1868

640.               

* Մխիթարեան միաբանի մը անունը անյայտ

Վենետիկ, 2 յունուարի 1868

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Խոստացեալ էի յառաջնում թղթիս գրել դարձեալ եթէ ստուգեցից ինչ զհարցմանէդ այդ հարցեալ եւ իմ ի Բարիզ զ Գաբրիէլէ ՝ զտգիտութեան ընկալայ խոստովանութիւն, յոր եւ եսս կամ։ Իսկ ի վերայ սաղաւարտին [1] մերոյ գտաւ նշանն ըստ ձեւոյն զոր տեսջիք ի թղթեկիս, իսկ այլ ինչ ո՛չ։

Նախ ի յիշատակի Ս. Նախավկային [2] եւ ապա նորոյ տարւոյս շնորհաւոր մաղթելով զյառաջընթացութիւն ժամանակին եւ զապագայն, յամայր կենացդ բաղձանօք մնամ Սիրոյդ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Շնորհաւոր Քեզ եւ Թագաւորս Հայոց Մեծաց, որոյ կերպարանք հանդերձ հիւսածոյ մօրուօքն եւ սաղաւարտաձեւ խուրիւն առեալ են ճշգրտատիպ ի գծագրէ հնոյ, որոյ իսկականն չգիտեմ առ ո՞ւմ կամ ո՞ւր իցէ. երանքն եւ երիզ խուրին յաւելուած են առ յինէն։ Այլոյ ուրեք տակաւին չէ իմ տուեալ կամ առաքեալ. առաջին դու ընկալ, խնդա՛ կամ լաց։

641.               

Հայր Սամուէլ Վրդ. Գաթըրճեանին [3] – Դրիեսդ [4]

Վենետիկ, 10 յունուարի 1868

Մեծարգոյ Հայր,

Խնդրին մատեանքս,

Դաստառակի Պատմութիւն.

Չալըխճեան, կրթութիւն գործնական գրոց բարբառոյ.

Հ[այր] Պօղոս Յովնանեան, Մարդկային լեզուն.

Չագըճեան, Պատմութիւն Հայոց.

Գաթըրճեան, Պատմութիւն մատենագրութեան Հայոց.

Նորատիպ ցանկ գրոց։

Ի նշանակելն զգինսն հաճեսջիք ծանուցանել եթէ ընդունիք զթղթեայ դրամս տեղւոյս, այսինքն զ Իտալիոյ. ապա թէ ոչ իրականաւ տաց հատուցանել այդր, որպէս այլ անգամ։

Մաղթելով բարօրութիւն մնամ մեծարգոյ Հայրութեանդ

ն[ուաստ] եղբայրակից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

642.               

Հայր Սամուէլ Վրդ. Գաթըրճեանին [5] – Դրիեսդ

Վենետիկ, 23 յունուարի 1868

Մեծարգոյ Հայր,

Ընկալայ շնորհակալութեամբ զծրար խնդրեալ գրենոյն, ընդ նմին եւ 60 (վաթսուն) ֆրանգ գաղղիական ի հաշիւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոնի [6] Վարդապետի վասն Ռոստոմեան Կոմիտասայ ։

Մնամ ըղձիւք բարօրութեան Վ[երապատուեալ] Հայրութեանդ

ն[ուաստ] եղբայրակից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

643.               

* Հայր Հմայեակ Վրդ. Պապիկեանին – Փարիզ

Վենետիկ, 14 Փետր[ուար] 1868

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Նախ շնորհաւորեմ ընդ այլոց մերձաւորացդ յաւուր պատշաճի զպատշաճսն Քեզ եւ ինձ եւ ի սրտէ ընդունիմ զՔոյսդ նոյնպէս յաւուր պատշաճի, եւ զօր ամենայն։

Յետոյ առանձնակի ծանուցանեմ, զի հովութիւն եւ կագ իմն երեւի ընդ գաղղ[իացի] վարժապետ մեր եւ ընդ կին իւր որ այդր, որ գրեալ էր ինձ առանձինն ազդել առնն, զի չընդունի գիր ի նմանէ. եւ ես ազդեցի։ Իսկ սա թուի զայրագինս գրեալ եւ այնպէս իմն թուեցուցեալ եթէ եւ իմ արհամարհեալ իցէ զկին նորա, որպէս նէ գրէ ինձ միւսանգամ, եւ ասէ եդեալ ի մտի խնդրել զարձակումն յառնէն։ Արդ չկամելով գրել առ նա, զի այլ ընդ այլոյ իմանայ կամ պատրի, խնդրեմ, զի թէ օր մի գտցիս մերձ ի փողոցն Boulevard Pereyre [իմա՛ Pereire ] 235, ուր է տուն նորա, ծանուսցես նմա համառօտիւ, զի զարմացայ ընդ բանս նորա, եւ իմ չիք ինչ ասացեալ զնմանէ առ այր նորա, եւ հազիւ ծանուցեալ, զի ի կասկածի են իւրքն վասն չգրելոյ նորա նամակ։ Եւ զի խորհիմ արդ խօսել ընդ առնն՝ հաշտել ընդ կնոջն եւ սորին իսկ գրով յապահովել զիս. ապա թէ ոչ, չկարիցեմ եւ ես պահել զնա ի վարժարանիս, զի չէ մեզ պատիւ։ Հաւաստեսցես նմա՝ զի ոչ այլ ոք գիտէ զխնդիրս, եւ զի դու ինքն իբր երաշխաւոր էիր վարժապետին գտանելով եւ առաքելով այսր, եւ վասն այսորիկ գրեցի Քեզ խոստովանաբար, եւ չգրէի իսկ այժմ՝ եթէ կնոջն չէր այնպէս ինչ գրեալ առ իս։ Եթէ հնար է եւ տեղեկասցիս զառաջին գնացից վարժապետին։ Կրկին մաղթելով յամայր բարեկենդանութիւն, մնամ

Ա[րգոյ] Եղբայրութեանդ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Շաշեան բժիշկ [7] խոստացեալ էր երբեմն վասն եղբօրորդւոյն տալ գումար ինչ ի ծախս ճանապարհի, կարիցէ՞ արդ փոխել զայն ի պէտս գրոց եւ ծախուց նկարագծութեան !

