1880

1067.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 3 յունուարի 1880

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Եթէ ոչ ի տօնի Ծննդեան Տեառն՝ հասցէ գէթ յաւուր անուանն տօնի թղթիկս, եւ ի զօրութենէ Էմմանուէլին մաղթեսցէ քեզ զնոյն զօրութիւն եւ զիմաստութիւն, զկարեւորսն միշտ, մանաւանդ յայժմուս, եւ անցուսցէ ի մէնջ զբաժակս դառնութեան, տալով խնդերես տեսանել զբնակակիցս ի միում տան, եւ միաշունչ վաստակել, եւ վասն ներկայ վտանգացդ՝ ամբարեսցէ զմթերս համբերութեան յապայն։

Կարծեմ նշանակեցի զի ընկալայ, զհազար ֆրանգսն ի շուարեալ Շիրակացւոյն, այլ ոչ եւ զ40 ֆր[անգ] ի հաշիւ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մաղաքիայ, զորմէ գրեալ էիր երբեմն առաքել ձեռամբ Պ[ատուական] Հ[օր] Արսենի [1] ։ Զյաջորդն ի հարկէ յապահովի առաքէք, որպէս երբեմն։

Ողջունելով զհաւատարիմ ուխտակիցս մեր, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1068.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 17 Յուն[ուար] 1880

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ զթերթն Վէրք Տարօնոյ [2]. շնորհակալութիւն։ Ակն ունիմ ի մօտոյ ընդունել եւ ի հասից սենեկիդ որչափ ինչ կարես առաքել կամ ծրարիւ, կամ փոխանակագրաւ, որպէս եր­բեմն ի վերայ վենետկեան դրամասեղանոյ, հատուցանելի առ տեսութիւն կամ առ սակաւ աւուրս։

Այսօր տօն է Մեծին Ս. Անտոնի, եւ ուխտք ջերաջերմ ելանեն եւ ելցեն ի բարձունս՝ վասն ծանօթ աղիտից մերոց եւ յանծանօթիցն փրկեսցէ Տէր։ - Մի՛ մոռանար եւ զհարազատ քո ընկալեալ զողջոյնս նորա եւ ողջ լեր արիապէս։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1069.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 23 յուն[ուար] 1880

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Գրովդ ի 14 ամսոյս ծանուցանես զդատարկութիւն արկեղ սենեկին եւ զսովալլուկ բերան Քաղկ[եդոնեան] վարժարանին. - իսկ մեր արկղ աստ ի՞ւ լցեալ է, եւ բերանք թէ ոչ սովալլուկ, այլ հովալլուկ մնան. եւ արդ 62 բերանք են վանականք, զատ յ՚9 սպասաւորաց։ Գիւղական ագարակք մեր միայն զծախս գիւղագնացութեան վճարեն, եւ այլ ինչ ոչ տան վանաց. այլուստ զինչ գայ քաջ գիտես. ակնկալութիւն մեր այտի էր. ուր, գիտեմք զի անսովոր եւ յոյժ անսովոր ծախք եղեն եւ լինին, այլ եւ ըստ բաղդի բազում գրեան առաքեալ էր այդր յամին նոր անցելոյ. եւ արդ տեսանեմք զի աստ զկազմարարս գրոց դարմանեմք եւ այդր զվարժարան օտար մանկտւոյ. զի թէպէտեւ առաքեցաւ այտի յընթացս տարւոյն 6000 ֆր[անգ] աւելի կամ պակաս, այլ յայտ է, թէ եթէ ոչ ամենայն այլ մեծ մասն տուաւ գրակազմից։ Ստիպիմք ուտել զսակաւ ազատ դրամագլուխս, եւ առնել խնայութիւնս կարելիս, բառնալով զերրորդականն ասացեալ կերակուր։ Սովալլուկ բերան Քաղկ[եդոնեան] վարժարանիդ եթէ ձրիավարժ մանկունքն իցեն, չիցէ՞ մարթ արձակել, եւ թոշակաւորօքն պարենաւորիլ։

Գրեցի նախընթացիւն եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն առաքել ինձ փութով զքանի մի ոսկիս աւանդեալս նմա յիմ հաշիւ, որ կարեւոր է, գէթ ի նաւողչեայ մանկանց յետս դարձուցանելոյ ի նորընծայարանէ. որոց վասն ոչ սակաւ նեղութիւն լինի բազում օրինակաւ։

Կրկին եւ կրկին մաղթանօք բարեյաջողութեամբ գործոց Ուխտիս եւ Ուխտապահաց, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1070.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 23 Յունուարի 1880 [3]

Սիրելի եղբայր,

Իբրեւ ի խնդակցութիւն վասն գալստեան Ներսիսեանիդ ՝ առաքեմ զթղթիկս. յուսամ որ յետ ողջութեանն՝ զառողջութիւնն ալ գտնէ. նոյնպէս եւ դու ի նորակերպ հիւանդու­թենէդ. արդէն ծերութիւնն, յոր ճեմիմք՝ հիւանդութիւն է անբուժելի. եւ այս աւուրն չարն՝ զոր գիտես ի վերջ նամակիդ, ընդ նմին եւ բարին զոր յաւելուս, վասն զի ունի իր հետ հանդարտութեան կրից բարիքն ալ [4] ։

Քիւրքճեան Յովհաննէս ոմն Տփղիսեցի՝ Հայաստանի շինից տեսարաններ հաներ է լու­սա­գրութեամբ, վերջերս նաեւ Անի քաղաքին [5]. գրեցի առ նա, խնդրելով, չընկալայ պա­տասխան. արդեօք գտուի՞ ի քաղաքիդ. տեղեկացիր եւ տեղեկացո՛. գուցէ երբեմն քու առ իս խաւրածներդ ալ՝ անոր գործն ըլլայ. որքան փութով կարենաս զայս ստուգել՝ այնքան ինձ հաճոյագոյն. յուսամ որ ասով եւ այսպիսեօք չնեղի առողջութիւնդ, այլ մանաւանդ կազ­դուրի, որոյ լուրն քան զխնդրելս աւելի եւս հաճոյագոյն է, եւ անոր մնամ յաւէտ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին] [6]

1071.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 31 Յունու[ար] 1880

Սիրելի եղբայր,

Ամսոյս 20ին գրածիդ վրայօք՝ ըսելիք չկայ. փորձանք եւ պատըռտած փորձանք։ Աշխարհքս որչափ ալ ծանօթ ըլլայ՝ դեռ նոր բաներ կը հանդիպին եւ պիտի հանդիպին։ Այն թղթին մէջ ինչ գրածէս՝ միայն կասկածէի որ այն հռովմէական դրամոյն վրայօք հարցմունքս ալ ըլլայ, եւ կը ցաւէի, որ թերեւս հարկ ըլլայ նորէն գրել, եւ ուշանայ խնդիրն։ Եւ ահա երկու օր վերջը ընդունեցայ թղթիկդ (իմ գրածիս ձեւով) որով պարզեցիր խնդիրը, քաջիկ գուշակելով ինչ որ գուշակեր ես։ Ազնիւ եւ արժանաւոր անձ մը խնդրէր իմանալ զինչութիւնը եւ զարժէքը, զոր ոմանք չեն ճանչցած եւ հազուագիւտ մեծագին բան մը կարծեր են. տէրն ալ կարօտ ըլլալով՝ յուսայր բաղդի մը։ Այսօր գնացի ի քաղաք իմաց տալու, բայց չգտայ բարեկամս. քանի մ՚օր վերջը յուսամ գտնել եւ ծանուցանել։

Երկ՚օր առաջ ընդունեցայ Vanden Bussche [7] Պելճիոյ տէրութեան դիւանապետի եւ Flandre օրագրի խմբագրողէն տետրակ մը, որ է առաջին թերթ այս տարուան նոյն օրագրին, եւ է պատասխանի իմն իմ հարցմանս առ նա տարւով առաջ, թէ գտցին ի դիւա՞նս նոցա գրուածք վերաբերեալք ազգիս կամ վաճառականութեան նոցա, եւն. զորմէ կարծեմ գրեր էի առ քեզ երբեմն. գրուածին սկիզբն ալ կ՚ըսէ որ Հ. Ղեւոնդ Ալիշանի հարցման պատճա­ռաւ կը գրեմ. չկան տիբլոմադիք գրուածք վերաբերութեանց, այլ սակաւ ինչ յիշատակք, յորոց երեւի որ նաեւ յամի 1346 ի Պրիւժ քաղաքացիք հիւրանոց մը շիներ են վասն աղքատ ճա­նա­պարհորդաց կամ եկաց Ասիացւոց, յորոց յանուանէ միայն Հայք յիշին։ Այս Flandre օրագիր միայն 200 օրինակ տպագրի եղեր. եւ կարծեմ առանձին թերթ չի ծախուիր. սակայն պիտի փորձեմ գրավաճառի ձեռօք օրինակ մ՚ալ բերել տալու, որ քեզ հաղորդեմ։

Ի՞նչ եղաւ Ներսիսեանդ։

Ողջ եւ առողջ լեր [8] ։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

1072.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 9 Փետր[ուար] 1880

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Մերձաւորեցաք կամ աւարտեմք զԲարեկենդանն, որպէս եւ կարացաք, յիշելով զքեզ յաւուր պատշաճի. յորում եւ, հրամանաւ Վեհի, բացաւ տուփ մի շաքար (ծերացելոյ) առաքելոյ քեզ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Եղիշեայ [9], եւ պաշտեցաւ ի քաղցրութիւն կենացդ եւ յերկարութեան։

Լուայ ի Վեհէ զի գտեալ ես զ Համմէր [10], 21 ֆր[անգ] գնով. գնեա՛, եւ առաքեա՛ փութով, ըստ պատեհի. ակն ունիմ թէ ունիցի եւ ցանկ անուանց, որ պիտոյ է ինձ յոյժ վասն աշխարհագրութեան Հայաստանեայց։

Յանձնեալ էի ինչ ինչ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս, որ ի յետին ամիսս թուէր խարիսխ արկեալ (թերեւս առ ի չգոյէ շագանակի). եթէ չէ նորա կորուսեալ զցանկն կամ զանուանս գրոց՝ ջանասջիր հետամուտ լինել, մանաւանդ ձրիականացն. յորոց սակի փափագիմ հնարել ի ձեռս բերել զաշխարհագրական բառգիրս Վիվիէն Ս. Մարդէնի [11], որ դեռ տպագրի։

Հա՛րց կամ տեղեկացիր եւ զգրոցն որ ի փոքու թղթեկին նշանակեալ, այլ մի՛ ստանար այնու գնով (30 ֆր[անգ] բայց եթէ գտցի դիւրագին, ըստ պատեհի, կամ առ հնագրավաճառս։

Դարձեալ Charmoy Պեռնարտ [12] ի Պետրպուրկ տպագրեալ է զ Chereff - Nameh [13], Քրդաբանութիւն Chereff - Ou ’ ddine այ. ունիմ զԱ հատորն, կամ թէ զԱ մասն Ա հատորոյ (852 էջ). եթէ գտցի այդր եւ Բ մասն կամ հատոր, յաւե՛լ եւ զայն։ Եւ վասն մասին միոյ այսոցիկ՝ աւադիկ մեծ գումար 23 ֆրանգաց։

Ողջունելով զծանօթն, ողջ լեր շնորհիւ Մեծի Պահոց։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Որպիսի՞ ոք իցէ կամ զի՞նչ կրօնից հետեւող Aubé [14] որ գրեալ է զՊատմութիւն Հալածանաց եկեղեցւոյ [15]. ոչ բուրէ հոտ կաթոլիկութեան։

1073.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 14 Փետր[ուար] 1880

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ ընդ վերջին թղթոյդ զփոխանակագիր 3000 ֆրանգաց, որով կարկատեսցին ծակտիք. եւ ըստ խնդրոյդ նշանակեմ զգումարսն՝ զոր ի հաշիւ սենեկի Պօլսոյ ընկալեալ էի ի հերու յայլեւայլ նուագս. եւ են

 

Մարտ, ընդ հաշուի 1878 ամի	ֆր[անգ] 414
Ապրիլ, փոխանակագրաւ	ֆրանգ 568
Յունիս Ծրարիւ (ընդ Հ. Սրապ[իոն ի]                      ֆրանգ1000 (պարտի լինիլ 2500 1500 ի հաշիւ ձիամ. 1000 ի հաշիւ սենեկին
Օգոստոս Ծրարիւ	ֆրանգ 1500
1 Հոկտեմբեր փոխանակագրաւ	ֆրանգ 422
15 Հոկտեմբեր ծրարիւ	ֆրանգ 1432 (ես նշանակեալ եմ 500)
Դեկտ[եմբեր] ծրարիւ	ֆրանգ 1000
1880 Փետրուար Փոխանակագրաւ	ֆրանգ 3000
	ֆրանգ 9336
Իսկ ի հաշիւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մաղաքիայ ընկալայ ի
Մայիսի	81։75
Յունիս	160
Օգոստոս	197։50
Հոկտեմբեր	45
	484։25

Ներելով հապճեպ գրութեանս՝ ողջ լեր եւ աղօթակից։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1074.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 20 Փետր[ուար] 1880

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զարմանամ, այլ հաւատամ, ընդ կորուստ թղթոցս առաքելոյ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս. թուի վասն սառամանեաց պատահեալ արկած ինչ. եւ որպէս յիշեմ՝ երկիցս իսկ գրեալ էի զ Համմէրէ. եւ ի միում թղթիս կայր եւ թուղթ մի առ Ռէյ ։

Յանձնեցի տպագրապետի [16] զաղօթագիրս Ինճիճեան [17] վասն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Եղիշեայ ։ Աշխարհագրական բառգիրք Ս. Մարդէնի [18] ՝ գիտեմ զի դեռ տպագրի, այլ ես փափագէի ընդունել զտպագրեալսն եւ մի ըստ միոջէ զյաջորդսն եթէ շնորհէր հեղինակն կամ տէրն ձրիապէս։

Գրապետ մեր ահա գրեաց առ Պաշտօնեայդ ուսմանց, որպէս եւ գրեաց, տեսութեամբ Տամէի ։

Եթէ տեսջիք միւսանգամ զԱբեղայն՝ ողջունեսջիք սիրով առ յինէն։ Թէպէտ եւ բազում անգամ փափագեմ տալ քննել ինչ ինչ ի մեծի գրատան քաղաքիդ, այլ այժմ ոչ յիշեմ. բայց զ Marabottini [19], Serie dei vescovi d'Oriente, զոր անհնար եղեւ գտանել եւ ի Միլան եւ ի Մոնագոյ. յ՚17 էջ գրոցն յիշէ զվանս Հայոց հաստատեալ ի քաղաքին, եւ զայն բան կամիմ ընդօրինակել. այսպէս յիշէ Գաբբելլեդի յիւրում ծանօթ եկեղեցիք Իտալիոյ [20], սակայն թերեւս գրուածն լատինարէն իցէ, կամ գտցի յեռեալ ի գիրս այլոյ հեղինակի. բայց հարկ է քաջ հմտի առն՝ ուր եւ է. գտանել զգրուած Մարապոդդինեայ ։

