն աղօթից մի՛ ինչ հոգայք, զի ոչ միայն Հայր մերիւ միով, այլեւ պատարագի յիշատակօք կցորդեսցուք ձեզ՝ վասն հոգւոյ հրաժարելոյն, որ ի բարձանց կացցէ այսուհետեւ դէտ որդւոցդ զգաստութեան, մնայ ձեզ այսուհետեւ ի բաց թօթափել, որչափ հնար է, զմթարս տխրութեան եւ հոգեւոր զուարթութեամբ վաստակել ի հրամայեալսն ձեզ, միտ դնելով առողջութեան պարտուց. զոր մանաւանդ առ Հ[այր] Սերովբէ ասեմ, եւ մնամ ստէպ եւ փութով լսել զորպէսդ: Եւ ահա ըստ խնդրոյ ձերոյ բաց ի բաց ասեմ, զի շատ սպասեալ մնայի թղթոյ ձերոյ, եւ մնացից եւս. եւ Վեհս իսկ մեղադրէր վասն այդր, գուցէ եւ գրիցէ իսկ ձեզ. մանաւանդ զի զանխուլ էր առ ի մէնջ դիպուածն այն ցաւալի, որ անշուշտ չեթող ձեզ գրել վաղագոյն: Արդ այս է առաջին խնդիր իմ, զի ըստ ներելոյ Գեր[յարգոյ] Աբբահօրդ, ստէպ գրիցէք ինձ կամ եղբարցդ. իսկ առ Վեհս՝ յաճախ գրել չվայելէ ձեզ առ այժմ, բայց եթէ հարկիցիք: Եւ ի գրելդ առ նա՝ առաւել խնամով գրիջիք, զի որ առ նա թուղթք տուեալ լինին յընթերցումն առաջիկայից. ի ստորագրութեանդ հարկ է բաց գրել զանուանդ եւ մի՛ Ս. եւ Ք. միայն որպէս գրեալ էիք առ նա, եւ լաւ է թէ երկոքին եւս զանուանսդ իւրով ձեռամբ դրոշմիցէ: Դարձեալ մի՛ գրէք Աստուածպատուութեանդ, զի կարծեմ այսպէս գրեալ էիք, այլ Աստուածապատիւ Սրբութեանդ կամ Տէրութեանդ: Իսկ ինձ գրեցէք ըստ թելադրութեան սրտիցդ առանց շատ խորհրդածելոյ, զթերին ծանուցանեմ ես, որպէս անցելով թղթովս, զոր եւ իմացեալ էք. քանզի ի յետնում այդր գրիդ գտի զստացական դերանունն, եւ զհամբոյրն զոր առաջին երրեակ թուղթքդ զլանային, թէ եւ գրչին մոռացմամբ եւ ոչ սրտի. մինչ ես զօր ամենայն համբուրէի զխաչիկքդ զոր թողէք ինձ ի յիշատակ: Ահա տեսանէք, զի հայրաբար գրեմ առ ձեզ. եւ զպատկերս ձեր՝ փոքր մի մեծադիր եւ զուգակաց՝ ունիմ յար ի սենեկիս, ի վերայ կախեալ զյիշեալ խաչիկսն:

Բայց զի մեծագոյն եւս Հայր բազմերախտ կայ ձեզ այդր առ ընթեր, նմա պարտիք զմերձաւոր որդիութիւնդ. եւ եթէ գրիցեմ ինչ ձեզ այլ ազգ ի նորա հրամանաց կամ ակնարկութեանց, զնորայն պարտիք կատարել յամենայնի եւ մի՛ զիմս:

Ողջունեցէք արդ զնա ի դիմաց իմոց եւ յիմոցս, շնորհաւորելով զնոյն ամ, որ ձեօք քաղցրագոյն յարդարելոց է նմա. զնոյն շնորհաւորութիւն մատուցանեմ եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Դիոնեսիոս: Ողջունեն զձեզ սիրալիր ողջունիւ Եղբարք ձեր, որք վաղ ուրեմն գրեցին ձեզ թուղթ, եւ գրեսցեն դարձեալ՝ լրովք տեղւոյս: Ապա եւ ես շնորհաւորելով զնորաթիւ տարիդ ձեզ սիրելեացդ իմոց, մաղթեմ եւ մաղթեցից առատաբեր լինել վերին շնորհօք յանսպառ գանձուց Բարերարին Աստուծոյ. եւ համբուրախառն սիրով մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

579.            

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

29 Դեկտեմբեր 1865

1. Չիք ինչ ամենեւին բաց ի ճակատէն:

2. Տես յԱ. օրինակեալն է սիւն մի ձեռագրին, եւ են ընդ ամենայն սիւնք 23:

3. Ի ներքին կողման կողիցն գրեալ է այսպէս. Հին Մաշտոց որ գրեալ է ի թուին Հայոց ՈԿԳ [1214], զոր բերել ետ ի Կուտինայ Հ[այր] Ղուկաս Սիմոնեան, միջնորդութեամբ Ուզուն օղլու Թորոսին, վասն Մխիթ[արեան] վանաց Թրիեստեան, յամի Տեառն 1788: Այլ յիշատակարան հին չիք. թերեւս թերթք ինչ անկեալ իցեն, յետուստ կողմանէ, զի եւ է իսկ պակասաւոր մատեանն:

4. Տես յԱ:

5. Քննեցի մի ըստ միոջէ զամենայն Ժողովածոյ գիրս մեր, որ են 13, եւ չգտի զՀատածս զայս:

6. Տես ի Բ. օրինակեալն Ե էջ մի ձեռագրին, եւ ընդ ամենայն են էջք 24:

7. Տես ի Բ:

8. Տես ի Բ:

9. Համեմատութիւն բովանդակ պատմութեան, ըստ կարի ճշդիւ, եւ յիշատակարան:

10. Տես Գ:

11. Տես յԱ:

12. Տես Դ. բաց ի սկզբանէ անտի գրոցն, օրինակեալ են եւ այլ եւս երեք հատածք. յորոց մարթ է ի վերայ հասանել հանգամանացն: Օրինակն է նօտրագիր, եւ թուի գրեալ ի մերոց անտի ի վերջ կոյս անցելոյ դարուն: Յիշատակարան չիք ամենեւին: Է մեր եւ այլ օրինակ մի գաղափարեալ յօրինակէ մատենադարանին Փարիզու:

13. Օրինակն թուի ընտիր, որպէս եւ ի յիշատակարանէ անտի (տես յԱ. ) մարթի գուշակել. իսկ այլակերպութիւնքն են մեծաւ մասամբ յայնպիսիս, զոր ըստ իւրում սովորութեանն մուծեալ է Ոսկանայ ի տպագիրն. որպիսի ինչ. Ամենից բնակչաց. Աշխարհականիւ կականիւ. Աչիւ չորմիւ ձայնիւ. ի չարեաց դիտաւորութեանց. Բազումք քրիստոնեայք. ի Հաւանիլ. լինիլ. Շրջագայիւր. Հրամայեաց եւ զգիր ետ. Խնդրեցին զհրաման եւ զթուղթ. Ունէր զմի - Բանս եւ զաշակերտս բազումս. (քովդ մարդ կայ նէ՝ կամաց կարդա) Փիղիպպոս, Կաթողիկոս … որ ի ձեռագրին են. Ամենայն, աշխարհական… Փիլիպպոս, Կաթողիկոս:

14. Է ճառն Ա. ի կարգի դրոշմելոցն առ ի ձէնջ, որոյ սկիզբն է ի մէջ քրիստոսասիրաց Քրիստոսէ խոստացայ ճառել:

15. Այս խնդիր կատարեալ իսկ է:

16. Այսչափ միայն են բանքն. Զ Տէր Ներսէս յիշեսջիք ի Քրիստոս, որ ի նոյն ամի հանգեաւ ի Քրիստոս:

Զսկիզբն եւ զվերջ Ագաթանգեղեայ ետու օրինակել, յորմէ տեսանէք իսկ զհանգամանս ձեռագրիս. իսկ համեմատութիւնն է ըստ կարի ճիշդ, եւ որպէս որպէս թուի ուրեք ուրեք կարի կարեւոր են այլակերպութիւնքն. սակայն ընդհանրապէս լի է վրիպակօք, զոր եւ աւելորդ համարեցայ նշանակել, նոյնպէս թողի ի բաց եւ զայլակերպութիւնս որ կարի աննշանակն էին:

Առաքեմ եւ զօրինակ թղթոց Ստեփանոսի Լեհացւոյ, որ չեն ինչ առանց կարեւորութեան վասն պատմութեան այնց ժամանակաց. մանաւանդ կողմանցն յորս ինքն գտանէր: Զլատին եւ զիտալական նամականին յայլում նուագի:

Հ[այր] Ղեւոնդ
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1 Թիւ 2. Ճառընտիր Ա. Յաղագս Ժողովոյն Ս. Հարցն, Աթանասի, Բարսղի, եւն եւն. եւ նոցին նմանեաց։ (Զի՞նչ իցէ)

2 Թիւ 3 Ճառընտիր Բ. Վկայաբանութիւն սրբոց Քօշիցն (սկիզբնն խնդրի)

3 15. Մաշտոց գրեալ ի ՈԿԳ [1214] (Յիշատակարանն գաղափարելի)

4 21. Գործք Առաքելոց. (Յիշատակարանն գաղափարելի)

5 35. Սահակայ Միակեցի Դաւանութիւն Ս. Երրորդութեան (Սկիզբն)

6 38. Վարդանայ Վարդապետի Արեւելեացն, Բան Մեկնութեան (Սկիզբն)

7 --- Խոստովանութիւն Ս. Վարդապետին Մեղրիկայ

8 --- Ի Բանն, ո՜վ պատմեսցէ յանդիման նորա զճանապարհս նորա

9 39. Կիրակոս Պատմիչ. Բաղդատելի ընդ տպագրին եթէ արժէ.

10 46. Երգարան. - Խնդրի ցանկ երգոցն, Հեղինակք եւ սկզբնաւորութիւն

11 50. Ստեփանոսի Երիցու Յիշատակ Շարականաց

12 63. Մատթէոս Ուռհայեցի (տեղեկութիւն զհանգամանաց մատենին եւ սկիզբն պատմութեանն)

13 83. Առաքել Պատմիչ. Ունիցի՞ զանազանութիւն ի տպագրելոյն

14 Յայսմաւուրք գրեալ ի ՊՁԸ [1439] էջ 599 Սեղբիանու Ճառն իցէ՞ նոյն ընդ Սեբերիանու թէ այլ.

15 Յայս եւ յայլ Յայսմաւուրս գտանիցի՞ն պատմութիւնք կամ նահատակութիւնք նորոց վկայից։ Նշանակել զանուանս նոցին եւ զաւուրս ամսոց։

16 Յիշատակ մահուան Ն[երսիսի] Լամբրոնացւոյ (ի ճառս Ոսկեբեր[անի]):