644.       

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Վենետիկ, 6 Ապրիլի 1868

Արհիապատիւ Տէր, եւ Սիրելի Հայր,

Շնորհակալութեամբ ընկալայ զծանօթութիւնս հարցմանց ինչ իմոց, զոր նշանակեալ էիք ի թուղթս Ձեր առ Վեհն։ Վաղագոյն եւս որոճէի գրել. այլ ոչ գիտէի ի խնդակցութիւն եթէ ի ցաւակցութիւն, վասն առողջութեանդ գտելոյ եւ վասն կորստեան եղբօրորդւոյդ, որ հասարակաց էր սիրելի, ուշիմ եւ ազնիւ բարուքն. այլ առաւել եւս սիրելի եւ ցանկալի հանդիսացեալ է չքնաղ իմն մահուամբն, աստէն սկզբնաւորեալ զերանութիւնն. որոյ յիշատակ առաւելուցու զմխիթարութիւն քան զսուգ։

Ի վերջին թղթոյ միոյ զոր գրէք առ Վեհ՝ ծանեայ զի վերստին երթիջիք ի Պօլիս. եւ ոչ խնդամ եթէ յայսպիսում գժտութեան ժամանակի պատրիարքին եւ ժողովրդեան անդ գտջիք, զի խիթամ թէ գլխացաւ տացէ Սրբութեանդ ոմն այն առաջարկութեամբք, կամ այլք պէսպէս խորհրդովք։

Փափագէի գիտել թէ զի՞նչ հրատարակէ Թայնէր [8] ի դիւանաց Վատիկանի. մի՞ արդեօք զբովանդակ շարս Բարոնիոսի [9] եւ Ռայնալտ [10], յեռլով ի նոսին եւ զգաղափարեալսն վասն մեր։

Ընթեռնելով զդոսա եւ զայլ մատեանս՝ իմանամ զի բազում նամականի եւս պակասեն առ մեզ, յորոց զոմանս նշանակեցից ուրոյն։

Կամէի դարձեալ գիտել եթէ աւարտեա՞լ իցէ կամ թէ հրատարակիցի՞ տակաւին Cronaca delle Missioni Francescane Հ[օր] Չիվեցցայ [11]. եւ եթէ գտցի վերջին թիւ ( Dispensa 6 a ) վեցերորդ ամի, այսինքն է նոյեմբ[եր]-դեկտ[եմբեր] թերթ 1866 ամի, զայն թերթ խնդրեմ առաքել թղթատարաւ որպէս օրագիր, կամ այլով պատեհիւ։

Ողջոյն տամ երկուց եղբարցն (որպէս Սերգեայ եւ Ապիտոնի), եւ մաղթելով զշնորհս Յարուցելոյն ի Մեռելոց ի Գլուխ Սրբութեանդ եւ անդուստ յիս, համբուրիւ աջոյդ, եմ

ն [ուաստ] ծ[առայ] հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ծանօ՞թ իցէ արդեօք ի գերեզմանս կամ ի դիւանս Ս. Մարիամայ Եգիպտացւոյ Յակովբ Եպիսկոպոս Երեւանայ, որ էր անդ յամին 1601, անցեալ գոլով զ80 ամենիւք [12] ։

645.               

Հայր Սամուէլ Վրդ. Գաթըրճեանին [13] – Դրիեսդ

Վենետիկ, 17 ապրիլի 1868

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Հարցանէք վասն ժամանակի աւարտման ուսմանց Ռոստոմեան պատանւոյ. - եթէ ոչ այլազգ ինչ ցուցցէ ապագայն՝ աւարտ ուսմանցն կամ աշակերտութեանն լիցի յելս ուսումնական տարւոյս, այսինքն է յօգոստոսի վերջն. այս է այժմեան տեսութիւն մեր. եւ ոչ անագանեսցէ դարձ պատանւոյն քան զկէս սեպտեմբերի, այլ հաւանօրէն վաղագոյն եւս քան զայն ուղւոյ լիցի։

Շնորհ ունիմ վասն ծանօթութեանն զհարազատէն իմէ, յորմէ ընկալայ եւ ես գիր նորագոյն, եւ լուր զկազդուրմանն։ Գուցէ անցցէ եւ ընդ Վենետիկ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Կղեմէս, եւ տեսցուք սիրով։

Մատուցեալ զողջոյնս ողջունելոցդ մնամ

Մեծարգոյ Հայրութեանդ

ն[ուաստ] եղբայրակից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

646.               