Առաքեմ զպատկեր գերեզմանի Աշոտոյ թագաւորի, պատուիրանաւ Վեհիս, զի ընդ այլոց զոր առաքեալ է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս, տաջիք փայտագծել այդր, որպէս եւ գիտէք. յայտ է թէ նրբագիծ քան զգաղափարդ. առաքեմ եւ առանձինն զտապանագիրն, որպէս ինչ գծագրեալ է պատկերահանն, զի որոշակի տեսջիք եւ ըստ այնմ եւ ի փայտին գծագրեսցի. առաջին չորք տառք նախորդք Աշոտ բառի՝ անվերծանելի կամ անհասկանալի են ինձ. վերջին բառն յայտ է թէ է Հ Ա Յ (ոց) այլ այնպէս խանգարեալ է։ Մեծութիւն պատկերին լիցի ըստ գաղափարիդ եւ ոչ աւելի կամ պակաս [21] ։

Ահա յիշեմ արդ եւ խնդրելի մի ի գրատանէդ մեծէ, ի ձեռն բարեկամիդ. այն է, երեք չորք տող փռանկերէն բնագիր Փարիզ-Վիենա վիպասանութեան, յորում յիշի Անի քա­ղաք [22]. յուսամ թէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագ[ինէս] չիցէ կորուսեալ զթղթիկն յո­րում նշանակեալ էի զգլուխ գրոցն՝ յորում այդ յիշատակ, եւ է կարծեմ գլուխ ԺԳ։

Միւս եւս Կակարին [23] եւ Սթաքէլպէրկ [24] հրատարակեալ են գեղափառ գործ մի Caucase Pittoresque, 400 ֆրանգաց, տպագրեալ առ Ժիտ եւ Պօտրի, 100 պատկերօք. զորմէ խնդիր արարեալ էր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակոբոս առ Ոսկանեանն, եւ նա ծա­նուցեալ ինչ. արդ ես խնդրեմ գիտել զցուցակ կամ զնիւթ հարիւր պատկերացն, կամ գէթ զհայկականսն միայն. եւ երկրորդ, թէ մա՞րթ իցէ զայն հայկական պատկերս ուրոյն ստանալ ի տպագրողէն կամ հրատարակչէ։

Այսքան խառն ի խուռն գրութիւն եւ խնդիր շատ է. ողջ լեր եւ յիշեա յաղօթս եւ ի լուր պերճախօս քարոզչաց քառասնորդացն, ողջունելով զընկերակիցդ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[ Յ. Գ. ] Rue [ des ] St. Pères 15

1075.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 22 Փետր [ ուար ] 1880

Սիրելի եղբայր,

Քանի մ՚օր առաջ եկաւ հասաւ Էմիրզեան Պետրոս էֆէնտին, եւ յանձնեց ինձ գրոյդ հետ զդրամն Ներոնեան եւ զաղիւսն Բիւզանդեան։ Զդրամն պահեմ զգուշութեամբ իբրեւ զաւանդ քո. իմ աչքս տկար եւ անվարժ յընթերցումն միայն զ Ներօ ընթեռնու եւ վերջին կամ միջին երկու տառ այլ. արդարե՞ւ Ներոնիէոն ընթեռնլի՞ է, եւ անտարակո՞յս համարելի յ Արտաշատ կամ վասն Արտաշատայ շինուած ըլլալն։

Աղիւսին վրայի սեւագիրն՝ ենթադրեմ թէ քո գրածն է՝ ընդօրինակելով զմիջավայրի ձեւագրութիւնն։

Ֆլաման դիւանապետին հետ (Vanden Bussche) թղթակցութիւն եւ բարեկամութիւն յաճախեց. յուսամ իրմէ ընդունիլ ուրիշ օրինակ իր գրուածոյն, եւ զմին կամ զմիւս առաքել քեզ. խոստանայ յղել եւ զամսագիրն Flandre ՝ որոյ խմբագիր է. ինչ մի միայն խնդրէ, զոր եւ ես քեզմէ եւ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն է եւս պիտի ուզեմ. եւ ոչ է դժուարին. քանի մը թերթ հայերէն օրագրաց եւ լրագրաց, ըլլայ հին ըլլայ նոր, չէ փոյթ, միայն թէ թուղթերն բաւական նոր եւ մաքուր պահուած ըլլան. հարկ չկայ որ ժամանակի շարունակութիւն ունենան թերթքն. որքան տեսակ օրագիր շատ ըլլայ՝ այնքան հաճոյ է. զորօրինակ Մասիս օրագրէ երեք չորս թերթ բաւական է, նոյնպէս ի Հայրենիքէ, նոյնպէս յայլոց, ո՛ր տարին կամ ո՛ր ամիս եւ օր ալ ըլլան։ Նոյնպէս եթէ տաճկագիր կամ յունագիր թերթք ալ ըլլան։

Աւետիքդ Տիգրանակերտցի նշանակեալ էր ի պատմական ցանկիս, եւ գիտէի որ գրած է ի միջոցի 1716-26 ամաց [25], հրամանաւ Աստուածատրոյ Կաթողիկոսի [26] ։ Երբ լսեց Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս ՝ ասաց, խաւրէ՛ ինձ, ես կ՚օրինակեմ եւ բնագիրը դարձընեմ։

Քիւրքճեանի լուսատիպ պատկերաց նկատմամբ գրեցի այս օրերս առ բարեկամ մի ի Պետրպուրկ, հարցանելով զիրացն, թէ յիրաւի՞ արգիլեալ իցէ ի պետութենէ. եւ սպասեմ տեղեկութեան [27] ։

Խարբերդեան արձանագիրն պատուական յիշատակարան է. ես նոր տեսութիւն կամ նոր ընթերցուած մը չըրի քան զքուկդ. փափագելի էր լուսագրութեամբ ճշգրտել, ինչպէս ըրած են ի Վաղարշապատ գտուած արձանագիրն, որ նորագոյն է քան զայդ, Կոմոդոս կամ Աւրելիոս կայսեր ժամանակ գրուած։

Այսչափ ի ժամուս. ողջ լեր եւ ի բարեկենդանութեան, ողջունելով եւ զողջունողս, ընդ որս եւ զպառաւն մայրագիր [28] ։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

1076.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 25 Փետր[ուար] 1880

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զգրեալդ ի 22 ամսոյս ընկալայ երեկ յետ ընթրեաց, եւ թէպէտ չէին իմ կամք գրել զայս վաղվաղակի, այլ ստիպեաց իմն Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս, լուեալ զբարի առաջարկ Հաշէդի, յետս դարձուցանել զլուսատիպ պատկերսն (ընդ եկաւորիդ այտի եթէ գայցէ փութով, զի աստ յ Իտալիա դիւրագնոյ եւս յարմարեսցէ զիրսն. այլ, ըստ խոստմանդ, մնամք եւ լսել առ ի քէն։ Իսկ Վեհ ասաց խնդրել ի Հաշէդէ զօրինակ մի պատկերաց իւրոց. եթէ ունիցի այսպիսի օրինակս, առ ընտիր առնել մեզ զպիտանիսն վասն մեր։ Բայց երկեցուցանէ զիս թիւ 15000աց ի միում ամի. հարկ է թէ հարիւրաւոր հազարք իցեն նորա պատկերք, եւ չիցէ դիւրին տալ զայնոցիկ օրինակս։ Որ ինչ ի Tour du Monde [29] հրատա­րակեալ է յառաջին ամս՝ գիտեմ ես, եւ զպիտանիսն ունիմ. այսինքն զթերթս այնց ուղեւո­րութեանց. բայց յետին երկու երեք ամք անծանօթք են ինձ. եւ քեզ դիւրին է քննել զայն յետին ամաց հատորսն, եւ տեսանել եւ ծանուցանել թէ գուցե՞ն ինչ ուղեւորութիւնք ի կողմանս արեւմտեան Ասիոյ ։

Տե՛ս թէ տպագրեա՞լ իցէ առ Հաշէդայ Isambert [30] - Itinéraire descriptif. … de l ' Orient [31] Բ հատորն, առաջինն գիտեմ զի վաղու իսկ տպագրեալ է. եւ թէ գուցէ երկրորդն՝ զայն առաքեա ընդ եկաւորիդ։

Ընկալայ զ Կրօնական Շաբաթ [32] թերթն, որով հաղորդես զիս ի լուր քարոզի որ ի Notre Dame.  բարի է։ - Ընկալայ եւ զպատառիկ լրագրին զոր առաքեալ է ինձ Տէվլէթեան պատանին (զոր ողջունեմ). թէ կամի՝ երթիցէ եւ նա ընդ Ունկարացւոյն որ ուղեւորելոց է քննօրէն ի Հայս եւ ի Պարս, եւ զի գիտէ լուսագրել՝ հանցէ մեզ տեսարանս զմերոյ աշխարհիս։

Ողջունելով եւ զմիւսն՝ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1077.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 5 Մարտի 1880

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Հարցանէք կամ երկբայիք վասն հաշուի դրամոց զոր այտի ընկալայ ի հերու, ըստ ցուցակին զոր յղեցի։ Վրիպակ մեր յոյժ փոքր է, կամ ոչինչ. եւ երկոցուն եւս հաշիւք ուղիղք են. այսպէս. ի գումարէ 2500 ֆրանգաց զոր յղեալ էիք ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սրապիոն ի, 1000 միայն եկն ի ձեռս իմ, եւ զայն նշանակեալ եմ. միւս 1500 վասն կրկիսին՝ յանձնեալ է ի բերողէն առ Վեհ, եւ տուեալ է կարծեմ ի հատուցումն փոխառութեանց։ Միւս գումարն 500 ֆրանգաց՝ զոր առաքեալն էք ի Հոկտեմբ[երի] ընդ գումարին ընկալելոյ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոնէ ՝ գործեն զայն զոր նշանակեալ եմ. տարբերութիւնն յայսմ է, զի ես զնորայն նշանակեալ եմ ի հաշուէգրիս 932, եւ արդ ասի 939, 25. տարբերութիւնն է 7։27, զոր թերեւս սխալ թուեալ է կամ նա կամ ես։ - Այսպէս ուղղին հաշիւք մեր որ ըստ սենեկին։

Իսկ յանուն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մաղաքիայ արդարեւ ընկալեալ եմ 603 ֆր[անգ] որպէս դուք գումարէք, իսկ ես եդեալ էի 484։25, քանզի, նախ, զյետին յղեալ 40դ որ ի ձեռն Էմիրզէի մոռացութեամբ չեմ եդեալ. իսկ զայլսն կամաւ՝ թողի արտաքս, այսինքն 70 ֆր[անգ] ի գումարէ անտի 230 ֆրանգաց (յունիսի) զի էին յառանձին հաշիւ նորին վասն վարդարանաց [33] եւ մելիսա ջրոյ. եւ 9։25 յ՚91 ֆրանգաց (Մայիսի) զի էին վասն լուսատիպ պատկերի Ամրիկեանց [34]. եւ այսոքիկ ոչ մտանեն ի հաշիւ սենեկիդ, կամ տպագրատան. փոշետեսակ սխալ մի եւս է զոր գրէքդ այժմ, յօգոստոսի առաքեալ ի հաշիւ նորին (Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մաղաքիայ ) 197, իսկ ես գրեալ եմ 197։50, քանզի այսպէս գրեալ է Ձեր ի թղթիդ որ ի 25 յուլիսի։

Արդ Միահամուռ ի հաշիւ Տպագրատան առաքեալ է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մաղաքիա 524։25, մնացեալ իբրեւ 80 ֆր[անգ] են յիւր ուրոյն հաշիւ։

Երթեւեկք պիտանիք եւ անպիտանք ծախեն զայս ամ զյետին առաքեալ գումարդ, զի եւ վաղիւ ուղւոյ լիցին չորք, զորոց անշուշտ գրեն կամ գրեալ են. որպէս զի դեռ ի ծայրս աստ տարւոյս 1700 կամ 1800 ֆր[անգ] գնացին եւ ահա գնան վասն ուղեւորաց. յորս ցաւալի յոյժ են եւ իբրեւ վայրապար՝ ծախեալքն վասն ճղճիմ եւ անփորձ մանկտւոյն, յորոց ահա չորք այն ինչ եկեալք այտի եւ ահա դարձան, թող զանարդիլ Շիրակացին եւ զոր կորոյսն։ Վասն որոյ մի՛ զարմանար՝ եթէ անդրէն ընդ առնուլ զհաշիւ հին տարւոյն՝ հարցանիցեմ զգանձանակէ նոր տարւոյ, եւ յիշեցուցանիցեմ զոր Վեհ գրեալ է, ըստ երկուց երկուց ամսոց առաքել այտի որչափ ձեռն բաւիցէ՝ ի մտից սենեկին. ընդ հուպ կարծեմ ուղեւորեսցի եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոն, երբ դարձցի ի Հռովմայ, եւ ընդ Կ. Պօլիս կամի առնել զճանապարհն։ Տէր յաջողեսցէ զամենայն ճանապարհս մեր, եւ լուսաւորեսցէ զգնացս, ըստ կարօտութեան մերոյ։

Ողջ լեր եւ խնդա, ըստ ներելոյ ժամանակիս, ի մնացեալ աւուրս Բարեկենդանիդ, եւ ի մերձեցեալ Պահս։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1078.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, Մարտ 5 1880

Սիրելի եղբայր,

Յաջողեցայ ի ձեռս բերել, բան հեղինակէն խնդրելով զայս թերթ Ֆլանտր օրագրին, յորում բանք զվաճառականական յարաբերութեանց Հայոց եւ Ֆլամանաց, այնու պայմանաւ՝ զոր նախընթաց թղթովս գրեցի. եւ ահաւասիկ ղրկեմ քեզ ի ձեռն Պ[ատուական] Հ[օր] Ներսիսի Ճնտոյեան Շիրակացւոյ, որ երթայ ի հայրենիս իւր։

Ծրարեալ դրամոյս ալ ստուգութիւնն խնդրեմ, եւ առթիւ յետ դարձընելդ։

Եթէ տեսնես յիշեալ միաբան Հայրը՝ աւելի երկայն նամակի մը տեղ կըրնաս համարիլ, եւ Բարեկենդանը աւարտելով մտանել ի Պահս Մեծ կամ փոքր, մինչ մենք մօտենամք ի Զատիկն։ - Ողջ լեր, ողջունելով զծանօթս։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1079.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 12 Մարտի 1880

Սիրելի եղբայր,

Փետր[ուար] 24 եւ Մարտ 3 թուօք գրածներդ ընդունեցայ։ Թուի թէ Տամատեան [35] Պարոնն օրէ օր ձգելով ուղեւորութիւնը պիտի ուշանայ [36]. այլ երբ ալ գայ՝ շատ սիրով ընդունիմ, միայն չէի ուզեր որ այս օրէն ինչուան գալ այսօր շաբթուն՝ գայ, որովհետեւ հոգեւոր կրթութեան [37] մէջ պիտի գտուինք այն օրերն։

Արտեմիսեան քարին համար գրեր էիր երկու թղթոցդ մէջ ալ. զանոնք չընդունած օր մ՚առաջ՝ մեզմէ մէկն ի Ֆլորենցա պիտի երթար՝ անոր յանձնեցի, փորձելու ի վաճառել մինչեւ 6000 ֆր[անգ] գնով. մէկ երկու օրէն կը դառնայ, եւ կ՚իմանամք եղածը կամ չեղածը. եւ ըստ այնմ յանձնեմ Պ[արոն] Տամատի ։

Ընդունեցայ Մշակի [38] թերթերդ [39]. դու ալ հիմայ ընդունած կ՚ըլլաս զ Ֆլանտր, եւ դրամ մի առ ի ստուգել, որոյ հետ պիտի խաւրէի այս ներփակեալս ալ, այլ գրպանէս ինկեր է, եւ յետոյ գտուեցաւ. թէ եւ գիտեմ թէ այս անպիտան բան մի պիտի ըլլայ եւ կապուի վըզէ կախուելու, ինչպէս ուրիշ անգամ թելադրեր էիր։

Ի խնդրոյ Էմիրզեան էֆէնտիի [40] յանձնեցի իրեն նամակս՝ որ ձեռօքը տայ, որպէս որ քուկդ բերաւ ինձի։

Ողջունեմ զ Թագուորեան Պապայն մեր, առ որ չեմ կարող այս անգամ պատաս­խանել, վասն զի գրուածը տուի ուրիշի եւ դեռ չլսեցի դատաստան կամ տնօրէնութիւն «Բազմավիպի» [41]. յաջորդ թղթովս յուսամ ծանուցանել։ - Ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

1080.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 12 Մարտի 1880

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ ի ժամուն ի Վեհէն զցանկ պատկերաց Կովկասեան Գրոց, եւ յետ աւուրց գտի եւ առ իս զցուցակ մի նոցին՝ զիմ իսկ նշանակեալն մինչ ի Բարիզ էի, եւ մոռացեալ էի ի վաղուց հետէ. տեսանեմ զի չիք ի նոսին կարեւոր ինչ ըստ մերս դիտման։

Բարւոք դատիս զ Իզամպէրի [42] գրոց. արդարեւ ինձ պիտանին Գ հատորն է, որ ո՛ գիտէ երբ տպագրեսցի։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոն հիւանդացեալ ի Հռովմ ՝ յամէ անդ. այլ արդ յապաքինեալ է եւ կազդուրի, որպէս լսեմք, եւ փափագէ յառաջիկայ եօթնեկիս մեկնիլ անտի եւ գալ այսր։

Առ Ռէյ արդարեւ գրեալ էի այլ հեղգամ միւսանգամ գրել. հետաքննութիւն նորա այս էր, թէ գրիցե՞մ եւ զաշխարհագրութիւն Կիւլիկիոյ. - առ այժմ ոչ. զ Մեծ Հայոց են իմ բանք. եւ առ գրել նովին ոճով եւ զ Փոքուէն եւ զ Կիւլիկիոյ [43] ՝ կարծեմ հարկ է զ Նիկոդիմեայ [44] հնարս հնարել, կրկին ծնանելով. եթէ Տէր կամեսցի, եւ զսկսեալս աւարտել՝ չէ ինձ փոքր։

Զտոմսակս իմ ծրարեալ խնդրեմ դնել ի պատենի եւ վերագրել եւ առաքել առ Marquis de Bourdeille [45], Rue de Grenelle, 174, որ ծանուցանէ ինձ զհարսնութիւն դստեր իւրոյ. եւ եթէ սովորութիւն իցէ այդր գրել ի վերայ տոմսակին բառ մի շնորհաւորութեան, գրել եւ այնպէս առաքել։

Ողջ լեր ընկերակցաւդ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1081.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 2 Ապրիլ 1880

Սիրելի եւ Մեծարգոյ եղբայր,

Երկու օրինակք են մեր հնագիրք, այսինքն ի ԺԴ դարու՝ թարգմանութեան գործոց Ակուինացւոյն [46]. յերկոսին եւս չիք անուն ոչ հեղինակին եւ ոչ թարգմանչին. եւ գործն է ոչ ընդարձակ կամ բառական թարգմանութիւն, այլ քաղուածոյ Է Խորհրդոց, որպէս ծանուցանէ եւ բարեյիշատակ Աւգերեան [47] մեր։ Շարադրութիւնն ըստ իս չափաւոր իմն է։ - Բայց յայլ գիրս մի որ նոյնպէս հին գրուած է, կայ փոքր յիշատակարանն՝ զոր յեռեալ եմ ի Յուշիկն [48] ի Պատմութեան Երզնկացւոյն. եւ է այս. (յիշելով յիշատակագիրն թէ Ս. Թոմ[աս] գրեալ իցէ բազում գիրս, յաւելու «Յորոց մի է եւ գիրքս այս Խորհրդոց, որ թարգմանեցաւ ի ձեռն սրբոյ ումեմն եպիսկոպոսի Տէր Բարդ՚՚. որ է ազգաւ լադին եւ քաղ՚՚. միջնորդութեամբ լուսամիտ Վարդապետին Յոհ՚՚. Ծործորեցոյ. եւ սկիզբն առնէ ի սկզբանէ մարդկութեանս, ի նախնեացն ասեմ հարանց, մինչ տակաւին ի դրախտին փափկութեան վայելէին. եւ դնէ խնդիր եւ պատ՚՚»։ Այսչափ է, հանդերձ նշանակեալ չակերտիւք կամ նշանօք համառօտութեան կամ կրճատման բառից։ Զայլ ինչ գործ Ս. Թումայի ոչ գիտեմ ի նախնեաց անտի թարգմանեալ։

Զկանոնս Ձեռնադրութեան Սարկաւագի, կէս Սարկաւագի եւ Քահանայի ընդօրինակէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս ՝ ի ծանօթ հնագոյն Մաշտոցէն։

Եւ ես յիշեցուցանեմ զ՚երկու տող ընդօրինակելին ի վիպասանութենէ Փարիզու եւ Վիենայի, որ յ՚ԺԳ գլուխն, եւ ըստ հայումն այս.

«Ուղղի դէպ յարեւելս յերկիրըն Հայոց,

Մտնու յ Անի քաղաք, որ է Մեծ ամրոց» [49] ։

Այսչափ եւ ոչ աւելի խնդրի բնագիրն փռանկ կամ րոման զոր թերեւս եւ Տէօվլէթեան Պարոնն կարիցէ հարցանել եւ քննել ի մատենադարանին, կամ ծանօթն քո։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս ետ եւ զպիտակս զայս Fabliaux գրոց, եւ ասէ, թէ այս առաջին մասն է միւսոյն զոր քանի մի աւուրբք յառաջ առաքեցի թղթով Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակոբոսի։

Շէրիֆնամէի [50] կէս կամ ամբողջ ասելով՝ ես չիմանամ զորչափ լինելն. զի ես գիտեմ եւ ունիմ մի հատոր միայն, որ ասի Tome I եւ Ire partie, 803 էջ. տպագրեալ յամի 1868. վասն որոյ նախ կամիմ գիտել, թէ յետ այնր հրատարակեա՞լ իցեն եւ այլ հատորք կամ մասունք. եւ չհամարիմ թէ 15 ֆրանգաց վաճառիցի աւելի ինչ քան զոր ունիմս, այսինքն Հատ. Ա. մասն Ա։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոն օր ըստ օրէ կազդուրի, եւ պատրաստի ի չու. ե՞րբ եւ որք այդր՝ ի դարձ այսրէն։ Ըղձիւք ըղձամք յաջողութեան գործոյդ, եւ աղօթեմք. եւ ողջունելով զողջունողսն մնամ աւետեօք Յարութեան Քրիստոսի։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին] [51]

[Յ. Գ. ] Ի Միներվա [52] յաջողեալ է գիւտ Մարապոդդինեան [53] մատենի, եւ ընդօրինակեալ հատուած բանին, 5 կամ 6 տող! որ այնքան երկար ժամանակ խնդրեցաւ։

Werinther [54] արդարեւ մերձաւորագոյն է անուամբ՝ Վրնջերի մերոյ, այլ սա ասի լինել ի Փիսկանի [55] վանաց, որ է Fécamps [56]. եւ գրեալ եւ տարեալ զկանոնսն յ Անտիոք ի վանս Ս. Պօղոսի. համարիմ թէ վանքդ այդ ի Խաչակրաց հաստատեալ է. իսկ Վերինթերն այն եպիսկոպոս Մերզպուրկ, մեռեալ է նախ քան զելս Խաչակրաց, յամի 1079, որպէս գտի ի Մապիյոն [57]. որ եւ յիշէ զի կարգս կամ կանոնս ինչ հաստատեալ է նորա յիւր վանս ի Գորպեյս [58], եւն. ։ Իսկ Werimbert անուն օտարագոյն է ի մերոյս, վասն որոյ եւ ոչ քննեցի զայն ի Մապիյոն ։

1082.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 3 Ապրիլ 1880

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Մինչ հանդերձեալ էի գրել եւ ծանուցանել Քեզ զի ուր ուրեմն ետ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օգոստինոս 1000 ֆրանգ, իբրեւ ի հաշիւ սենեկի մերոյ որ այդր, որպէս զի եւ դու առցես այտի զկշիռն ի հաշիւ նորա, եւ համարիցիս անցուցեալ մեզ 1000 ֆր[անգ]։ Լուայ ի Վեհէ՝ զի արդէն ընկալեալ է քո ընդ միոյ երկուս. որով դարձեալ մնայ մեզ կամ գործակալի տեղւոյս՝ տուժել ըստ իմիք, մինչեւ ընկալցի եւ զմիւս հազարն. շփոթ իմն եղեալ է, այլ եղեալն եղեալ է. միայն թէ գիտելով զի ցարդ 1000 ֆր[անգ] ընկալեալ է իմ ի հաշիւ սենեկիդ յայսմ ամի, եթէ կայցէ յաւելեալ, որպէս յուսամ, ըստ նախագրելոցս՝ առաքեսցես։

Եթէ Պ[ատուական] Հ[այր] Ներսէս չեւ եւս իցէ մեկնեալ այտի՝ ի հարկէ զկարեւոր ճանապարհեայն մատակարարես, ըստ իմաստութեանդ, խնայողապէս, զի նորափորձքն ուղեւորք երբեմն բազմախնդիրք լինին, համարելով թէ այս ինչ եւ այն ոչ գտանիցի անդ ուր երթալոցն են. ստոյգ իցէ, այլ չէ մեզ պարտ զայտի եւ անդրն հոգալ. մանաւանդ զի Նահապետեան [59] Վարդապետն որ խնդրեալ էր յՈւխտէս երկուս ոմանս արդէն գրեալ է ընդառաջել նմա մինչեւ յ Ախլցխա եւ ընկերակցեալ բերել յիւր գիւղ։

Փոշետեսակ մի ի հաշուիդ. զմուտս կալուածոց մերոց ի Կ. Պօլիս գումարես ի 1288, 75 ֆր[անգ] զայս գումար ի կշիռդ գրեալ ես 1285, 75, որ է 3 ֆր[անգ] պակաս, եւ այնպէս արարեալ ես զհամագումարն 16499, 25, որ լինելոց էր 16502, 25։

Ողջունելով զուխտակից եղբարս մեր, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1083.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 10 Ապրիլ 1880

Սիրելի եղբայր,

Վերջապէս եկաւ Տամատ Յակոբ աղայն, որուն եւ յանձնեցի Արտեմիսեան գոհարդ. ի Ֆիրենցէ քիչ ոսկի արժեցուցեր են զայն։

Ընդունեցայ եւ Ամդեցի Մինասին [60] ժամանակագրութիւնն զոր եւ իբրեւ աւանդ քո պահեմ առ այժմ. գրուածին եւ պատկերացն համար յարգի համարելի է. իսկ իբրեւ պատմութիւն չգտայ նոր ինչ, որպէս յուսայի, Միխայէլ Ասորիէ [61], եւ մանաւանդ Սամուէլ Անեցիէ [62] գաղափարած է ծայր ի ծայր. Սամուէլի շարունակութիւնն ալ գտուի մեր քով մինչեւ յ՚ԺԸ դար. Ամդեցւոյդ օրինակածն ալ նոյն է. միայն ժամանակագրական գաւազաններն տարբեր իմն կողմնական ձեւով գրած է։

Եթէ Տամատն ինքնին քեզի չի գրեր ինձմէ ընդունէ իր ողջոյնները. եւ երբ մեկնի աստի՝ զայն ալ իմացընեմ։

Առ այժմ համառօտէս մի՛ տժգոհար, եւ միջի թուղթս ալ հասցընելով ի Մեծաձորն, կամ ուր որ պէտք է։ Ողջ լեր, ողջունելով եւ զայլ հարազատս յորոց սակի եմ

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1084.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին – Խարասուպազար

Վենետ[իկ] - Ս. Ղազար, 12 Ապրիլ 1880

Սիրելի եւ Արգոյ Հ. Քերովբէ,

Խնդրող տեղեկութեանց զ Սուտաղայ ՝ եթէ իցէ Bruun, շատ եւ լաւ քան զիս գիտէ. եթէ այլ ոք՝ ազդելի է նմա խնդրել զգրուածս Պրուն ի, զորոյ խորագիր կամ զանուն գրոցն չգիտեմ որոշակի, այլ խօսի զ Ղրիմ է եւ զՃենովացոց որ անդ էին։ - Յետ նորա կամ առ նովին ժամանակաւ Heyd Գուլիելմ [63] վարժապետ ի Շդուդկարտ հրատարակեալ է զՊատմութիւն վաճառականութեան իտալացւոց յԱրեւելս [64], եւ յիշէ նաեւ զ Սուտաղ. թարգմանեալ է գիրքս այս նորա եւ յիտալ լեզու, եւ կոչի Le colonie commerciali degli Italiani in Oriente [65], 2 հատորք տպագրեալ ի Վենետիկ, 1866. Ի վերջին ամքս մին եւ ընդարձակագոյն եւս Պատմութիւն վաճառականութեան արեւելից հրատարակեալ է նոյն Հայտ, յորում ի հարկէ դարձեալ բանք լինին եւ զ Սուտաղայ. գրուածն է գերմաներէն, չգիտեմ թէ իցէ՞ թարգմանեալ եւ յայլ լեզու։

Անշուշտ եւ ի գիրս Canale [66] Գենուացւոյ գտանին բանք զտեղւոյդ ( Storia del commercio dei viaggi e dei genovesi, 1866) [67].