* Հայր Հմայեակ Վրդ. Պապիկեանին – Փարիզ

Վենետիկ, 22 ապրիլ 1868

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Օրհնեալ է Յարութիւնն Քրիստոսի

Ընկալայ ըստ կարի զպատասխանի հարցմանս եւ խնդրոյս, որ վասն Գաղղ[իացի] վարժապետին, եւ արդ մնայ ինչ գիտել ինչ ի սմանէ։

Վասն Նուպարեան տոհմի հարցեալ էր այտի եւ այլ անգամ եւ կարծեմ գրեցի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգորիս, զի չգտի բնաւ ծանօթս ի յիշատակարանս, եւ այլուր ի դիւանս վանացս չկարծեմ գտանել, բայց եթէ ըստ դիպաց յայտնեսցի ինչ՝ ոչ արասցուք զանց ի նշանակել։

Վասն հարազատին ձերոյ Քերովբէի, որ ստէպ գայր հարցանէր եթէ պատասխանեցէ՞ք ինչ խնդրոց նորա, նոյն տեսութիւն է եւ մեր, այսինքն սակաւ ընդունակութեան յուսմունս. այլ զի յարտաքին գործս մարթի յաջողել եւ յոյժ թախանձէ պարապիլ ի լուսանկարն, եւ իմ խորհուրդ է որչափ հնար է աստ տալ նմա մտադրել յայն գիտութիւն, եթէ ի դասառութեան ի ծանուէ եւ եթէ յայլմէ լուսանկարէ. եւ յետ այնորիկ հաճեսջիք որպէս խոստանայք յանձնել առ Ապտուլլահեանս [14], մանաւանդ եթէ եւ տեսցուք ինչ նշան յաջողութեան ի նմա։

Ցաւեցաք ընդ հիւանդութիւն Աղաթոնի, այն ինչ հաստատեալ ի պաշտօնեայ ոք քրիստոնեայ եւ Հայ, գուցէ առիթ լիցի այլոց ազգայնոց զնա փոխանակելոյ։

Ողջունեմ զամենայն Գործակիցս եւ զաշակերտս եւ մնամ Յ[արգոյ] Եղբայրութեանդ

ն[ուաստ] հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

647.               

Հայր Սամուէլ Վրդ. Գաթըրճեանին [15] – Դրիեսդ

Վենետիկ, 8 Մայիսի 1868

Մեծարգոյ Հայր,

Յայտ առնեմ թղթովս զընդունելութիւն 60 ֆրանգաց, զոր ի հաշիւ Պ[արոն] Ռոստոմեան Կոմիտասայ առաքեալ է Վ[ երապատուեալ ] Հ[այր] Սիմոն Վ[արդապետ] եւ Ձեր յանձն արարեալ է առ Գործակալս մեր Բաուլեդդա ի Դրիեստ, յորմէ էանց առ մեզ։

Ողջ լինել մաղթեմ Վ[երապատուեալ] Հայրութեանդ

ն[ուաստ] եղբայրակից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

648.               

* Հայր Հմայեակ Վրդ. Պապիկեանին – Փարիզ

Վենետիկ, 29 Մայիսի 1868

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զգրեալդ յ՚7 ամսոյս ընկալայ ի ժամուն։

Վասն մերոյս Գաղղ[իացի] վարժապետի մարթ էր տեղեկանալ ինչ ի ծնողաց նորին որ կարծեմ ծանօթ իցեն ձեզ, գէթ տեղեաւ բնակութեան. եւ գիտել ինչ զհանգամանաց միաբանութեան կամ զանմիաբանութեան կնոջն. ամսով յառաջ մայր Լըֆէվրի ի ձեռն եկաւորի միոյ այտի հարցանէր ցիս իբրեւ գաղտ թէ զիա՞րդ կացցէ որդին, խելօ՞ք թէ ոչ. բայց զի չգիտէր կամ չկամէր զկնոջն խնդրոյ խօսել՝ ոչ յերկարեցի։

Միանսարեանն [16] գրէ ինձ առաքեալ Ձեզ եւ ձեռագիր մի կանոնագրոց, որպէս զի տեսջիք եւ ապա առաքեսջիք առ Վիենական Մխիթարեանս. բայց դուք ոչ ինչ գրէք։

Յետ երկուց կամ երից ամսոց արձակեսցին երիցագոյն աշակերտք վարժարանիս. գուցէ յառաջ քան զայն տեսցուք զիրեար. բայց այժմէն հարկ է խօսել զնոցանէ, եթէ մարթ իցէ ոմանց փոխադրութեան այդր յուսումն արուեստի շնորհիւ Օսմանեան տէրութեան. ես զիմ տեսութիւնս ասացից եւ դու զքոյն։ Ալլահվէրտեանն արդէն գրեաց առ հայր իւր գիտել զկամս նորա, եւ հարկ է նախ ի նմանէ լսել։ Ի մնացելոցն տասանց՝ երեք ոմանք արժանաւորք թուին ինձ շնորհի եւ բաւական շնորհաւորք. մին՝ Ճուլարտեանն, բայց Ռուս է նա, եւ չունիցի թերեւս իրաւունս այդմ շնորհի. բ (երկրորդ) Վասիլեանն Պետրոս, որոյ նպատակ է ճարտարապետութիւն եւ արդէն առանձին վարժապետաւ ուսանի ինչ, պատանի զգաստ, այլ երկչոտ, եւ զարհուրի յանուանէ Բարիզու. մնայ գ (երրորդ), հայրենակիցդ Միսաքեան, որ իբրեւ ի դեղագործութիւն միտեալ՝ երթայ առ այժմ առ Մաճճիոնի. այլ մարթի եւ յայլ ինչ արուեստ ուղղել զնա։ Եթէ ընդունելի լիցի սա՝ աւելի քան զծախս ճանապարհին չկարեմք սատարել նմա։

Բազում ողջունիւ առ Յ[արգոյ] Գործակիցքդ՝ մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

649.            

Հայր Սամուէլ Վրդ. Գաթըրճեանին [17] – Դրիեսդ

Վենետիկ, 12 յունիսի 1868

Մեծարգոյ Հայր,

Որպէս եւ ինքնին իսկ պատանին Կոմիտաս յայտ առնէ՝ յետ երկուց ամսոց արձակեսցի աստի դառնալ յերկիր իւր։ Փափագէի գիտել թէ ո՞րչափ ինչ կարասցեն իւրքն սատարել ի ծախս ճանապարհի դարձին, եւ ե՞րբ։

Ոչ գիտեմ յո՞ր աստիճան ժամանեալ է գերմանացի լեզուին, այլ գոհութիւն լսեմ ի վարժապետէն, եւ խելամտութիւն յաշակերտէն։

Բարօրութիւն մաղթելով մնամ Վեր[ապատուեալ] Հայրութեանդ

ն[ուաստ] եղբայրակից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

650.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Վենետիկ, 23 Յունիս 1868

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Աւադիկ ծրագիրն զորմէ ի նախընթաց թղթիս եօթնեկաւ յառաջ մեկնեցան աստի երկու Յոյն երիտասարդք, երբեմն միանձունք յ Աթոս, գալ այդր եւ հաստատիլ ուղղափառ դաւանութեան։ Առին եւ զհասցէ Սրբութեանդ. փափագեմ գիտել զվիճակ նոցա, յորժամ ծանուսցի։

Յետ սակաւուց դարձցին ի հայրենիս դաս մի աշակերտաց Ռափ[այէլեան] վարժարանի, յորոց մի է Պ[արոն] Տիրան Կէօչէեան ազնուական այրւոյ որդի, 19ամեայ, սիրող ճարտարապետութեան եւ պարապող՝ որչափ աստ մարթ է։ Սա ցանկայ հանգոյն Առըճեանի եւ այլում գալ այդր եւ վարժել, եթէ եւ մայրն հաւանիցի. որ եւ կարող է վճարել զծախս տեղւոյն։ Մնամ գիտել թէ առնուցու՞ եւ Սրբութիւնդ յանձն ընդունել զսա. որ եւ բարուք հանդարտ է։ Գուցէ թէ եւ անձամբ ընդ մօրն խօսիցի Տէրդ յերթալն ի Պօլիս. շատ է թէ լիցի հաւանութիւն յայնմ կողմանէ, առ որ գրեալ է որդին եւ մնայ պատասխանւոյ։

Ողջունելով զեղբարսն, համբուրիւ աջոյ՝ մնամ Սրբութեանդ

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

651.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Հռոմ

Վենետիկ, 2 յուլիս 1868

Արհիապատիւ Տէր, եւ Սիրելի Հայր,

Թէպէտ վաղ յանձնեալ էի ի վանս տպագրել զանուն Ս. Գրիգորի, այլ դեռ իսկ այսօր հասուցին, եւ ես ահա իսկոյն ծրարեմ, հանդերձ ձեռացագիր մեծատառ գրութեամբ։

Ահարոնաձեւ թագին չկայ այլ պատճառ, բայց զի համարիմ թէ եւ հին թագք եպիսկոպոսաց նմանագոյն էին նմին քան այժմուքս։

Զպատանին Կէօչէեան (ի հաւանիլ մօրն երթալ այդր, զի դեռ չեհաս պատասխանին) կարեմ ունել այսր ցաւուրս աշնայնի եւ ցյաջող եղանակ. բայց գուցէ յետ աւուրց պարզեսցի խնդիրն, եւ ի մնալ դորա այսր՝ Սրբութիւնդ ի Պօլիս տեսաւորեալ ընդ մօրն՝ պարզագոյն եւս լիցի։

Ակն ունիմք թէ առնոյք զվարկ բժշկաց վասն ձմերելոյ ի Պօլիս, զի մի՛ գայթակղութիւն ինչ լիցի ցանկալի առողջութեանդ, որոյ բարգաւաճանաց փափագանօք եւ համբուրիւ աջոյդ մնամ

ն [ուաստ] ծ[առայ] եւ հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

652.            

* Հայր Հմայեակ Վրդ. Պապիկեանին – Փարիզ

Վենետիկ, 20 յուլիսի 1868

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Փութամ ահա ըստ խնդրոյդ առ պատասխանի հարցմանդ զգաղղ[իացի] վարժապետէն։ Գոհ եմք զգիտութենէն եւ զվարժապետութենէն. այլ ըստ բարուցն եւ վարուց՝ ոչ որպէս զնախորդս իւր սիրելի է եւ համբոյր, գուցէ առ երիտասարդութեանն, յոր սակս եւ ինձ իսկ երբեմն զգուշութեան արժանի դատեցաւ. այլ ի վերջոյ զգուշագոյնս վարէր։ Յոյժ գոհ եղէց ընդ գալուստ լծակցին, եւ յայնժամ յօժարագոյն պահեսցուք զայրն, իսկ եթէ կամիցին բաժանել ի միմեանց (որպէս նէ սպառնայր, եւ ոչ յուսամ) յայնժամ ոչ կամիմք պահել առ մեզ զկնաթողն կամ զկնարձակ։ Չասացի ինչ առնն եւ չասացից, բայց եթէ յորժամ լսիցեմ յապահովի թէ ուղւոյ լեալ իցէ ընկերն եւ գայ, յայնժամ խրատեցից խելօք ընդունել զնա եւ կեալ նոյնպէս։

Ողջունիւ առ Գործակիցքդ եւ ակնկալութեամբ տեսութեանդ՝ մնամ

Հ ոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Եդից ծանրոց մի թղթոյս. խնդրեմ եկաւորացդ բերել կամ առաքել։