Զեպիսկոպոսաց Սուտաղայ սակաւ ինչ տեղեկութիւնս խնդրելի է ի Le Quien [68], Oriens Christianus [69], հտ. Գ. 1103։

Ի մերային յիշատակաց, արտաքոյ նշանակելոցն ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մինասայ չգիտեմ եւ չգտանեմ, բայց երէց մի Հայ Աբրահամ անուն Սուղտացի ստորագրեալ յամի 1337։ Իսկ յամի 1386 յիշի Պարոնն Սայիս Ալէ, որ յետ աւերելոյ զսահմանս Կաֆայ, նոյնպէս առնէ եւ ի Սուտաղ, այլ կորակոր յետս դառնայ, հարեալ ի չարխաւոր զինուց, թէ եւ աւերէ բազում գիւղորայս ի սահմանս նորին [70] ։

Այսչափ իմ Սուտաղագիտութիւն։ Խնդրողն, ակադեմական գոլով չէ անշուշտ անգէտ գրոցն նշանակելոց յինէն, այլ եթէ իցէ այլ ոք եւ անգէտ՝ կարէ խնդրել զմատեանսն. թէ եւ ոճով ինչ զ Սուտաղայ ոչ համարիմ գրեալ, այլ ինչ ինչ։

Ի մէնջ հեռանալ եւ Ձեզ արեւելեացդ մերձենայ տօն սրբոյ Զատկին, զոր եւ այժմէն շնորհաւորեմ յիշատակաւ մեծահրաշ Յարութեան Քրիստոսի. այլ զգո՛յշ կաց մի՛ յառաջ քան զաւարտ Պահոց եւ զՉարչարանաց աւուրց՝ աճապարել ի զատկատուր բաղարջն եւ ի կարմիրն։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոն օր աւուր զօրանայ եւ պատրաստի ի չու յայդ կոյս։

Ողջունիւ ողջունելոցդ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1085.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 30 Ապրիլ 1880

Սիրելի եղբայր,

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամին գրէն կ՚իմանաս որ արծաթեայդ արդէն անցեր է ի ձեռս Պ[արոն] Յակոբայ Տամատեան, (զոր եւ հոգեւոր եղբայր գրեցինք Միա­բա­նութեանս)։ Թուի թէ սա ինծմէ բաժնուելէն ետեւ ի Տեզենցան [71] ՝ հեռագիր ըրած ըլլայ ի Միլանէ, եւ անտի իմացեր ես մէկտեղ ի Սոլֆերինոյ [72] երթալնիս։

Շլումպերկէրի վրայօք ուրիշ անգամ ալ խօսակցեր էինք. իրեն չափ մը տեղեկու­թիւն գրած եմ զդրամոց Ռուբինեանց. ինքն իր հրատարակութիւններէն բան մը չխաւրեց. չգիտեմ գրոց մէջ ալ բան մը յիշա՞ծ է թէ չէ։

Խարբերդցին Ղուկաս [73] ՝ յիրաւի անընթեռնլի եւ անտպագրելի մատեան մը պիտի մնայ, որպէս կարծեմ. այլ ո՛ր եւ է կերպով յերկար աշխատանք մը չկորուսնելու համար, եթէ վերջի դրած գնովդ կամ ալ վար տան, ձգենք ի խորշ մի մատենադարանիս [74] ։ Ուրիշ թարգմանութիւններ ալ ունի՝ որ գտուին յ Էջմիածին (ըստ ցանկին), այլ ո՛չ ի մեր քով։

Ամդեցիէն աւելի բան մը յուսայի, բայց հազիւ քանի մը տող գտայ որ Անեցիին շարունակութեան կարգը չըլլար։ Ինչ որ է original բան մ՚է, մանաւանդ ըստ ձեւոյն եւ ըստ պատկերացն, որով եւ յարգի. եւս առաւել ղրկողին յօժարութեամբը ազնուացեալ, վասն որոյ եւ արժանապէս շնորհակալութիւն։

Անցեալ շաբաթ գրածէս կ՚իմանաս որ Թագուորեանին ալ պատասխանած եմ։

Սրուանձտեանի Թորոս Աղբարն [75] ունիմ. փափագեմ Բ հատորին։ Գոհացայ լրովդ Քիւրքճեանի Անոյ տեսարանաց վրայօք [76]. աւելի գոհութեամբ կը հրատարակեմ Պրոսէի եւ Դեսիէի [77] գծագրեալները՝ երբ չեն հրատարակեալ լուսագիրք։

Մեր գարունն վաղուց երեկ. բայց ծիծառներն այսօր տեսայ վանաց պարտիզին վերեւ շուրջ գալով, թէեւ քանի մը շաբաթ առաջ ալ մէկ մ՚երեւցած էին։ Դեռ տաքն չազդեց ինձ, որով դեռ լաւ է առողջութիւնս, զոր եւ քեզ փափագելով առաւելաւն, մնամ ասելով Քրիստոս յարեաւ ի մեռելոց։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1086.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 7 Մայիսի 1880

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յետ մաղթելոյ մխիթարութիւն ի վերայ † [հանգուցելոյ] դասակցին եւ սիրելի եղբօր մերոյ, որում ըստ անակնկալ իմն դիպաց եհաս ինձ առընթեր գտանել ի պահուն յորում ամենայն ինչ ի վճարել էր, փափագեմ փութով աւարտման կնճռեալ գործոյդ եւ դարձիդ։

Խնդրեմ ի գտանելդ պարապ քննել եւ որոնել բառագիրք մի բուսաբանական, բաւական ճոխ անուամբք բուսոց, մանաւանդ գիտնական անուամբք նոցին, այսինքն լատինական. ոչ այնքան զօրէնս կամ զկազմութիւն բուսոց կամիմ, (այսինքն զինչ է արմատ, տերեւ, սերման անունդ եւն. ) որքան զազգս եւ զտեսակս բուսոց, մանաւանդ զլեռնականս. եւ որպէս ասացի, ոչ գիրս բուսաբանութեան, այլ բառագիրս խնդրեմ։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Բառնաբաս հարցանէ եթէ ընկալա՞յք զգիր նորա իբր երկու եօթնեկօք յառաջ գրեալ։

Ողջունելով զընկերակիցդ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1087.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 8 Մայիսի 1880

Սիրելի եղբայր,

Անցեալ անգամ փոքր պատկեր խաւրեցի, այս անգամ ալ ընդունէ զմեծագոյնն, որ իբր ստիպմամբ Տամատեան Յակոբայ եւ վերակացութեամբ նորա՝ հանուեցաւ եւ ըստ յանձնարարութեան նորա խաւրեմ մի եւս առ քոյր մեր Սոֆի [78], եւ միւս առ մայրագիրն [79] ։

Կորբուլոնի [80] արձանագրին օրինակ մ՚ալ խաւրեց ուրիշ ականատես մը, որ եւ կ՚իմացընէ թէ՝ թէպէտ եւ նման այլ երկու առանձին մեծ քարանց վրայ դրոշմած են երկու համանման արձանագիրք։

Ի վերոյիշեալ Յ[ակոբ] Տամատայ ընդունեցայ թղթիկդ զոր ուզած ես փակցընել ի կողս Տիգրանակերտցւոյն ժամանակագրութեան, եւ այնպէս ընեմ ի յիշատակ սիրոյդ։

Չգիտեմ հարցի՞ ուրիշ անգամ որ թէ գիտես կամ թէ քննել տաս, որպիսի՞ կամուրջ կամ ի՞նչ է սըրրադ քէօփրիւսի ըսուածն, զոր Պարսք կոչեն եղեր խանէպէր։

Ողջունելով զվերոյգրեալս եւ զայլ ծանօթս՝ մնամ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին] [81]

1088.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 13 Մայիս 1880

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ երեկ զգրեալդ ի 10 ամսոյս, եւ զի ունէի գրել առ Պ[արոն] Յ[ակոբ] Տամատ, գրեմ եւ առ քեզ։

Չնչին բանիկն այն զ Անւոյ ի Վիպասանութեանն՝ ինձ կարեւոր փաստ մի է եւ խնդիր՝ ծանօթութեան քաղաքին առ եւրոպէացիս Միջին Դարուց. եթէ թարգմանչին է յաւելեալ՝ խնդիրն փոխի եւ ի դպրութիւն ազգիս վերածի. վասն որոյ j’ insiste [82] ի հետաքննել եւ ստուգել աներկբայ. յոր սակս Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Բառնաբայ ընդօրինակեալ վերստին զհատուածն զայն երկարօրէն՝ առաքէ. արժան է քննել՝ ոչ մի միայն տպագրութիւն փռանկ, այլ եւ քանի մի, թերեւս չիցեն միաբանք, եւ հարկ է թէ գտցի յոմանս գլուխն կամ բանն այն փախստեան եւ շուրջ գալոյ Փարիզու յայլեւայլ կողմանս երկրի. իսկ եթէ եւ ոչ ի միումն գտցի՝ յայնժամ ճարտարութիւն Տէրզնցւոյն [83] յայտնեսցի։ Բայց ես խղճեմ աշխատ զքեզ առնել. եթէ ի ձեռն բարեկամին՝ զորմէ գրէիր ի սկզբան գնալոյդ այդր, մարթ էր հաւաստել զամենայն՝ անդորրանայի։

Լուեալ էի զկնքոյ Կոստանդնի (Դ) Կաթողիկոսի, եւ զի հրատարակեալ իսկ է ի Չֆուտ [84] հնագիտէն, յորոյ ձեռաւք խոստանայր իմն երբեմն Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագ[ինէս] կորզել զհրատարակութիւնս ինչ նորա, փոխանակ տեղեկութեանցն զոր գրեցի ես նմա, եւ նորա օգտեալ, որպէս կարծեմ, եւ տպագրեալ զդրամախօս գրուած իւր ինձ ինչ ոչ առաքեաց։

Չիմացայ զբանն զոր գրէք վասն Հաշէթ ի բուսաբանական բառգրոց [85], այսինքն զբանդ, եւ առաջինն միայն հրատարակեալ է. զի՞նչ է առաջինդ, ա հատո՞ր կամէիք ասել։ Յուսամ զխնդիր իմ բացատրեալ նախընթացիւս. զի գտցին ի բառագիրսն բուսոց՝ լատինական անուանք նոցին, որովք սովորաբար յիշեն զայնոսիկ ուսումնականք եւ տեղագիրք։

Ողջունիւ եղելոցս աստ ողջունեմ զհանդերձեալն ի դարձ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1089.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 22 Մայիս 1880

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ընկալայ ի ձեռանէ Պ[ատուական] Հ[օր] Արսենի [86] զերկոսին փոխանակագիրսն, եւ յերեկն նաեւ զդրամն. եւ ըստ յանձնարարութեանդ ետու առ Եղ[բայր] Անտոն 100 Նաբոլ։ Շէն կաց։

Թերզոնց [87] լսեմ, զի հրատարակեալ է թերթ մի Հայկական բառաքննութիւն կոչելով, խնդրեմք առաքել օրինակ մի։

Յաւուրց հետէ աստ են Աննիկ եւ Յարութիւն Չամիչ, թողեալ զքոյր իւրեանց աւանդ ի հող Կորկիւրայ ։

Լուաք խնդութեամբ զ՚ի բաց կալ պահապանաց կամ բաղապանաց Քաղկեդ[ոնեան] տանն. զորոց զհետ փափագեմք գնալ եւ անկոչ բնակողացն՝ կամ բռնացելոց. եւ քեզ եւ մեզ երկայնմտութիւն։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1090.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 31 Մայիս 1880

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Պատկերքդ զոր ցանկեալ ես՝ են ի գրոց Դեսիէի եւ Տիւպուայ [88], հանեալք ի † [հանգուցելոյ] Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհաննէ [89], վասն պատրաստութեան աշխարհա­գրութեան Հայաստանեայց. ունիմք զամենայն, բաց ի Կանգուառայ, որ չգիտեմ զինչ իցէ. սակայն պարտ է բերել եւ զայդոսիկ այսր, քանզի յօրինակի գրոցն որ առ մեզ՝ պակասեն պատկերք ինչ, եւ այդոքիւք լրասցին։ Ոմանք եւս ի պատկերացդ են ի Հոմմեր Հել ի [90] ուղեւորութենէն։

Reinach [91] - Voyage en Orient. 2 հտ. տպագրեալ ի Charpentier, 1879. կամիմ գիտել որպիսի՞ ինչ է, կամ յո՞ր մասն Արեւելեաց։

Ի մեծի մատենատան քաղաքիդ ի շարս Լատին Ձեռագրաց գտանին բազմահատոր գործք Սուարէզի [92], յորս հատորքն ԻԱ եւ ԻԲ են թիւք 22, 8983, 8984, եւ են հաւաքումն թղթոց կամ կոնդակաց Պապից Յովհ[աննու] ԻԲ եւ այլոց, ոչ հրատարակեալք գտանին ի նոսին պիտանիք եւ հետաքննականք վասն մեր. որպէս ի հտ. ԻԲ (8984) ի թուղթն (carta) 90 կոնդակ Յովհ[աննու] ԻԲ վասն թեմից եպիսկոպոսաց Փրանկիսկեանց եւ Դոմինիկեանց յԱրեւելս, ուր յիշին եւ Հայաստանեայք։ - Նոյնպէս ի նմին հատորի ի կոնդակ մի Ուրբանոսի Ե յ՚Էում ամի քահանայապետութեան, եպիսկոպոսունք Հայոց, ընդ որս եւ սիրելին քո Ներսէս Պալոն եպիսկոպոս Մանազկերտու [93], եպիսկոպոսք Կաֆայ, եւն. ։

Զայդոցիկ պատճէն ցանկամ ունել, գէթ զմասունս՝ ուր զմերոցս են բանք։ Riant [94] ոմն հեղինակ կարծեմ քաղեալ է ի յիշեալ հատորոցդ զայդպիսի գրուածս, այլ ոչ գիտեմ թէ եւ հրատարակեալ. եթէ դիւրամատոյց ոք իցէ՝ կարես տեղեկանալ ի նմանէ, թերեւս տացէ եւ զիւր քաղուածսն յընդօրինակել, եւս առաւել թէ տպագրեալ եւս իցէ։ - Նոյն այր հրատարակէր կարծեմ, բազում ամօք յառաջ զ Robers de Clari [95] Պատմութիւն ժամանակի Խաչակրաց, այլ ոչ գիտեմ ել ի գլուխ գործն եւ ե՞րբ։