653.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Կ. Պօլիս

Վենետիկ, 31 յուլիսի 1868

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Յաջորդ շոգենաւու դառնալոց են այդր վարժաւարտ աշակերտք վարժարանիս, որոց ընկերակիցն Տիրան Կէօչէեան մնայ այսր վասն երթալոյ ի Հռովմ, որպէս յառաջագոյն ծանուցեալ է։ Արդ խնդրեմ գիտել թէ զիա՞րդ յարմարեսցի երթ դորա եւ մուտք առ վարժապետն, հանդերձ այլովք, եթէ Սրբութիւնդ ձմերիցէ այդր ի Պօլիս։ Մայր դորա յանձնեալ էր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Բարսղի խօսել ընդ որդւոյն, նա յօժար է յերթ ի Հռովմ. մնայ արդ լուծման խնդրոյս, զոր ակն ունիմ ի Սրբութենէդ, զթոշակէն մարթ է խօսել ընդ մօրն եւ ի ձեռն գործակալի մերոյ այդր, կամ ինքեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Բարսղի, յետ յարմարելոյ զերթն եւ զբնակութիւնն։

Ողջունիւ Գործակցացս եւ համբուրիւ աջոյդ մնամ Արհի Տէրութեանդ

ն[ուաստ] հոգեկից ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Հ[այր] Դոմինիկոս Gravina [18] դոմինիկեան հրատարակէ ի Հռովմ ի սկիզբն ? Ժէ դարու զԳրուածն Ե. Ֆրիտոնի Ազարիայ [19] արքեպիսկոպոսի Նախիջեւանու (Հայոց ունիթորաց) զԵկեղեցեաց Հայոց, որպէս ծանուցանէ ոմն այսպէս. Relationem exhibuit de Statu Ecclesiarum Armeniae, quam cum aliis rebus ad id pertinentibus typis excusam Romae publicavit Fr. Dominicus Gravina Ordinis Praedicatorum.

Խնդրի մատեանս այս, եթէ դիւրագիւտ. կամ տեղեկանալ ի Դոմինիկեանց զստոյգ խորագիր մատենին՝ յորում գրուածդ այդ գտանիցի, եւ ո՞ր քանակ նորին իցէ։

Դարձեալ տեղեկանալ ի նոցունց թէ ո՞ր հեղինակ ճոխագոյն եւ լաւագոյն ճառիցէ զԿրօնէ նոցա, զատ ի Ֆոնդանայ [20] եւ յ Էքարտայ [21] ։

Ի համբոյր համբարաց Շիրակայ

Ժըտի զայս հայրասէրըն Շարայ։

654.            

Հայր Սիմէոն Վրդ. Անտովնեանին [22] - Վիեննա [23]

Վենետիկ, 6 Օգոստ[ոս] 1868

Մեծարգոյ Հայր,

Ահաւադիկ հին ձեռատունկ Ձեր կամ խնամարկեալ պատանին Ռոստոմեան զոր ըստ նախ գրութեանդ յանձնեցի ի ձեռն եղբօր հաւատարմի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սամուէլ Գաթըրճեան ի Դրեստ։ Դարձեալ ի ձեռն նորին առ նոյն Հայր աւանդեցի 50 (յիսուն) ֆրանգ ոսկի՝ զոր ունէի ի հաշիւ պատանւոյն։

Տէր օգնական եղիցի նմա յամենայն ճանապարհս իւր եւ լցուսցէ զակնկալութիւն մօրն եւ զՅ[արգոյ] Հայրութեանդ, որում մնամ

ն[ուաստ] եղբայրակից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

655.            

* Գերպ. Եդուարդ Հիւրմիւզին - Կ. Պօլիս

Վենետիկ, 20 Օգոստ[ոս] 1868

Արհիապատիւ Տէր եւ Սիրելի Հայր,

Մայր Կէօչէեան պատանւոյն արդէն հաւանեալ է ընդ երթ որդւոյն ի Հռովմ եւ հատուցանէ զծախսն. բայց իմ խնդիր այս է թէ ի բացակայութեան Սրբութեանդ անտի՝ մարթիցի՞ եւ ո՞ւմ հաւատալ զպատանիդ, որ մուծցէ զնա առ ճարտարապետն, եւն. եթէ դժուարին իցէ այսմ յաջողել՝ աղաչեմ փութով ծանուցանել՝ զի յետս դարձուցից զնա առ մայրն, եւ արասցեն զոր կամին, զի եւ չէ բարւոք մնալ աստէն պատանւոյդ վայրապար եւ յանստոյգս։

Լուայ, զի որ երբեմն անցէք ընդ ջուր անցեալ էք եւ ընդ հուր հրդեհի, եւ ակն ունիմ այսուհետեւ անփորձ մնալ Ձեզ։

Խոնարհ ողջունիւ Գործակցացս եւ մանկտւոյ մաղթելով զօրհնութիւնդ, մնամ եւ ես համբուրիւ աջոյ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] հոգեկից ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

656.            