Յանդորրանալդ ի հոգոց վաճառման տանն, զոր Լուսաւորիչն մեր յելսն ի Վիրապէն՝ յաջողեալ է ուրեմն, պարապեսցիս յայսոսիկ յետ այլոց ամենայնի կարեւորագունիցն։ Ողջ լեր ողջունելով զոր ընդ քեզ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1091.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 10 յունիսի 1880

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Իմացայ այժմ զիրսն աշխարհագրական պատկերացն, թուի թէ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Յովհաննու [96] օրինակս երկու կամ աւելի տուեալ իցէ առնել նոցին. զմին առաքեալ այսր, զոր եւ ունիմք. եւ զմիւս պահեալ այդր, եւ թերեւս զայլս եւս վաճառեալ. քանզի յ Այրարատն [97] Էջմիածնի եւ յայլ ինչ թերթս Աբել եպիսկոպոսի [98] նոյն պատկերք հրատարակեալք են համանմանք, եւ ես կարծէի թէ ստացեալ են ի փորագրողէն։

Ոչ գիտեմ եւ ոչ յիշեմ զանդրեակդ պղնձի, զի՞նչ է եւ ո՛ եւ ո՛ւմ տուեալ. թէ ինձ տուեալ իցէ, ապա եւ ես մոռացեալ եմ աւելի քան զպղինձն, զի նա միշտ ղօղանջէ, այլ յիշողութիւն իմ թմբրելով թմբրի, իսկ թէ Գոնդեա՞յ իցէ պատկերն թէ ոչ՝ զայդ կարէք անշուշտ ստուգել ի փռանկներոյդ։

Երեկ եհաս Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս, մնամք դարձեալ միւսոյն՝ փութով աւարտելով զգործսն, որում արդ մաղթեմ ողջ լինել եւ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1092.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 11 յունիս 1880

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Քանզի յանձնեալ էք առ ոմն հարցանել զիս դարձեալ վասն գինւոյն եւ ծանուցանել, այս է իմ խորհուրդ. Նանի առաքեսցէ այսր ի ձեռն (նաւակաւ) Մենեկաոյ, վճարելով զմաքսն կամ տալով վճարել՝ ուր պարտ իցէ. վասն որոյ առաքեցից դրամ առ հաշիւ, ի ձեռն եկաւորաց այտի վասն վաղուեան տօնի, եւ զմնացեալ գին գինւոյն հատուցից ի գալստեան իմում այդր։ Եթէ այլազգ ինչ հարկ կամ պարտ իցէ առնել, ծանուսջիք։

Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1093.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 12 Յունիս 1880

Սիրելի եղբայր,

Կարծեմ բաւական եղաւ լռութիւն մեր. վերջի գրովդ, ամսօք յառաջ, քիչ մը տկար ըլլալ ազդէիր, անկէ ետեւ ժամանակք եւ եղանակք դարձան. յուսամ որ առողջութիւնդ ալ դարձաւ ի բարին։

Երկու շաբաթ յառաջ Հարթման անուամբ գերմանացի մ՚եկաւ ի Պօլսոյ, որ կ՚ասէր ճանչնալ զքեզ, եւ քանի մը ռուբինեան դրամներ ունենալ, զորս սնտուկին տակ ձգած ըլլալով՝ դժար էր, կ՚ըսէր գտնել [99] ։

Մտքէս բան մը կ՚անցնի, զոր տես եւ թէ պատշաճ դատիս քննէ. բայց իբրեւ կարծիք մի, եւ ոչ հաստատութիւն, առ այժմ. այսինքն է, Լիմոնճեան Պ[արոն] Մկրտչի կամքը փորձել, թէ ուզէ՞ գալ հօս իբրեւ տարուան մը համար, եւ մեր Ձեռագրաց զարդ ու պատկերները նկարել. եւ թէ ի՞նչ փոխարէն ուզէ։ Յայտ է որ ես ենթադրեմ թէ նա հիմայ կարեւոր գործ եւ զբաղմունք չունի, եւ մեզմէ ալ մեծ բան մի չյուսայ. ի հարկէ բնակութեան եւ կերակրոյ հոգ պիտի չունենայ, գուցէ եւ զգեստուց (գոնէ լուացից)։

Քիչ առաջ Սդասսոֆ [100] անուամբ Ռուս հնագէտ մ՚եկաւ, որ եւ կայսերական պաշտա­ման մէջ է, եւ քսան տարէ վեր կ՚աշխատի ընդօրինակել զզարդս Ձեռագրաց Սլաւեանց եւ արեւելեան ազգաց, եւ սկսեր է տպագրել, հինգ օր աշխատեցաւ եւ ընդօրինակեց մեր Ձեռագիրներէն ալ, մեծաւ հաճութեամբ եւ զարմանալեօք, եւ ցաւով՝ աւելի երկար ատեն չունենալուն. եւ յորդորէր զմեզ հրատարակելու զնոյնպիսիս։ Յուսամ որ օգտակար ըլլայ մեզ, զի ազնիւ մարդ էր։

Ողջունելով զմերայինս ողջ լեր։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1094.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 26 Յունիս 1880

Սիրելի եղբայր,

Դարձեալ կ՚ուզեմ խթել լռութիւնդ. ես քանի մ՚անգամ կարճ մարճ գրեցի երկու անգամ ալ այցելութեան եկայ քեզի, ինչպէս նաեւ քեռ Սոփեայ [101] եւ մայրագրին. եւ ոչ մէկէն լուր առի ընդունելութեան այցելութիւնն (այսինքն լուսամրուր պատկերին)։

Այս անգամ վաղէ ասկէ մեկնող պատանւոյ մը ձեռօք տետրակ մը կը խաւրեմ, զոր ընդունիս ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն է. ես չէի ուզեր այսպէս կանուխ կամ առանց գրոց հրատարակել զայն (Շիրակացոյց), այլ ա՛յլք փութացին. որպէս եւ է ընդունէ, եւ ըսէ կարծիքդ։ - Այն բարեկամն որոյ անունն պիտի տեսնես խաւրածիս վրայ կամ ներքեւ, ինձ կը գրէ Հիսարեան Յովհաննու վրայօք, թէ քո բարեկամն է, եւ թէ քսան տարէ վեր կ՚աշխատի յընթերցուած բեւեռագրոց. ի փորձ իմն ձեռօքդ կ՚ուզեմ յանձնել զայս փոքր գրուած. տեսցուք ո՛րպէս ընթեռնու եւ թարգմանէ։

Թէ ոչ այլ ինչ՝ առողջութեանդ լուրը տուր, եւ աւելի քաջողջ լեր, ողջունելով զծանօթս եւ զհարցանողս։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1095.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 26 Յունիս 1880

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Առաքեմ զթղթեանդ որ ի Միլանէ. ընդ թղթոյ Դրեվէսեանց գոյր եւ ծրար մի թանձր կամ թաւ թուղթ (մուգավա). չգիտեմ թէ գուցէ՛ ինչ այլ ի նմին։

Պատառիկ թղթոյս իմաստ եւ խնդիր այս է. Կոպինոյ [102] կոմս արեւելագէտ ճանա­պարհորդեալ ի Պարսս [103] հաւաքեալ է բազում հնութիւնս, եւ նա ետ զգաղափար փոքրիկ արձանի միոյ զոր եդաք ի թանգարանիս, եւ յետոյ կամէր վաճառել մեզ եւ զիսկականն, այլ երկեաք ի գնոյն։ Արդ իմ խնդիր է գտանել զայրն, կամ յայլմէ տեղեկանալ թէ ո՞ւր գտանիցի այն քանդակ նշանակեալ ի թղթեկիդ, գտեալն ի Մերվ [104], որ նշանակէ զգաղութ կամ զվտարումն Հայոց անդր ի Շապհոյ սասանեան թագաւորէ ։ Յոյժ հետաքննելի է այդ, եւ թէ ոչ, զբուն քանդակն կամ զքար՝ զպատկերն ճշգրտատիպ անկ է առնուլ։ Քաջ լեր. ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին ։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1096.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 7 յուլ[իս] 1880

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Ընկալար անշուշտ ի Պ[արոն] Յակոբայ Տամատենէ զթուղթ իմ։ Խնդրեա առ հնավաճառս զ Դուռնըֆորի [105] Corollarium [106] բուսաբանական գրուած, եւ եթէ չիցէ ծանրագին, ստացիր, միայն թէ պատկերաւոր իցէ։ Բայց մի՛տ դիր, զի Դուռնըֆոր են եւ այլ երկու բուսաբանական գործք. ո՛չ կամիմ զայնոսիկ, այլ զնշանակեալս զայս։ Կարես հարցանել զբուսագէտս, թէ գուցէ՞ հրատարակեալ ինչ գործ առանձինն զ՚ալպեան կամ զլեռնական բուսոց, հանդերձ պատկերօք։ - Դարձեալ, քննեա զ Boissier [107], Flora Orien­talis [108], թէ յիշեսցէ՞ եւ զբոյսս Հայոց կողմանց, թէ միայն զ Յունաստանի եւ զ Եգիպտոսի. մատեանն տպագրեալ է ի Պազիլէա, տասն ամօք յառաջ, աւելի կամ պակաս. այլ ի հարկէ գտանի եւ այդր, գէթ ի գրատունս բնական պատմութեան թանգարանաց։

Ողջունիւ ընկերիդ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Հասին ի Միլանէ 2 տեսարանս եւս Անւոյ։

1097.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 10 յուլիսի 1880

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ոչ կարէր Վեհ գրել զայս նուագ, յանկողնի գոլով վասն վիրաց ինչ ի թիկնամէջսն, զոր եւ եհերձ ճարտար վանահայր Ս. Սերվոլոյ [109], պատուիրելով կալ աւուրս ինչ յանկողնի, եւ յուսամք զի յառաջիկայ իսկ եօթնեկիս կազդուրեսցի։

Ես սպասեմ, եւ փութով, արդեանց սենեկիդ. գիտասջիր, զի ցարդ 3000 եւեթ ընկալեալ եմ ես յայդ հաշիւ, մի հազար ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օգոստինեայ, վասն քառամսէի վարժարանի տեղւոյդ, որպէս եւ գրեցի քեզ յայնժամ, եւ 1935 զոր առաքեցեր ի սկիզբն Մայիսի, հանդերձ քանի մի հարիւրովք, որ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մաղաքեայ ։ Գիտեմ զի տուեալ է քո այդր գումար ինչ վասն սովելոց, այլ փոխարէնն չեմուտ յիմ ձեռս եւ ի հաշիւ. այլ քո տուածն ստոյգ տուած է, բայց զի բազմահազար գումարի մատեանք առաքեցան աստի, համարիմ թէ եւ նոր մուտք իցեն ի սենեկի, վասն որոյ եւ խնդրեմ, զի պէտք իսկ են. ի քաղաքէս, որպէս գրեցի կարծեմ այլ անգամ, զայս ամ սակաւ ինչ օգտեսցուք, վասն մեծի նորոգութեան եւ քարայատակի կրպակին դրաւների [110] ։

Խորհուրդ մի անկանի ի վաղուց ի միտս իմ, եւ գրեմ քեզ յինէն կողմանէ իբրեւ մտերմի առ մտերիմդ եւ դասընկեր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օքսենտ ազդել, եթէ պատշաճ դատիս եւ լաւ, որպէս ինձ թուի, զի ցուցցէ յօժարութիւն գալոյ այսր գէթ վասն ամսօրեայ աւուրց կամ եօթնեկաց ինչ, ի պարապոյ աւուրս Քաղկեդոնեան վարժատանդ. եւ այս առ արծարծել երկուստեք եղբայրական ոգւոցս եւ ի շինութիւն։

Տետրակ մի խնդրեալ էի նախընթաց գրովս զ Նորառն [111] եւ չընկալայ. թէ եւ ոչ ի կարեւորաց համարի ունիմ։

Ողջունելով զորս այդր միաբանք մեր, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1098.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 10 յուլ[իս] 1880

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Ընկալեալ է Վեհ զյետին թուղթդ եւ զդրամսն զոր առաքեալ ես ի վաճառմանէ կահիցն. այլ զի ի ցանկին զոր եդեալ ես ի գրիդ չես նշանակեալ զվերաբերեալսն առ տպարան, այսինքն զկապարեայ տառս, եւն., խիթայի թէ զի մոռացեալ իցէք զայն յանկեան ուրեք։ Դարձեալ, ասէր գրեալ զի զ՚ոչ պիտանիսն առ մեզ մատեանս առաքեսջիք ի Կ. Պօլիս. ընդէ՞ր արդեօք առաքէք այսր։

Իսկ ինքն Վեհ կայ յանկողնի, վէրս իմն ունելով ի թիկունս, զոր դարմանէ Հ[այր] Ճիաչինդոյ, եւ լաւ եգիտ այսօր, այլ հարկ է կալ նմա եւ աւուրս ինչ յանկողնի։ Ակն ունիմք թէ փութով աւարտեալ այդր զգործդ՝ դարձջիք նոյնպէս ի մխիթարութիւն նմա եւ մեզ, եւ մի՛ նեղացուցիչ ինչ գրեսջիք։

Լուեալ եւ այլոց զի դառնայք յետ սակաւուց՝ յիշեցուցանեն զբարիզեան չիոգոլադ։ Իսկ ես զգիրս մի Barbier de Meynard [112] (բարեկամ Լադուշ ի ) Le livre des routes [et des provinces] - par Ibn Khordabdeh. [Joachim] Lelewel - Geographie du Moyen Âge. տպագրեալ է ի Պրիւսէլ, ունի եւ ատլաս բազմաթերթ, որ չէ ինձ ինչ այնքան պիտոյ, որքան գրուածն (Texte) որ եւ առանձին վաճառի, որով յոյժ դիւրագին. այլ եթէ սակաւ ինչ իցէ տարբերութիւն, երկոքին ի միասին։

Ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Վասն երկոցուն քերց սպասաւորաց ասէ Վեհ տալ 1500 կամ 2000 ֆր[անգ] առ մի նուագ։ - Իսկ ճարտարապետին եւս որպէս խորհրդածէք տալ ց՚3000 (թէ ոչ յագիցի նուազիւ) եւ զգուշանալ յ՚երկարաձիգ դատաստանէ։