* Մխիթարեան միաբանի մը անունը անյայտ

Վենետիկ, 17 Հոկտ[եմբեր] 1868

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յեռանդն դարձ արարեալ ի գեղջէ՝ ընկալայ զգիրդ, յորում հարցանէիք զժամանակէ դարձին։ - Երեկ լուայ, զի եւ առ Վեհ գրեալ էք ի Հռովմէ. եւ արդ մնայ Նմա լսել. այլ ինձ թուի, զի որովհետեւ անագան ուրեմն հասեալ էք ի քաղաքդ մեծ, ուր ոչ միշտ եւ դիւրաւ հանդիպի գտանիլ, չէ արժան վաղվաղել այսր ի վարժարանս, ուր եւ ոչ գործ կարեւոր հրամայեցաւ այժմիկ ծանրացուցանել ի վերայ Ձեր. այլ եւ ոչ շատ յամել խորհրդակցիմ իմովսանն, միայն յայս սակս՝ զի մի՛ թողլով զջերմիկ եւ զչորիկ կլիմայ եւ երկիր՝ անդէն եւ անդ հանդիպիջիք աստ խոնաւ, մառախլապատ եւ ցուրտ օդոց, որք սովորաբար հպատակէին ի վերջ կոյս ամսեանս հոկտ[եմբերի] եւ ի սկիզբն նոյեմբ[երի]։

Գուցէ չիցէ անօգուտ եւ դեգերելդ այդրէն ի ժամուս, առ ի տեղեկանալ ինչ զխորհրդոց եւ զիրաց որք յածին զմէնջ. եւ եթէ ելցես առ Ծիրանաւորն Բիդրա [24], որ հեզիկ ոմն է եւ գիտնական, եւ ծանօթ մեզ ի Բարիզ, մատուսջիր եւ զողջոյն եւ զհամբոյր խոնարհութեան առ յինէն. եւ յիշեցո՛ զի չմոռասցի առաքել մեզ զնորատիպ երկասիրութիւնս իւր։

Հարցջիր եւ զողջունէ Հ[օր] Թայնէրայ [25], եթէ իցէ անդ. այն որ հաւաքէ ի Վատիկանէ եւ հրատարակէ զթուղթս եւ զկոնդակս. եւ եթէ պետութեան ծախուք տպագրիցէ՝ խնդրեմք եւ զգործս նորա հրատարակեալս։ Եթէ այս ոչ յաջողէ հարցցես զնա (կամ քննեսցես ի մատենին Vetera Monumenta Slavorum, յէջ 47) զոր նա հրատարակեալ է, թէ գուցե՞ն ի չորեսին նորագիւտ գիրս թղթոց Իննովկ[ենտիոս] Գի, թուղթք ինչ առ Լեւոն թագաւոր մեր կամ առ Հայս, կամ ի Հայոց առ Պապն։ Ի մատենի անդ նշանակեալ է նորա զցանկ եւեթ թղթոցն, զոր յակն արկանելի է՝ եթէ չիցէ անդ Թայնէր ինքնին։

Ի հաշիւ վարժարանիս գնեալ խաչս, մետալս եւ վարդարանս [26] պարկեշտս չափով եւ գնով, ի պէտս կաղանդչէի եւ ընծայի, եւ տուեալ օրհնել Ս. Պապին, բերցես. եւ օրհնութիւն մի եւս ձրի առեալ՝ հեղցես զմերօք։

Ողջոյն բազում Ե[ղբայր] Արսենի, եւ ողջութիւն Սիրելւոյդ

Հ ոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին] [27]

657.            

* Հայր Հմայեակ Վրդ. Պապիկեանին – Փարիզ

Վենետիկ, 20 Հոկտ[եմբեր] 1868

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Առ կին Լըֆէվրի կարէք տալ զխնդրեալն 200 ֆր[անգ] ի հարկէ առեալ մուրհակ։

Ցաւիմ ընդ խօթութիւն կամ ընդ թերակատար առողջութիւն Լանկլուայ. ո՞չ լաւագոյն առնէր անցուցանել զձմեռնս ընդ ջերին կլիմայիւ։ Աղաչեմ ողջունել զնա ի հանդիպմանն եւ ծանուցանել, զի յանձնեցի Տպագրապետի [28] առնել ըստ խնդրոյ նորա զ Միքայէլ։

Իմ չէ բնաւ լուեալ եթէ Խեբուբնայ [29] տպագրեալ իցէ յ Երուսաղէմ [30] ։

Հետաքննագոյն է Արշակունեացն պատմութիւն, զոր համարիմ զՊարթեւաց արշակունիս լինել եւ ոչ զՀայոցս. որ զինչ եւ է՝ փափագելի է գալ ի ծանօթութիւն։

Ողջունիւ եղելոցս աստ ողջունեմ զորս ընդ Քեզ իցեն, եւ մնամ

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

658.            

Professor Emilio Teza - ին [31]

Venezia, 24 ottobre, 1868

Egregio e caro Signore,

Mi dispia[c]que molto il non rincontrarla a Venezia: spero che ogni volta che abbia l'occasione di venire a Venezia, ci onorerà colla sua visita.

Vengo adesso a rispondere alle sue domande, brevemente quanto potrò. Nell'articolo sulla Stampa Հաւատաքննութեան պատմութիւն vuol dire Storia dell'Inquisizione, la quale traduce a Costantinopoli Ստ [ եփան ] Իւթիւճեան redattore d’un giornale. Les Miserables di V [ictor ] Hugo è tradotto da Գրիգոր Ջիլինկիրեա ն, stampato a Smirne, 1868. Werther, tradotto da Մ [ ատթէոս ] Մամուրեան, Smirne, 1868. Monte Cristo, tradotto da Յարութիւն Տէտէեան, Smirne, 1868. Le Juif Errant da Իւթիւճեան, Costantinopoli, 1867. L'altra opera di Schiller, non so cosa è, ma si dice tradotta da Կարապետ Ղազարոսեան, Costantinopoli 1868. De’ scritti di questa sorte non voglio più parlare.