1099.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 10 յուլիսի 1880

Սիրելի եղբայր,

Շատ հեղ նամակս ուշ ատեն գրելով՝ կարճ ալ կը կնքեմ. այս անգամ ալ այսպէս, յոգնած ալ ըլլալով, դարձած ի քաղաքէն, տաք օդով եւ գլխով, բայց, գոհութեամբն Աստուծոյ, առողջութիւնս ըստ եղանակիս լաւագոյն է քան զհերուն։

Երկու թուղթերդ ալ ընդունեցայ, որովք լռութիւնը կտրեր էիր. առջինին ոտանաւոր շէնքին հաւնեցայ, այլ ոչ նիւթոյն, Ողորմութեան Գանձն յուսամ որ կակղագոյն մականաւ փարատեսցէ զմթարս շնչարգելս [113], եւ ազատօրէն շնչես եւ շնչեմք զմնացեալ սահման եւ պայման շնչոյ։

Լիմոնճեանին [114] պահանջն իմացայ, գոհ եմ որ շտկէ շիտակ ըսեր է եւ ծանուցեր. պէտք է առ այժմ թողունք այդ խնդիրը կամ ձեռնարկութիւնը, մինչեւ լաւագոյն կշռենք եւ չափենք զգործն, զժամանակն եւ զվարձսն։

Հեթում-Զապէլ Լեւոնեան դրամոյդ վրայ չեմ կարող աւելի կամ լաւ ինչ քան զքեզ դատել. հաւանէի որ Հեթմոյ վերջին տարին կամ յետ մահուանն կտրուած ըլլայ, բայց Զապելի ներկայութիւնն զիս շփոթէ. միթէ Հեթում յետ † [մահուան] դշխոյին դարձեալ անոր պատկերն ալ իր քով կը ներկայացընէ՞ր։ Արդեօք իր հօր պէս Լեւոն ալ ուզած չէ՞ իր կնոջ Կիռ Աննայի պատկերը կանգնել իր հետ, թէ եւ նա բուն իշխող թագուհի չէր։ Երկրորդ թուղթ առնելէս եւ կարդալէս ժամ մը վերջը եկան ուզեցին Շիրակայ տեղագրութիւնս առ ի տպագրել. շաբաթն ի վերջ կոյս հասած ըլլալով՝ մնայ յերկուշաբթին ի տպագրատուն մտանել [115]. այս ալ քու մաղթանացդ յարմար եկաւ։

Վարդասարին [116] հօրքրոջ համար աղօթեցի եւ աղօթեմ։ Մէկ ծանօթիկ մ՚ալ եկաւ այտի, Էմիրզեան [117], որ մեզ ազգական ասէ զինքն, որպէս եւ գիտես։

Յիշեալ Անգղիացւոյդ որ զՀայոց եւ Քրդաց եւ գործոյն վերնագիրը միայն շատոնց նշանակած եմ ի ցանկիս. երկու օր առաջ ալ հատուած մը կարդացի վրայօքն ի Մշակ [118] օրագրի։

Գլուխս չի ներեր այլ աւելի գրել։ Մնացածն ուրիշ անգամ. ողջ լեր, եւ ողջունէ զհարցանողս։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1100.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 17 յուլ[իս] 1880

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Եթէ այդր իցէ տակաւին Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս, (զի գրէր թէ մեկնեսցի ընդ հուպ) ի հարկէ տաս նմա զուղղեալս առ նա. ապա թէ մեկնեալ՝ յանձնես յալիս Սենայ [119] կամ ի նմանիս։

Վեհ յառաջանայ ի կազդուրումն։

Էմին [120] թարգմանեալ է ի Ռուս լեզու զ Արիստիդեայ գտեալ եւ ի Մոսկուա օրինակ մի հայերէն, այլ ոչ ինչ աւելի քան զմերս. եւ որպէս «Մշակ» [121] ծանուցանէ, ջատագովեալ զայն ընդ[դ]էմ Ռընանի [122]. յաւելու Մշակ թէ ի նոր աւուրքս գտեալ իցէ ուրուք ի Բարիզ եւ զյոյն բնագիրն։ Իցէ՞ ստոյգ։

Ակն ունելով փութով գալստեանդ յաւարտման գործոցդ, մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1101.

Մկրտիչ Էմինին [123]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 17 յուլիս 1880

Ազնիւ տէր,

Ոչ միոյ, այլ երկուց պարտական եմ ես թղթոցդ պատասխանւոյ՝ կամ յիշատակութեան. զառաջինն ընկալայ ձեռամբ Կոդիէ գրավա ­ ճառի, որում եւ ետու զցանկս գրոց մերոց, զի զոր կամի ծանուսցէ եւ առաքեսցուք. այլ յ ետ այնր անյիշատակ մնաց խնդիրն ։

Աւուրբք յ առաջ ընթերցեալ էի ի «Մշակ» օրագրի, զի հրատարակեալ էք զթարգմանութիւն Արիստիդեայ եւ ջատագովեալ ընդդէմ Ռընանայ [124], յոյժ ուրախ եղէ, եւ մինչ խորհէի խնդրել ի Ձէնջ զգրուածդ, ահա ինքնին առաքեցէք, այլովք հանդերձ. ընդ որ ուրախութեամբ շնորհակալեմ։ Ցաւէ՛ ինձ միայն զի անգէտ գոլով ռուս բարբառոյ, ոչ օգտիմ ի բանասէր քննութեանցդ, բայց եթէ օժանդակութեամբ որոց շատ կամ սակաւ ծանօթ իցէ լեզուդ:

Ուրախ եղէ եւ ընդ այն զի գտեալ է միւս եւ ս օրինակ Արիստիդեայ բանին, ոչ գիտեմ նշանակեա՞լ էք ի թարգմանութեանդ զթուական կամ զհնութիւն ձեռագրին յորում գտէք զայդ ։

Ոսկեբերանի մեկնութիւն այդր բանի Եսայեայ գտանի եւ ի մեր Ճառընտիրս. այլ եւ զբովանդակ մեկնութիւնն ունիմք ի հին ձեռա գիր մատենի, ուրեք ուրեք միայն թերի, զանգիւտն մեծաւ մասամբ առ Յոյնս իսկ, զոր եւ տպագրեցաք եւ ահա յ ետին թերթք ընդ մամլով են, եւ յորժամ աւարտեսցի՝ խնդամիտ սրտիւ առաքեսցուք օրինակ մի առ յարգողդ [125] այսպիսեաց բանից եւ ջատագով դպրութեանս մերոյ ի միջի օտարազնեայց. որում եւ մաղթելով բարեկենդանութիւն, մնամ

Խ[ոնարհ ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղ ե ւո նդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1102.

* Հ. Գարեգին Վրդ. Զարբհանալեանին

Ս. Ղազար, 25 յուլ[իս] 1880

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Վասն կազմելոյ զդեղն, զի ոչ գոյր պատրաստ, հարկ եղեւ օր մի անագանել, եւ արդ փութամ առաքել եւ փափագեմ զի անխափան հասցէ եւ բուժեսցէ զցաւս որոյ եւ իցէ անձին. յուսամ թէ չէ քոյ։ Հարկ է ի վերայ լաթի տարածել զդեղդ, եւ փոփոխել զօր ամենայն։

Մեք օր աւուր եւ ժամ ի ժամէ մնամք քեզ, ընդ երկար եղեւ պանդխտութիւնդ. կարեւոր էիր յոյժ ի ժամուս, վասն ժողովոց եւ օժանդակութեան Վեհի, որ ի կազդուրել է. այսօր պատարագեալ է ի սենեկին. այլ մինչեւ ի սպառ սպիացումն վիրին՝ ժամանակի պէտք են։

Գրուածն թարգմանեալ ի Պարպիէ Մէյնարայ, ի Journ [ al ] Asiat [ ique ] կարծեմ համառօտեալ է, ես զընդարձակն կամիմ. վասն որոյ շնորհ արարեալ զառանձին տպագրեալն ստացիր, ի ձեռն Լաթուշի ։ Իսկ եթէ նոյն բան իցէ եւ առանձինն տպագրեալն եւ որ յօրագրին (զոր չկարծեմ) յայնժամ չիցէ պիտոյ։

Ուխտս դիք եւ կատարեցէք, այլ եւ փութով դարձէք։

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Զծրարեալ թղթիկս խնդրեմ առաքել առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս ի Լոնտոն. զի թէ ոչ կարէ ձրի ընդունել ի Րաոլինսըն է [126] զիւր գրածն եւ զայլ նմանիս՝ գնեսցէ զայն միայն։ Իսկ զերկրորդն՝ եթէ դիւրահուպ իցէ մատանց՝ այսինքն քսակի։

1103.

* Հ. Մանուէլ Վրդ. Քաջունիին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 7 Օգոստ[ոս] 1880

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Կարծեմ թէ եւ Վեհ ինքնին գրէ արդ առ քեզ, զի ըստ բաւականին կազդուրեալ է, եւ որպէս լսեմ սակաւ ինչ մնայ ի սպառ սպիացումն վիրին։

Որչափ հաճոյացաւ հանդիսական կատարումն տարեկան վաստակոց Քաղկ[եդո­նեան] վարժատանդ, այնքան եւ անհաճոյ թերանալն յուսադրեալ Գահագլխոյն. այլ այն ոչ թերացուցանէ զերկայնամիտ քո վաստակս եւ զվաստակակցացդ, որոց վարձք՝ ըստ ուղղութեան սրտից՝ ի Տեառնէ կշռեսցին. բայց երեւի թէ տակաւին պիտոյ է մեզ զգուշութեամբ գնալ ընդ արտաքինս. զի առաւել դժուարին թուի բժշկութիւն մտաց քան զմարմնոց, այլ եւ քան զգործոց։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ վասն դարմանոյ ոտին գնաց ի բաղանիս Պադ[դ]ա­լեայ [127], ուստի դարձցի կարծեմ յառաջ քան զտօն Վերափոխման, եւ ոչ յամեսցէ յետ այնր ի չու. լաւ թուի չմեկնիլ քո այտի մինչչեւ կացուցեալ կամ ցուցեալ զնա փոխանակ այդր։

Մաղթանօք յաջողութեան ներկայիդ եւ ապագայի, եւ ողջունելով զորս ընդ քեզ մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1104.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 7 Օգոստ[ոս] 1880

Սիրելի եղբայր,

Որպէս եւ սովոր է մարդկութեանս՝ անակնկալ եկաւ լուր † [մահուան] հօրեղ­բօր­որդ­ւոյ մերոյ, զորոյ որպէսն չգիտեմ [128] ։ Գրեցի քանի մը տող միանգամայն առ քոյր մեր եւ առ քեռդուստր, աղօթելով եւ պատարագելով իսկ։ Տէր ուղղեսցէ զճանապարհս մեր։

Ընդունեցայ Հիսարլեան [129] ծրարն, որ՝ զի երկու կողմէն ճեղքեալ էր, բան մը պակասէր ի մէջէն, այսինքն Ա ըսած թղթեայ Ձուլածոյ տիպարն. չգիտեմ դո՞ւրս ընկեր կամ վերցուցեր է, թէ ղրկողն Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոն հաներ եւ պահեր է։ - Իսկ Հիսարլեանին գրուածոց, մանաւանդ Սմբատայ յիշատակարանին շնորհակալ եմ, թէ եւ կարծածէս պակաս գտայ։ - Իսկ բեւեռագրին համառօտ թարգմանութիւնն կամ իմաստն ալ՝ դարձեալ մթին մնաց ինձ, վասն զի գրողին տանգլուխ գրերն ալ չկրցայ կարդալ, եւ ինծի երկրորդ բեւեռք եղան. ոչ միայն տանգլուխքն այլ եւ փոքրաւորքն. որով չկարեմ ստուգել զանուն թագաւորին. աղէկ որ մեծ վարկ մը չունիմ բեւեռագիր ընթերցուածոց, սակայն կ՚ուզէի յիշել ի Շիրակաբանութեանս, թէ այդ բեւեռագիրը ոմն յազգայնոց այսպէս ինչ մեկնաբանէ. վասն որոյ եթէ այդ յատուկ անունները նորէն իմացընես՝ ես ալ նոյնպէս ծանօթացընեմ ի յիշեալ տեղագրութեանս որ սկսաւ տպագրիլ [130]. - իսկ իր խնդրոյն վրայօք (վասն որդեկին) կամացուկ մը կը խօսիմ Քաղկ[եդոնեան] վարժատան նոր Տեսչին հետ։

Յանուն Խորենացւոյ հրատարակեալ ոտանաւորն ծագումն Արփւոյ՝ ինձ անծանօթ է. փափագիմ ծանօթանալ եթէ իցէ ինչ արժանաւոր, կամ հաւատալի [131] ։

Թագուորեանին համար ըսելիքս թերեւս քիչ մը դժար ըլլայ. ես երբ իր առջի գրած կտորը կարդացի՝ յուսադրաբար գրեցի առ նա. երբ երկրորդ մաս մ՚ալ խաւրեց տուի առ տնօրէնս «Բազմավիպի», որք տարօրինակ իմն գտան եւ անտպագրելի. եթէ կարես կերպով մի ծանուցանել նմա, եւ յետս դարձընեմ զգրուածը, որպէս եւ ինքն գրեալ էր առ իս, ես ժամանակ չունիմ քննելու եւս առաւել ձեւի բերելու, եթէ կարելի է ձեւի բերել [132] ։

Ողջունելով զմերայինս մնամ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին] [133]

1105.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 21 Օգոստ[ոս] 1880

Սիրելի եղբայր,

Հին եւ մեծ բարեկամի մը ձեռօք կու տամ պատառիկ թուղթս եւ երկտող բանիկս։

Ընդունեցայ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին է այն չիմմիարեան սարդե­ղունգդ եւ պահեմ ընդ այլոց աւանդիցդ։

Նոր ինչ չունենալով գրելու՝ ձեռքիս տակ եղած Մարմաշինու պատկերն կ՚ուղարկեմ, որոյ լուսատիպն ընդունեցայ ի Քիւրքճեանէ [134] եւ փայտի վրայ գծագրել տուինք։

Իմ մրրագիր կերպարանացս մէկ օրինակ մ՚ալ խաւրեմ զոր պարսփակելով կամ ձեռօքդ յանձնես Գաթին [135] քրոջ, ողջունելով ընդ նմին եւ զայլ հարազատս եւ զսգաւորս, որոց աղօթարար մնամ

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1106.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 28 Օգոստ[ոս] 1880