Քերթողահայր, noi intendiamo e grammatico e poeta massimo, (il nostro P. Arsenio Bagratuni). ոտանաւորի չափոյն նորութիւնը s’intende appunto l'opera in 11 sillabe invece di 16, divise in tre invece di 4.

Nel Pazmaveb, pagina 14 Ապենինեանց vuol dire Ap[p]en[n]ini montagne. Գորտելեանց le Ande dell'America.

15 այլաշէն (non trovo in questa pagina, per altro significherebbe, di nuova fattura, strana)

111. պառռուս bisogna correggere պառւուս vecchia

114. ծակծկած pieno di buchi.

114. ուռեցք tumore.

142. դստիկոն piano (étage).

184. կռնըկին - կռնակ schiena, tergo.

189. ուղեւորաց համբերութիւն veramente non si doveva dire nella lingua volgare, ma piuttosto ուղեւորք՝ համբերութիւննին հատնելով՝ կը գանգըտէին.

L'autore dell’Istoria della Letteratura armena si chiama Հ. Գարեգին Զարպհանալեան.

Veniamo ora alla prima frase della mia prefazione: tradurre alla lettera non potrei, perché volando in armeno non posso seguirmi in nessuna lingua: però ecco quanto posso.

“Dopo aver trascorso, con questa scrittura geografica (աշխարհագրական պատճենիւս), ora con lento indugiamento, ora con rapido corso, per osservare e conoscere tutti li confini (paesi) della terra civilmente-abitata, simile ad’ uomini che con molto-girare vagano ne’ paesi lontani, e soprat[t]utto (simile) a quelli i quali ebbero la fortuna di circum-girare tutta quanta la terra; mi propongo ora con piacere a ritornarmi e riposare alla nostra stazione di perenne memoria, nel protoluogo della nostra stirpe haicana; essendo accompagnato, e forse antecipato, da’ nostri patrioti connazionali’’.

Il P. Nazarethian che sta adesso con me nel colleggio (sic) in qualità di Prefetto di studi, lo saluta distintamente: ed io augurandole prosperità resto

Suo Servo

P. Leone [ Marcar ] Alishan

Թարգմանութիւն

Վենետիկ, 24 Հ ոկտեմբեր, 1868

Յարգելի եւ սիրելի Պարոն,

   Շատ կը ցաւիմ, որ չկրցայ հանդիպիլ Ձեզի Վենետիկի մէջ. յոյսով եմ որ ամէն անգամ երբ առիթը ունենաք Վենետիկ գալու, պիտի պատուէք մեզ Ձեր այցելութեամբ:

Այժմ կը պատասխանեմ Ձեր հարցումներուն, հակիրճ, որքան կարող եմ: Մամուլի մէջ լոյս տեսած յօդուածը «Հաւատաքննութեան պատմութիւն» այսինքն` «Storia dell’Inquisizione», թարգմանութեամբ թերթի խմբագիր Ստեփան Իւթիւճեանի, Կոստանդնուպոլիս: Վիկտոր Հիւկոյի «Թշուառները»-ը` թարգմանութեամբ Գրիգոր Ջիլինկիրեանի, տպագրուած է Զմիւռնիա 1868 թուականին: Werther (Վերթէր) [հեղինակ Կէօթէ], թարգմանիչ՝ Մատթէոս Մամուրեան, Զմիւռնիա, 1868: Monte Cristo (Կոմս Մօնթէ-Քրիսթոյ) [հեղինակ Աղեքսանդր Տիւմա], թարգմանիչ` Յարութիւն Տէտէեան, Զմիւռնիա, 1868: Le Juif Errant (Թափառական հրեան), թարգմանիչ` Իւթիւճեան, Կոստանդնուպոլիս, 1867: Շիլլերի մէկ այլ երկը, չեմ գիտեր թէ ինչ է, բայց կ՚ըսուի թէ թարգմանած է Կարապետ Ղազարոսեանը, Կոստանդնուպոլիս, 1868: Այս տեսակի գրութիւններու մասին այլեւս չեմ ուզեր խօսիլ:                               

Քերթողահայր բառը մենք կը հասկնանք թէ՛ որպէս քերականագէտ, եւ թէ՛ գերազանց բանաստեղծ (մեր Հայր Արսէն Բագրատունին). ոտանաւորի չափոյն նորութիւնը ըսելով, կը հասկնանք երկը կազմուած ճիշտ 11 վանկէ` փոխանակ 16-ի, բաժնուած 3-ի, այլ ոչ թէ` 4-ի:   

«Բազմավէպ»-ի մէջ` էջ 14, Ապենինեանց կը նշանակէ Appennini montagne, Գորտելեանց` le Ande dell’America.

15 այլաշէն (այս էջին մէջ չեմ գտներ, կը նշանակէ նաեւ նորարար, նորակազմ):

111. պառռուս պէտք է ուղղել -պառւուս- vecchia

114. ծակծկած - լի ծակտիքներով pieno di buchi.

114. ուռեցք - tumore.

142. դստիկոն - յարկ piano (étage).

184. կռնըկին - կռ նակ schiena, tergo.

189. ուղեւորաց համբերութիւն (արդարեւ խօսակցական լեզուի մէջ կարելի չէ ըսել, այլ նախընտրելի է) ուղեւորք՝ համբերութիւննին հատնելով՝ կը գանգըտէին.