Սիրելի եղբայր,

Ի նորեկ տղայոց ընկալայ երկու բարեւագրերդ, եւ Ամստերդամեան վիմի գաղափարը [136] ։ Ընդ նոսին եւ Արփւոյ ծագման կամ ստեղծման տաղաչափեալ բանն, որ կըրնայ ըլլալ Մովսիսի մը, այլ ոչ Խորենացւոյ. եւ կարծեմ նորահնար Գողթան երգոց կարգը դնելու է [137] ։ Քան զայն շատ պատուական է Կարապետ ի բանի սպասաւորի ենթագրութիւնը ի վէմ պատարագին Օլլանդիու Սուրբ Կարապետի ։

Փորթուգալ Էֆէնտիի [138] առաջարկութեան վրայօք, ես առանձնաբար գրեմ քեզ, դու ինչ որ կ՚ուզես՝ ըսէ [139]. իմ կարծիքս է թէ ազգայինք (իմա՛ մանաւանդ Պօլսեցիք) շատ բանի կը յօժարին եւ յօժարեր են հանգանակելու, բան մ՚ալ չեն ըրած։ Այսու համարմամբ (թերեւս նախապաշարեալ) քիչ մ՚այլ իրն մթնիկ ըլլալով, եւ տպագրութեան վերաբերեալ, ինձ փափագելի էր որ տպագրութեան կամ գրավաճառութեան վերակացուաց հետ խօսէին փափագողք գիտութեան խնդրոյն, քան ինձ նման հեղինակի։ Եթէ գործն պատրաստ կամ մերձ ի պատրաստ ըլլար, թերեւս կարենայի բան մ՚ըսել, այլ այս վիճակիս՝ պատշաճ համարիմ որ երրորդ անձի մը հետ խօսուի եւ լսուի։

Սակայն որովհետեւ դու ես գրողն եւ հարցընողն ինձ, եւ քեզի անձ մը որ իմ աշակերտ ալ եղած է, եւ այն աշխարհագրութեան համար բառից ցանկն օրինակած է ի Բարիզ, այսպէս կը պարզեմ միտքս։ Առ այժմ միայն գաւառի մը ստորագրութիւն կը տպագրի, որ է Շիրակ, երբ հրատարակուի կըրնան ցանկացողք անկէ լոյս մ՚առնուլ եւ դատել. անոր ամեն թերութեամբքն հանդերձ՝ ես չեմ յուսար որ բոլոր Մեծ Հայոց տեղագրութիւնն ալ կարենամ անոր հաւասարեցընել. վասն զի այս մասին բաւական նիւթ եւ դիւրութիւն ունէի, նոյնպէս եւ պատկերք։ Միւս գաւառներն ալ քիչ շատ անոր մերձեցընելու համար իմ սենեկի աշխատանքէս դուրս պէտք է աշխատանք տեսարաններ ճարելու եւ փորագրել տալու, թո՛ղ զտեղացոյց կամ զաշխարհացոյցս, որոց փափագիմ, գէթ իւրաքանչիւր 15 աշխարհաց Մեծ Հայոց մէկ մէկ հատ, եւ ոմանց գլխաւոր գաւառաց առանձինն. ասոնք իմ ընելու բանս չեն, այլ ընել տալու, որոյ համար կարեւոր է օժան­դակութիւն դրամոյ. եւ արդէն ըստ կարի մերոյ ջանամք գտած պատկերնիս պահել եւ փորագրել տալ, որչափ որ օգնութիւն գտնեմք [140] ։ Ուստի ինձ երկու հնարք կ՚երեւի. մէկ մը եթէ հաճին հանգանակողք կամ ձեռնտուք տալ որչափ ինչ կամին՝ առ ի պատրաստութիւն այսպիսի գործոյ. անորոշ ժամանակաւ հրատարակութեան եւ ի ժամանակին ըստ չափու տրից իւրեանց ընդունին ի գործոյն հրատարակելոյ։ Մէկ մ՚այլ որ ինծի ճարեն, որպէս որ կըրնան, լուսատիպ տեսարաններ տեղեաց, շինից, աւերակաց, արձանագրութեանց եւն. Քիւրքճեանի պէս մէկ մը գտնելով եւ ղրկելով ի լուսագրել, որ թերեւս աւելի քիչ ծախուք ըլլայ իրենց, քան թէ այստեղէն մենք արուեստաւոր մը խաւրենք. յայտնի է որ ես չեմ կարող այս բանս ընել, բայց շատ փափագիմ որ եթէ անձամբ չեմ կարող տեսնել՝ պատկերաւ տեսնեմ եւ տեսցընեմ ինձ պէս անկարողաց եւ ապագայից։ Ահա այս երկուքն են իմ առանձին մտածութիւնքս, մտերմաբար, զոր նոյնպէս կըրնաս հաղորդել Միքայէլ էֆէնտիի [141], հին սրտի ողջունիւս։

Աղօթեմ մեր † [հանգուցեալ] հօրեղբօրորդւոյ եւ մանաւանդ այրիացելոց համար, որոց յիրաւի շատ ծանր էր այդպէս յանկարծ եւ այնպիսի տեղ ընել զկորուստն արդէն յոր եւ է տեղի եւ ժամանակի դժար. երբ որ գլուխնիս չի հասնիր Վերին կարգաւորութիւնները հասկանալու՝ պէտք է խոնարհենք զայն, եւ դարձեալ ապաւինինք ի նոյն, որ զամենեսին խնամէ անհասանելի իմաստութեամբ։

Ողջունելով զծանօթս, մնամ ողջութեանդ փափագանօք

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին] [142]

1107.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 4 Սեպտեմ[բեր] 1880

Սիրելի եղբայր,

Creagh [143] սպային գիրքը կ՚ընդունիմ գնելով, որոյ համար կըրնաս խօսիլ ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ ի կամ Սրապիոն ի, առ որս չժամանեմ գրել այս անգամ. եւ այս գրութիւնս բաւական համարիմ։ Ի հարկէ ի մասին թրքաբանութեանն եւ քրտա­բանութեան երկար եւ անախորժ զրոյցներ ունի, այլ վասն հայաբանութեանն գտուի այդ ալ մեր քով ի շարս նմանեացն։

Կարծեմ քան զայն աւելի ախորժանօք կարդացի կենսագրութիւնդ կամ առաջին ուղեւորութիւնդ, եւ յիսնամեայ յիշատակք արթընցան. գրածներէդ զոմանս յիշէի եւ զոմանս ոչ. քանի մը բան ալ աւելի յիշեմ. որոց մին յիշեցընեմ, որ դու ալ փոխանակաւ ժպտիս (եթէ չես յիշեր զայս). երբ մտանք ի նաւ † [հանգուցեալ] Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Անանիա [144] Վարդապետն ամենուն պաշտօններ բաժնեց, մեզի երկու եղբարցս բան չյանձնեց. եւ երբ մենք ալ խնդրեցինք, ըսաւ. դուք ալ երբոր ճամբուն վրայ ծովեզերքը աղուոր անթիքա լեռներ տեսնէք՝ սնտուկներուդ մէջ դրէք, ու Աղա պապայիդ խաւրեցէք։ - Չ՞արժեր ժպիտ մը, մանաւանդ թէ մեծկակ ծիծաղ մը [145] ։ Անթիքաճիութեան [146] արուեստը ժառանգած ըլլալովդ՝ կը վայլէր որ այս բանս գիտնաս, ու սնտուկիդ մէջ անկիւն մը թողուս։

Այսօր կը խաւրեմ Թագուորեանի գրուածը, զոր ընդունիս ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սրապիոնէ. ցաւելով որ չկարցայ ծառայել մեր պատուական Պապային։

Հիսարլեանը ընթերցեալ բառերը ի բեւեռագրին Մարմաշինի, ի կարգի տեղա­գրութեանս կամիմ յիշել ի ծանօթութեան, ի շնորհս նորին (առանց հաւատալու)։

Խնդրեմ առ Ալթունեան թուղթս հասցընել իրեն. ինքն գրեր է որ Հեթում Աղայի յանձնեմ. այլ չունենալով առ նա գրելիք, յանձնեմ քեզ։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1108.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 2 Հոկտ[եմբեր] 1880

Սիրելի եղբայր,

Ի Ֆիեսսոյէ դառնալով ի տեղս՝ գտայ Յիշատակարանաց ծրարը, զոր բերեր էր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ ։ Այդ Ձեռագրաց վրայօք, կամ Ներսիսեան ի երրորդ Գալըստեան վրայօք առաջուց տեղեկութիւն մը չունենալով, կը կասկածիմ որ դու գրած ըլլաս եւ գիրդ դեռ հասած չըլլայ ի ձեռքս։ - Գրոց մէջ յարգելին է անշուշտ Տօնապատճառն, թէպէտ եւ ունիմք հնագոյն եւս Տօնապատճառներ եւ Տօնանամակներ, այլ թուի թէ ատոր մէջ Երզնկացւոյն ինքնագիր եւ հեղինակական գրուածք ալ ըլլան։ Յայսմաւուրքին մէջ ալ գուցէ նոր վկայաբանութիւն մը գտուի յետին նահատակի։ Կարծեմ ասկէ առաջ ընդունած Յայսմաւուրք մ՚ալ կար նոյն Մոկաց կողմերը գրուած։ Աւետարանաց մէկուն ալ գրութեան տեղն՝ Ճերմակ վանք, ինձ համար նոր էր. եւ որովհետեւ ի գիւղ եղած օրերուս՝ աչքէ կ՚անցընէի Բասենոյ տեղագրութիւնս տարի ու կէս յառաջ, ճիշդ օրերուն հանդիպելով՝ նշանեցի Ճերմակ վանքն ալ կարծեօք Ագգիլիսէ կոչուած գեղ մը յիշատակած տեղս, ուր որ վանք նշան մ՚ալ կայ եղեր։ Մնացեալը դեռ մանր մաղէ չանցուցի։

Իմ դարձէս օր մ՚առաջ՝ Լէյարտ [147] տիկնաւն [148] հանդերձ եկեր է ի վանս, հարցեր է զիս եւ այցելութեան թղթեակը թողեր է. ես ալ երկու օր ետքը գնացի գտայ. ցաւ ցըցուց մեր † [հանգուցեալ] հօրեղբօրորդւոյն վրայօք եւ գովեց. տիկինն ալ ցաւակցութիւն գրեր է այրիացելոյ մերոյ քեռդստեր, որոյ համար շնորհակալեցայ գրողին։ Խոստացաւ Լէյարտ յետ քանի մը շաբաթուց նորէն գալ ի վանս եւ խօսակցիլ, եւ տալ քննել իր քով գտուած երեք Հայ Ձեռագիրս։

Իբր քսան տարի առաջ տպագրեալ են ի քաղաքդ, չգիտեմ յորո՞ւմ տպարանի այլ վաճառելիք առ Մերճան Յարութեան, հայ գրով եւ տաճիկ լեզուաւ վէպք, յորոց մին ունիմք որ է Աշըգ-քէրէմ [149]. փափագիմ գիտնալ, ո՞վ է հեղինակն եւ ո՞ր ժամանակի։

Քանի մը շաբաթ յառաջ խաւրեցի առ Պ[ատուական] Հ[այր] Սրապիոն երկու պարս­կերէն արձանագիր Անւոյ, պատուիրելով որ քեզ ալ հաղորդէ, նախ վասն սրբագրութեան տպագրութեանն, եւ երկրորդ թարգմանութեան, թէ եւ ունիմ զթարգմանութիւնս ի գործս Պրոսէի, այլ ստուգել եւս կամիմ։

Գալ տարի ի քաղաքիս պիտի ըլլայ աշխարհահանդէս աշխարհագրական [150], մեզմէ ալ խնդրեն հանդիսացընելիք. եթէ ունիս հին մին աշխարհագրական բան մը կամ խորհուրդ մը, հաղորդէ։

Ողջ լեր, ողջունելով զհարազատս

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Յետ գրելոյ զվերջինսն՝ աչքէ անցուցի իմ Վանանդայ տեղագրութիւնս, յորում յիշեալ էի Կարուց ( Ղարսի ) նորոգութիւնը յամի 1579. քու Գ Աւետարանիդ յիշատակարանին գրածն ալ՝ իբրեւ ծանօթութիւն աւելցուցի, կամ ի վկայութիւն մի եւս։

Վաղը, Տեառն յաջողելով, երթամ նորէն ի Ֆիեսսոյ, կալ 8 կամ 10 օր եւս, եւ ապա վերադառնալ ի ձմերոց։

1109.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ֆիեսսոյ, 7 Հոկտեմբ[եր] 1880

Սիրելի եղբայր,

Երկու տողիկ ալ ի Ֆիեսսոյէ հին գեղակէ զբօսանաց մանկութեան մերոյ, եւ արդ ծերութեան մենատան. ուր եւ ընկալայ զգրածդ ի 16 անցելոյն, եւ զչափաբանականդ. յուսամ որ ղեակդ նորէն գտեր ես, եւ աշնան գեղեցիկ հովերն ալ դարձեալ ուղղեն զնաւդ յանդորր եւ ի յամր հանգիստ։

Creagh թուի (ի հատուածին) զայլոց բանս ի մէջ բերել, որպէս յիշեմ ընթերցեալ ի Հէմիլդըն [151], եւն., հանդերձ սխալօք նոցին. բայց եւ իւր կողմանէ քանի մը տող ունի գովութեամբ մերայոց, զոր եւ կ՚անցընեմ ի կարգ յիշողաց եւ տեսողաց զ Անի, որպէս ըրեր եմ զնախորդաց նորա։

Եթէ գտնեմ ինչ զ Դանէշմանեանց ՝ հաճութեամբ նշանակեմ. յիշի եւ ի Յայսմաւուրս (ի վկայաբանութեան Ստեփանոսի եպիսկոպոսի Սեբաստիոյ ) Դանիշման [152] ոմն։ Յիշելով զՅայսմաւուրս, ասեմ որ անցեալ անգամ գրածիդ եւ գրածիս մէջ յիշեալ Յայսմաւուրքն նոր բերեալ ի Ներսիսեանէ ՝ ոչ թուի Յայսմաւուրք, այլ հաւաքումն իմն վկայաբանութեանց. եթէ այնքան միայն կայ որքանեաց խորագիրը նշանակեր ես։

Ազգային ուսանող ոմն ի Միւնիք ղրկեց ինձ քանի մը թերթ Մեղու [153] այս տարուան, որոց մին (ոչ յիշեմ զթիւն) ասէր Անգղիացւոյ Գունցն եւ այլք պեղեն հնութիւնս ի Վան, եւ գտեր են զատ յայլոց պատկեր կամ արձանիկ կնոջ յեղնգնաքարի. թերեւս ստուգագոյն գիտես։

Այսչափ ի գեղջէ գեղջկաբար։

Ողջ լեր, ողջունելով զծանօթս։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1110.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 23 Հոկտեմբ[եր] 1880