«Պատմութիւն հայկական հին դպրութեանց»ի հեղինակը Հայր Գարեգին Զարպհանալեանն է:

Այժմ անդրադառնանք նախաբանիս առաջին նախադասութեան. բառացի թարգմանել չեմ կրնար, որովհետեւ, հայերէն թեւածելով, չեմ կրնար այլ լեզուով մը մտքերուս հետեւիլ: Սակայն ահա որքան որ կարող եմ:

«Յետ շրջելու Աշխարհագրական գրութեամբս, մերթ անհաստատ դեգերումներով [32], մերթ սրընթաց արշաւելով, զննելու եւ ծանօթանալու համար քաղաքաբնակ երկրի բոլոր սահմանները, նման օտար աշխարհներու մէջ բազում ճամբորդութիւններով թափառող մարդոց, մանաւանդ անոնց, որոնց բախտը վիճակուեցաւ շրջագայելու աշխարհով մէկ. այժմ ես ինծի հաճոյքով կը թելադրեմ վերադառնալ եւ ապաստանիլ մեր հանգստեան օթեւանի անմոռաց կայանի՝ մեր հայկեան տոհմի բնավայրին մէջ, միաժամանակ մեզի ուղեկից ունենալով, հայրերու լաւագոյն աւանդոյթները ժառանգած [33] եւ գուցէ մեզ կանխած եւ աւելի վաղ ժամանած ազգակիցները» [34]:           

Հայր Նազարէթեանը, որ այժմ հոս Վարժարանին մէջ ինծի հետ է որպէս Ուսումնապետ, կ՚ողջունէ ջերմօրէն: Յաջողութիւն մաղթելով Ձեզի՝ մնամ

Ձեր ծառա ն `

Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

659.            

* Հայր Հմայեակ Վրդ. Պապիկեանին – Փարիզ

Վենետիկ, 12 Նոյեմբ[եր] 1868

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ցարդ չերեւեցաւ Լըֆէվրի կինն, չգիտեմ մնացեա՞լ անդր յետ ընդունելոյ զարծաթն, եթէ յուղւոջ. զիարդ եւ իցէ փոխանակ 200 ֆրանգաց զոր անշուշտ տուեալ էք նմա, եւ պարտուց իմոց՝ ընկալջիք զփոխանակագիր 300 ֆրանգացս, եւ հաճեսջիք ծանուցանել զընդունելդ. ընդ նմին եւ զցուցակ պարտուց վարժարանիս, զի լրացուսցուք զայն։

Ողջոյն սիրոյ առ Պ[ատուական] Գործակիցքդ եւ առ ծանօթս։

Հոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

660.            

* Հայր Հմայեակ Վրդ. Պապիկեանին – Փարիզ

Վենետիկ, 21 Նոյեմբ[եր] 1868

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զխնդիր Լանկլուայ վասն Աղեքսանդրի վարուց մատենին՝ առաջարկեալ եմ առ Վեհ եւ Ժողովն՝ ոչ գտան անհաւան. բայց առանց ապահով ձեռին ոչ առաքեսցի մատեանն. եւ անտուստ եւս ապահովութիւն պահանջի։ Բայց որպէս գիտէք մատեանն չէ անթերի, այլ թղթատ եւ ծայրատ։

Չունիմք Սեբիոս ա՛յլ քան զտպագրեալն, եւ եթէ կայցէ ձեռագիր՝ ի նմին օրինակէ գաղափարեալ է։

Լաբուբնեայ [35] ՝ հայերէն տպագրութիւն աւարտեալ է. փռանկն ըստ ամենայնի գրաշարեալ եւ ի թերթս անցուցեալ՝ բայց յետին թերթք չեւ եւս են մաքուր ընդ մամուլս անցեալ։ Յանձնեցի Տպագրապետ [36] Հօր ընդ աւարտելն՝ առաքել օրինակս յոլովաթիւ՝ այդր։

Ընկալայ եւ զերկրորդ թուղթդ, հանդերձ մուրհակաւ ընդունելութեան 300 ֆրանգաց ի Լըֆէվրայ։

Ստէպ յանձնեմ ես քաջ կշռել զնամականին եւ ստէպ եւս վրիպեալ գտանիմք. պաշտօնէից թղթատանս են մեղք, որ Ձեզ կամ մեզ տան տուժել։ Կրկին յանձնեցի Ե[ղբայր] Ստեփանոսի, որ արդ փոխանակեաց զ Ե[ղբայր] Յովսէփ։ Եթէ դարձեալ վրէպ գտցի ծրարս ի կշռոյ՝ ոչ եւս առաքեցից գիր այդր մինչեւ ի միւսանգամ։

† դուստր Հիմնադրի Վարժարանիդ Մամնի [37] տիկին հանգուցեալ է ի Տէր ի գիշերի 18-19 ամսոյս, հոգեւոր պատրաստութեամբք։ Միաբան գտայց սրտիւ Ձեզ ի պաշտաման աղօթիցդ վասն հոգւոյ նորա. որ եւ լիցի ընդ արդարոց բարեխօս եւ վասն Յ[արգոյ] Եղբայրութեանդ

Հ ոգեկից եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

661.            

Հայր Սիմէոն Վրդ. Անտովնեանին [38] – Վիեննա [39]

Վենետիկ, 10 Դեկտ[եմբեր] 1868

Մեծարգոյ Հայր,

Ընկալայ ի ժամու զշնորհալից թուղթդ եւ ուրախ եղէ ընդ գոհութիւն զոր ցուցանէք զպատանւոյն Կոմիտասայ։ Ի կատարեալն գոհութիւն մաղթեմ Ձեզ հասանել եւ միշտ ուրախ լինել ի վերայ նորա։

Ոչ գիտելով զհասցէ նորին՝ խնդրեմ ի Ձէնջ հասուցանել զուղղեալս առ նա, եւ ունել զիս

խ[ոնարհ եղբայրակից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]