Սիրելի եղբայր,

Հայաստանի աշխարհացուցի վրայօք սկսանելով, նախ գրես որ կ՚ուզեն 1/5000դ. կարծեմ պիտի գրէիր 1/500, 000. ապա թէ ոչ առաջին չափով չափազանցութիւն կ՚ըլլայ, գուցէ եւ անհնարութիւն։ Երկրորդ գիտելին է, որ Օննիկ Պէյ Տիւզեան [154] շատոնց խոստացեր է այսպիսի աշխարհացուցի մը համար տալ 5000 (հինգ հազար) ֆրանգ, որ կարծեմ շատ պակաս գին է. ինչ որ է, կը մնայ ինձ նախ գրել եւ հարցանել առ Քիբըրդ [155] թէ ո՞րչափ ծախք լինի իմ ցուցած չափովս, որ է կէս միլիոնի մեծութեամբ. եւ ապա ծանուցանել առ Տիւզեանն թէ հաճի՞ հատուցանել պէտք եղած գումարն. եթէ նա հատուցանէ ապա չմնայ հանգանակել Փօրթուգալեանի. եթէ ոչ՝ յայնժամ ձեռնարկուի։

Քանի մը Ախիճան կը ճանչնամ, բայց զԵրզնկացիդ՝ ոչ ծանօթ է եւ Թօխաթեցի Ստեփանոսն, չափաւոր քերդող մի ԺԷ դարու, որոյ այլեւայլ քերդուածներ գտուին։

Տարի զնամակ սգաւորին, այլ ոչ գտի ի տան զ Լէյարտ, թողի անդ։ - Երեկ ալ ընդունեցայ մեր քրոջ գիրն առ իս, որոյ հասցէն գրեր էիր եւ անշուշտ գրածն ալ կարդացեր ես. շատ դժուար բան մը խնդրէ, վասն քեռորոդւոյ հանգուցելոյն. մինչ ամէն կողմէ փափագողք եւ խնդրողք կան գալու ի վարժարանն Մուրատ Ռափ[այէլեան] եւ արդէն բազմաթիւ են աշակերտք։

Վիջէն Հօլաս էֆէնտի ն ողջունելով ասեմ, տեղեկացայ որ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին Վարդապետ մեր մինչ ի Բարիզ էր, անոր խնդրած երկու հատոր բառգիրքն յանձներ է առ Կիւզէլեանն որ խաւրէ առթիւ առ նա։

Յովսէփ Էմինին [156] Արկածոց գրուածն ես ալ նշանակած եմ իմ ցանկիս մէջ, այլ տեսած չեմ։

Տէնիշմէնտից [157] վրայօք ինչ որ առ Պատմիչս մեր գտայ՝ ահաւասիկ առանձին թղթեկի վրայ օրինակած խաւրեմ. ի յիշատակարանս գրոց չեմ ինչ գտեր։

Քու չափաբանեալ գեղանի բեւեռիդ նման բեւեռ մ՚ալ այս օրերս իմ ձախ ուսիս իջաւ, որով երիկ եւ այսօր չկարողացայ պատարագել։ Փափագեմ վաղիւ, որ մեզ Խաչգիւտ է. այս գիշեր աւելի նուազ էր ցաւն, բայց պզտի ձագ մ՚ալ հաներ էր դաստակիս անկիւնը. յուսամ որ մօրն հետ երթայ. այլ ես ալ քեզի պէս կ՚ուզեմ առաքինօրէն ժպտիլ, ըստ կարի,

Եւ ոչ իբր հէգ եւ փոքրոգի։

Մաշիլ ի ցաւս եւ ի հոգի [158] ։

Ինչ որ աշխարհագրական ժողովին [159] համար կ՚ըսես, կարծեմ այնպէս ալ պիտի ըլլայ. առ այժմ յուշիկ յառաջէ տպագրութիւն Շիրակ այ, պատճառաւ նոր նոր տառեր ձուլելուն։

Ողջունելով զհարազատս՝ մնամ նոյնպէս

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1111.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 6 Նոյեմբ[եր] 1880

Սիրելի եղբայր,

Ասկէ առջի թուղթս ուսի ցաւով աւարտեր էի. այն օրէն վերջը սկսաւ նուազիլ ցաւն, թերեւս դեռ անհետացած չէ, բայց չի նեղեր։

Անցեալ ամսոյն 26ին գրածդ եւ Անւոյ արձանագրութեանց թարգմանութիւնն ընդունեցայ, որ քիչ մի տարբերի յառաջին թարգմանութեանց Խանիքոֆի [160] կամ այլոց հրատարակելոց ի Պրոսեայ. ամենէն մեծ տարբերութիւնն այս է որ նոր թարգմանդ Ռուսաց վաճառ յիշէ յ Անի. առաջին թարգմանն միայն մզկթին առաջ վաճառողներ յիշէ. ուղտն ալ ջորի եղեր է։ Արդեօք ո՞րչափ այլակերպ իմաստս ընծայեն զանազան ընթերցուածք եւ թարգմանիչք։

Ես ալ ընդունեցայ այս օրերս քանի մը լուսատիպ պատկեր աւերակաց Անւոյ ի Քիւրք­ճեանէ. որոց մէջ քան մ՚ալ արձանագրութիւնք ընդօրինակեալք երբեմն ի մերոյս † [հան­ գուցեալ] Հ[այր] Ներս[էս] Սարգիսեանէ եւ գտայ ինչ ինչ տարբերութիւն, այլ եւ նորու­թիւն։ Յուսամ ընդ Քիւրքճեան ի յարմարցընել ինչ եւ ընդունել զլուսագրութիւնս նորա։

Մեղու ն այս տարուան ամառուընէ ի վեր սկսայ ընդունիլ ի Մոնագոյ ուսանող Հայ երիտասարդէ մը. բայց թիւք ոմանք պակասին. ինչուան 76 թիւն ընդունած եմ. բայց չեմ յիշեր Ալաշկերտ Ջլհակնի գեղջ գիւտն. կամ աչքէս փախած է, կամ այն թիւն չէ եկած։ Իսկ կմախքն թերեւս մեծ չորքոտանւոյ մ՚ըլլան։

Այսօր ընդունեցայ նաեւ զանգղիացին Creagh, քո հիւրդ։ Նաեւ պղնձէ դրամ մ՚ալ, զոր առթիւ խաւրեմ ստուգել, մէկ կողմն Օգոստոս ի նման կերպարանք մը կայ, միւսն ձիաւոր, տառերն ալ յունարէն թուին. յայտ է որ շատ լաւ պահուած չէ։ Գտուեր է ընդ այլոց բազմաց ի կաւեղէն սափորկի, սափորիկն ալ խաւրուած է ինձ, բայց դեռ չհասաւ ի ձեռս. յուսամ այսօր վաղիւ ընդունիմ. շատ է թէ կոտրած չըլլաք։

Անցեալ շաբաթ գրեցի առ Սոփի [161] քոյր մեր, զխնդրոյն։

Պատառիկ մը թղթոյ խաւրած ես, որոյ վրայ երեք Ձեռագրաց անուն կայ. չիմացա[յ] ո՞յր գրածն է, Անճարակեանի [162] թէ այլոյ, թէ քու իսկ ձեռագիրդ. եւ ո՞ւր են եղեր այն գրեանքն։

Ողջ լեր ողջունելով զծանօթս, ընդ որս եւ զստացող թարգմանութեան արձանա­գրութեանցն, զայրիացեալ քեռդուստրն։

Հարազատդ
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Այսօր մենք տօնեմք զՀրեշտակապետս, թերեւս գալ շաբաթ դուք՝ արդ հիմկուց շնորհաւորեմ զքեզ եւ զեղբայրն Միքայէլ [163]. փոխանակ հողեղինաց հոգեղէնս մաղթելով. զի հողն հակէ, հոգին կանգնէ։

1112.

* Սերովբէ Ալիշանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 21 Նոյեմբ[եր] 1880

Սիրելի եղբայր,

Նախընթաց թղթովս յիշած դրամը խաւրեմ այսօր՝ առթիւ, որ քննես, իմացընես եւ դարձընես։ Թէ այդ թէ ուրիշ դրամներն պնակի մը մէջ գտուեր են եղեր. իսկ իմ յիշածս հողէ. ամէնն՝ առանց երկայն քըթի բաժկաման մը կը նմանի, կարմրուկ սպրկիկ, անզարդ անգիր, թզաչափ բարձրութեամբ։

Վերջի գրիդ մէջ Անոյ մէջ գտուած Ճէլայիրեան դրամոց վրայ գրածդ ի Պրոսէի գիրս կարդացեր եւ նշանակեր էի ես ալ. միայն այդ Ճէլայիրեանց ո՞վ եւ ո՞ւր տիրելն չեմ գիտեր։

Ըստ լրոց Մշակ ի (գուցէ եւ Մեղու ի) գալ տարի Անի պիտի պեղուի ի հնագիտաց Պետրպուրկի, եւ արդէն Երիցովն [164] խուզէ յԱրմաւիր, եւն. ։

Ողջ լեր ողջունելով զհարազատս, որպիսի եմ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1113.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 4 Դեկտ [ եմբեր ] 1880

Արգոյ եւ Սիրելի եղբայր,

Գիտեմ զի գործ մի դժուարակնճիռն է խնդիր ընդունելութեան կամ մերժման առաջարկելոցն յաշակերտութիւն Մուրատ-Ռափ[այէլեան] վարժարանի, եւ զի հասանիցէ քեզ կրել անդ տաղտուկ ի թախանձողաց, մանաւանդ ի յերկարել մնալոյդ մինչեւ ցգարուն. եւ թէ ցայնժամ կամից՞ին աստի ընդունել նոր աշակերտս, ոչ գիտեմ, եւ ոչ կամիմ գիտել եւ խօսել, յետ այնց բանից որք եղեն յաւուր Ժողովոյ միոյ, զոր յիշիցես. . . ։ Թուի եւ ինձ թէ չէ ժամանակս յաւելլոյ, զի ոչ գիտեմ թէ զիա՞րդ լինիցի եւ մատակարարութիւն արծաթոյ՝ ի փոփոխման Գործակալի Մուրատ[եան] վարժարանի ի սկզբան անդ, յորում չէ յուսալի լիութիւն արկեղ։ Իսկ յաւելուած կամ փոփոխութիւն վերակացուաց կամ պաշտօնակալաց ի վարժարանին՝ չիք այժմ, եւ ոչ լսի. միայն Պ[ատուական] Հ[այր] Արսէն [165] երթայ երկիցս յեօթնեկի ի դասախօսութիւն եւ դառնայ ի վանս։

Քոյքդ (որք եւ մեր) կան ըստ կարի իւրեանց, եւ վառեալք ի վերակենդանութիւն «Բազմավիպի». փափագեմ եւ ես յամենայն սրտէ մնալ նոցա ի պարկեշտ ամփոփման, յոր եւ քո ի հեռուստ դոյզն բանք անշուշտ ոչ սակաւ օգտեսցեն։

Ողջունեմ զմերձաւորսդ բնակութեամբ եւ ընտանութեամբ՝ զորոց գրես, ի մեկնել աստի Զօհրապեան պատանւոյ եւ յերթալ ի Լիոն ՝ յանձնեցի նմա գիր մի տալ քեռորդւոյ իմոյ Պ[արոն] Յակոբայ, եթէ գտցէ անդ, ապա թէ ոչ յետս դարձուցանել, եւ նորա սպասեալ նմա ամսօրեայ ժամանակ՝ յետս դարձուցանէ զթուղթս իմ զոր յերեկն ընկալայ։ Եթէ իցէ տակաւին անդ, կարես ասել նմա զայս. այլ ի գրին իմում չկայր ինչ կարեւոր, այլ միայն սեւ ու սպիտակ երես մի։

Ողջունելով եւ զՅ[արգոյ] Վանական եղբարս մեր մնամ

Հոգեկից Եղբ[այր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1114.

Խաչատուր Պաղտասարեանին [166]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 24 դեկտեմբեր 1880

Ազնիւ եւ բանասէր Տէր,

Խաչատուր Պաղտասարեան.

Ընկալայ եւ զերկրորդ ... թուղթդ, եւ որպէս գուշակէի՝ ստուգեցաւ լինելդ վարժապետ, այլ եւ յաջող յարձակ եւ ի չափական բան: Լաւ է քերդուածդ եւ ազնիւ եւ բարձր իմաստիւք, այլ ի վեր քան զիմ չափաւորութիւն...

Զարդիս պարապիմ յայլ ինչ՝ յոր եւ գրաւեալ է ուշ իմ եւ նշխարեալ ժամանակ, յոր թեր եւ ս կարիցես եւ դու իւիք լինիլ ձեռնտու, այն է մանրամասն տեղագրութիւն Հայաստանեայց [167], որոյ եւ ճաշակ մի ընծայեսցի յետ քանի մի ամսոց, ընդարձակ տեղագրութիւն պատկերազարդ՝ գաւառի միոյ [168]: Յայս գործ օժանդակեն ինձ ոչ միայն ճանապարհորդաց գրուածք եւ հին պատմիչք մեր, այլ եւ ի մասնաւորի Յիշատակարանք ձեռագրաց, յ որոց ոչ սակաւ ծանօթութիւնս քաղեալ եմ եւ քաղեմ, եւ երբեմն միակ աղբերք լինին տեղե ­ կութեանց, զոր ոչ առ պատմիչս գտանեմ եւ ոչ առ աշխարհագիրս ։

Արդ լսեմ, զի ի Կեսարիա գտանին ոչ սակաւ հայերէն ձեռագիր հին մատեանք, յորոց թէ չիցէ հնար ստանալ ինձ ինչ, փափաքիմ գէթ ունել հաւատարմապէս զգաղափար յիշատակարանաց նոցին, որ սովորաբար գտանին ի վերջս գրոցն, իսկ Աւետարանաց երբեմն եւ զկնի Աւետարանչաց: Հարկ է նշանակել եւ զանուն մատենիցն եւ զ թուականս ՝ որպէս եւ գ րեալ իցեն եւ զուղիղ կամ զսխալ գրու ­ թիւնն, որպէս եւ էն ընդօրինակել։ Դ արձեալ լուեալ եմ, թէ գոյ ի վանս Կեսարիոյ երկար կոնդակ կամ պատմութիւն այնր վանաց. արդ եթէ կարիցես զայսոսիկ ինձ մատակարարել, որպէս եւ այլք ոմանք արարին, օգտեսցի բազմամեայ եւ երկար վաստակն իմ...:

Յուսամ, թէ եւ այսու գրութեամբս շատասցիս եւ տացես ինձ ըստ նշանակելոցս ծանօթս, որոց եւ այլոց կար եւ որ գործոցդ մաղթելով յաջողութիւն հանդերձ ամանորաւ

մնամ Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան