1885

1377.

* Հ. Բարսեղ Վրդ. Սարգիսեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 2 յունու[ար] 1885

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Բարսեղ,

Շնորհաւոր եւ շնորհաշքեղ նոր ամ, եւ հին եւ նոր բարեխօս Քեզ պաշտպան քո Ս. Բասիլիոս, որոյ այսօր է յիշատակ. տացի քեզ նորայն պայծառութիւն մտաց եւ յստակութիւն բանից [1] ։

Երեկ անագանի ընկալայ զամանորաբերդ հանդերձ նշանակաւ դրօշու Ս. Պետրոսի. կամէի գիտել, եթէ հեղինակ գրոցն՝ ուստի հանեալ է դա, ասիցէ՞ հին լինել, այսինքն յ՚ԺԲ դարու կամ ի մերձաւորս։

Աւուրբ յառաջ ընկալայ եւ ի Ֆրիչէ զերկրորդ օրինակ քարտին. եւ ես պարապիմ ի քննութիւն տեղեաց եւ անուանց, զորս տալոց եմ տպագրել եւ ապա առաքել առ նա. վասն որոյ պիտին աւուրք ինչ եւս, այն զի տօնք ընդհատեն զաւուրս գործոյ գործաւորաց։

Եթէ Ամանորն կամ Ս. Բարսեղ հատուսցեն Քեզ պատկեր մի, ընկալ հաճութեամբ, եւ հա՛րց զճանաչողս՝ քանո՞յ մարթ իցէ նմանատպել այդպիսի պատկեր մի 5 կամ 600 օրինակ. եւ ողջ լեր ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Օքսենտ, հանդերձ եղբայրական մաղթանօք։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1378.

Մկրտիչ Էմինին [2]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 8 Յունու[ար] [18]85

Մեծարգոյ Տէր,

Ընկալայ ի ժամանակին զտուեալդ ի 16 վերջին ամսոյ գնացելոյն առ ի մէնջ տարւոյ, եւ Ձեր հուպ ի գնալ, հանդերձ պատուական կենդանագրաւդ, որ լիցի միւս եւս առհաւատ­չեայ մտերմու ­ թեանդ։

Շնորհ ունիմ եւ Պարոն Խալաթեան ի [3], վասն յօժարութեանն յընդօրինակել զՅիշա­տա­կա­րանս Ձեռագիր մատենից, յորոց յուսամ գտանել ինչ ինչ պիտանի ի ծանօթութիւն ծանօթութեան կարօտ աշ ­ խարհիս մերոյ եւ ազգի։

Ծանօթ է ի դպրութեան մերում, այլ կիսածանօթ, Բարսեղ Վ[ար]դ[ա]պե]տ Մաշ­կուոր­ցի, որոյ արարեալ է Մեկնութիւն Մարկոսի [4]. զայսր մատենի ունիմք նոր օրինակս ինչ, այլ զկէսն միայն, կամ զերկրորդ հատոր, որպէս գրի ի խորագրին, եւ սկսանի յայսմ բանէ «Հարցին ցնա եւ ասեն. Զի՞նչ է այն, զոր դպիրքն ասեն, եթէ նախ Եղիայի պարտ է գալ եւն. ։ Պարտ եւ արժան է ամենայն հաւատա ­ ցելոց » եւ ն. ։ Ցանկ ձեռագրաց Էջմիածնի [5] տայ ինձ կարծել, թէ գտցի անդ եւ Առաջին հատորն, զորոյ փափագեմ ունել զօրինակ. եւ զի ոչ յուսամ թէ իմ խնդիր լսելի լիցի անդ, չիցէ՞ Ձեզ հնար տալ ընդօրինակել զայն Ա հատոր, եւ որ ինչ պատշաճ է, կամ խնդրեն՝հատուսցուք մեք զվարձս ընդօրինակութեան. յուսալով թէ խնդիր Ձեր գնայուն է անդ եւ ունիցիք բարեկամս, դիմեցի առ Ձեզ, եւ ակնկալութեամբ եւ շնորհաւորութեամբ նորոյ տարւոյ, մնամ

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Դ պրակ « Բազմավիպի» տակաւին ընդ մամլով է, յաւարտելն՝ առաքեսցի անմոռաց [6] ։

1379.

Մեսրոպ Արք. Սմբատեանին [7]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 8 / 20 յունու[ար] 1885

Գերապատիւ Սրբազան Տէր,

Ոչ կամիմ յապաղել զշնորհակալիս իմ, որպէս եւ Գերապ[ատիւ] Տէրդ անյապաղ առաքեաց եւ ընկալայ զխնդրեալս, երկրորդ մասն Յիշատակարանաց, եւ վասն երրորդին կանխիկ շնորհակալութեամբ՝ ակն կալայց գարնանային ցրտահալած աւուրց։ Եւ զի մի՛ յայնժամ եւս աւելորդ աշխատութիւն լիցի, կարեւոր համարիմ ծանուցանել, զի կարծեմ թէ կարեւոր Յիշատակարան 873 թիւ մատենին (որ է Ճաշոց Ա. ) եւ ասի լինել հարկաւոր Պատմութիւնք Ռուբինեանց, իցէ նոյն որ տպագրեալ է յ Այրարատ օրագրի [8] Աթոռոյդ (Բ. ամ) [9] եւ զորոյ պատճէն արդէն նախ քան զայն ունէաք. արդ եթէ նոյն է՝ մի՛ ընդօրինակեսցի այն, բայց եթէ հատուկտիր յիշատակարանքն որ յայլ եւ այլ կողմանս մատենին կայցեն։ Փոխանակ այնր խնդրեմ զոր ի թիւ 1654 նշանակին. ա. « Ժամանակագրութիւն Լատինացւոց, որ է Քրոնիկոն թարգմանեալ ի Հեթմոյ », բայց եթէ եւ այս իցէ տպագրեալն առ ի մէնջ, ընդ նոր թարգմանութեան պատմութեան Հեթմոյ, չէ եւ այն պիտոյ։ բ. « Պատմութիւն Ռուբինեանց տոհմին» զայս խնդրեմ օրինակել, թէ եւ համառօտ իցէ։ գ. « Պատմութիւն թագաւորացն Երուսաղէմի եւ Կիպրոսի » ։ Եթէ եւ երրորդս այս իցէ Համա­ռօտ Ազգաբանութիւն, որ սկսանի բանիւքս. « Սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ թափուեցաւ յանաւրինաց ի թուականին Քրիստոսի ողբ » եւն. չէ եւ այս պիտոյ, զի ունիմք եւ մեք [10] ։ Արդ եթէ յերից աստի բանից առաջինն եւ երրորդ ի բաց մնասցեն, միջինն միայն մարթի, համարձակիմ յուսալ, ընդօրինակել վաղագոյն, քան զակն կալեալ ժամանակ միւս Յիշատակարանացն. զի որպէս կարէ գուշակել Սրբութիւնդ, ի Կիլիկեան կողմանս դեգերիմ արդ տեղագրութեամբս [11] եւ տպագրութիւնն յառաջեալ է, ակն ունիմ յամարայնիս աւարտել եւ զմի յառաջին օրինակացն ուղղել առ Տէրդ։

Ոչ ի ծրարի նախընթաց թղթոյս, այլ առանձինն առաքեալ էի զթերթ ստորա­գրութեան Սկեւռայ Վանաց, լուսատիպ պատկերաւ սրբարանի Կոստանդեայ Կաթողի­կոսի [12], թերեւս առ Քննչի գրոց յամեալ՝ արդ հասեալ իցէ առ Ձեզ. առաքեցից այսօր եւ պատկեր մի զերփներանգ խորանի Աւետարանի [13], գրելոյ հրամանաւ Ներս[իսի] Լամբրու­նեց­ւոյ [14] եւ եղբօր նորա Հեթմոյ, որ եւ այս մասն է երկասի ­ րութեանս. անշուշտ գեղեց­կագոյնք քան զայս պատկերք գտցին ի բազմաթիւ Աւետարանս մեծ մատենա­դարանիդ. ապահովագրելով առաքեմ զայս, փափագելով գիտել թէ հասցէ՞ անյապաղ եւ թէ հասեալ ուրեմն իցէ եւ առաջինն։

Փափագելով մեծագոյն ըղձիւք յաջող եւ արժանաւոր ընտրութիւն Մեծի Գլխոյն, եւ մի՛ եւս յերկարել դատարկութեան Աթոռոյն [15], որ ստուերածս ածէ պատուոյ համօրէն Հայութեան [16], եւ առանձինն մաղթելով առաւել բարգաւաճանս

Գերապատիւ Տէրութեանդ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1380.

Հ. Սիմոն Վրդ. Անտոնեանին - Վիեննա [17]

Վենետիկ, Ս. Ղազար,
10 Յունու [ ար ] 1885

Մեծարգոյ Հայր,

Ոչ բազում աւուրբք յառաջ ծանոյց ինձ սիրելի անուանակիցն իմ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յովնանեան [18]. զի երկու ժամուք զկնի մեկնելոյ Ձեր ի Վիենայէ ՝ հասեալ է առ նա թուղթ իմ եւ հարցուած ինչ, զոր կամեցեալ է Ձեր տեղեկանալ յինէն. եւ զայն եւս թէ ո՞ւր ուղղեալ էր իմ զառաջին թուղթ իմ առ Ձեզ։ Նշանակեալ եմ զօրն եւ զամն, որպէս եւ գիտէք, իսկ զճանապարհն՝ որպէս ինչ յիշեմ՝ ընդ Վիենա ընտրեցի. այսինքն, կարծելով թէ ի մայրաքաղաքի անդ իցէք՝ անդր ուղղեցի զգիր իմ։ - Արդ թէպէտեւ էանց պատեհն, այլ զի տակաւին մարթ է ինձ օգտիլ, այս էր խնդիր իմ. Համարէի թէ առ Ձեզ իցեն թուղթք եւ գրուածք † [հանգուցելոյ] Սիպիլեանի, եւ հարցանէի թէ գտցի՞ ի նոսին տեղագիծ կամ տեսարան Չանտըր գալէսի բերդի, զորոյ արձանագիր ընդօրինակեալ էր նորա ի Կիլիկիա եւ հրատարակեալ, եւ ասէր ունել եւ զպատկեր բերդին. արդ զայս պատկեր ցանկայի ունել, զի հրատարակեմ եւ ես տեղեկութիւն զբերդէն՝ որ կոչէր Պապառօն ի հնումն, եւ արդէն տպագրեալ է այն մասն տեղագրութեան, այլ չեւ եւս է աւարտեալ տպագրութիւն բովանդակ գործոյն։ Այս էր խնդիր իմ եւ հարցումն։

Երկրորդ եւ նոր հարցումն էր վասն ծանրագոյն կամ մեծագոյն արծաթի դրամոյ Ռուբինեանց, եւ ծանուցեալ էիք լինել 5, 6/10 կրամ. եթէ գտցին մեծագոյնք եւս՝ հաճիք ծանուցանել, թէպէտեւ անցեալ է պատեհ եւ այսր խնդրոյ իմոյ։ Իսկ զոր դուքդ հարցանէք զկշռոյ ոսկի դրամոց, այս է, Լեւոնին 7 կրամ, Կոստանդեայն 3, 60. աւադիկ եւ պատկեր յետնոյս։ Գուցե՞ն եւ առ Ձեզ ոսկի դրամք Ռուբինեանք։ Առաքեմ եւ զպատկեր դրամոյ միոյ Լեւոնի, որոյ նման կարծեմ թէ գտցի առ Ձեզ, եւ եթէ լաւագոյն քան զսորայս իցեն տիպքն՝ խնդրէի տեսանել (ծրագրել). հարազատն իմ ընթեռնու Լեւոն ժառանգ Ստեփանէ ի. իցէ՞ այսպէս։

Եթէ ի հրդեհէ՝ որ 30 եւ աւելի ամօք յառաջ՝ զերծեա՞լ իցեն Ձեռագիր հայերէն մատեանք ինչ ի Նայսոց [19] (եթէ գոյին) խնդրէի զՅիշատակարանսն։

Բարեբեղուն մաղթելով զսկսեալս նոր ամ՝ մնամ

Արգոյ Հօրդ

Խ[ոնարհ] Եղբայրակից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1381.

* Հ. Բարսեղ Վրդ. Սարգիսեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 26 Յունու[ար], 1885

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Բարսեղ,

Ընկալայ ընդ գրոյդ եւ զպատճէն հնգեցուն կոնդակացն յառաջնումն՝ տակաւին պակասէ, կարծեմ, մասն ինչ ընդօրինակելի, որպէս նշանակեցի յուրոյն թղթեկի։

Հարցանես զայլ եւս թղթոց Յովհ[աննու] Քահանայապետի առ Օշին. գիտելի է զի ի նմին ժամանակի երկու Օշին ք էին, մին թագաւորն Հայոց, միւս՝ Տէրն Կոռիկոսի. արդ են առ իս պատճէնք թղթոց Յովհ[աննու] Պապի առ թագաւորն Օշին ՝ այսոքիկ, ըստ թուականաց,

1317, Հոկտ[եմբեր] 10

1318 Մարտ 28

1318 Յունիս 8

1318 Ապրիլ 29

1320 Մայիս 21

իսկ առ Օշին Կոռիկոսեցի 1323 Մարտ 18

1327 Յուլիս 30

Զայսոսիկ ոչ կամիմ. իսկ որ ինչ արտաքոյ այսոցիկ գտանի գրեալ առ մին կամ առ միւս Օշին, այնոքիկ ընդօրինակելիք են։ Ընդօրինակողն նշանակեսցէ զթուականս ամացն, զի պակասէր յոմանս ի հնգեցուն թղթոցդ, իմա՛ զթուական ամաց քահանայապետութեանն, զի յայտ է թէ Քրիստոսի թուական ոչ գոյ։

Համառօտ թղթով եւ երկար մաղթանօք ողջ լինել փափագեմ քեզ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1382.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին -  Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 6 Փետր[ուար] 1885

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Քերովբէ,

Ընկալայ զերկոսին թուղթսդ որ ի 14 եւ ի 29 յունու[արի] հանդերձ ծրարելովքն ի նոսին, բազում հաճութեամբ եւ շնորհակալութեամբ. յորմէ խնդրեմ հանել մասն եւ առ Պ[արոն] Եպիփան. զի յոյժ հաճեցայ ընդ վկայաբանութիւն մանկանն նահատակելոյ յ Ազախ, զորոյ հայրենեաց՝ սակաւ աւուրբք յառաջ գրէի, կամ սրբագրէի զնախ գրեալս։ Հաճոյ է եւ փոքրիկ յիշատակարանն գրեալ ի գաւառին Խախուայ. չէր տեղիս այս ինձ անծանօթ. գտեալ էի եւ այլուր յիշատակարանն գրեալ ի նմին գաւառի, եւ այս երկրորդ նուագ է յիշման տեղւոյն ի գրոց՝ ինձ ծանուցելոց։ Մնայ արդ եւ քեզ ի ծակուց եւ ի ծերպից Կաֆայի գտանել զվկայաբանութիւնս երկոցուն անդ նահատակելոց, զորոց գրեալ եմ յայլում նուագի, եւ չեմ անյոյս ի յայտնութենէն։

Թէպէտ եւ հազիւ գծանիշ՝ այլ հաճոյ է եւ պատկեր Սինանին, քափուչինակերպ պարոնին. այլ ինձ առաւել քան զդէմսն՝ տարազ զգեստուցն էր պիտանի. եւ երեւի ի դմա մուշտակն. աւա՜ղ, զի գլխիբաց է. յոյժ փափագէի զգլխարկ այնր ժամանակի մերազնեայց գիտել, կարծեմ թէ եւ այն մորթեղէն էր կամ քիւլակ ։

Յեռանդն ընկալայ եւ զչքնաղիկ նկար Մասեաց, զերծն մատանց ճարտարին, ընդ որ առաւել քան զկարծիս իմ եւս հաճեցայ. ոչ զի յանդիման առնէ ինձ զմերս Մասիս, այլ զի այնպէս յանդիման առնէ՝ վարդակարմիր արշալուսոյ մեղմիկ քօղով, եւ սքանչել­ա­րուեստ ծաւալմամբ մառախղոյ առ ստորոտովն՝ զերեսօք Երասխայ, որպէս համարիմ։ Լեր ինձ նմա թարգման շնորհակալեացս. զոր՝ թէ ոչ ինքէն գրեմ առ նա այժմիկ, այս է պատճառ, զի կամիմ մեծագոյն եւ հաճոյագոյն ինչ քան զ Շիրակ առաքել նմա, յորում գտցին եւ գեղեցիկ տեսարանք ծովայինք, որք թերեւս եւ դրդեսցեն զմատունս նորա ի նոր ինչ կտաւ։ Ամսոց ինչ տակաւին պէտք են յաւարտ տպագրութեան գործոյս, յոր յուսամ ժամանել Տերամբ։

Առ եւ տրիւ մաղթանաց բարեխօսութեան սրբոցս Պաշտպանաց մերոց եւ ազգիս մերոյ, ողջ լինել աղօթեմ Քեզ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1383.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, 11 Փետր[ուար] 1885

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս,

Արդարեւ ծանրիկ էր թուղթդ գրեալ առ Վեհ, կամ սրտախոց. զառաջինն՝ ոչ կամեցայ տալ, այլ ապա զմտաւ ածեալ զգրեալդ վասն գործաւորացն, ետու լռելեայն. եւ դու պատ­րաստ կաց՝ եթէ ապտակ մի եւս հասցէ, այն զի հայրենի ձեռամբ է։ Իրաւունս ունիցին քաղաքացիքդ եւ դու ընդ նոսին, զի յետ այնքան երկար ամաց եւ երկարագոյն ըղձից՝ մինչ հրաման եւ ազատութիւն եղեւ շինութեան եւ բացման ուսումնարանի, դանդաղէ աստի հրաման վաղվաղ ձեռնարկութեան. - Այլ գիտիցե՞ն փափագողքդ եւ զհանգամանս այժմեան վիճակի Ուխտիս, կամ զհոգոց որ ի վերայ կան, եւ կանխեցին քան զձերդ, առաքելութիւնք Պարսկաստանի, Պարտիզակի, Ղրիմու (յետ † [մահուան] Հ[օր] Դիո­նիսեայ, պարտք տնտեսութեան Մ[ուրատ] Ռափ[այէլեան] վարժարանի, եւն., որք ոչ միայն հոգ եւ դարման՝ այլ եւ դրամս պահանջեն։ Ի սակաւէս կարես զառաւելն գուշակել, եւ առաքինաբար համբերութեամբ սպասել եւ գործել որպէս ինչ գրիցի քեզ։

Ի նախընթաց թղթիդ գրեալ էիր զառաջադրութենէդ ստորագրութեան Տրապիզոն ի կամ գաւառին. - հարցանեմ նախ, զի՞նչ եղեն գրուածք [հանգուցելոյ] † Կիւրեղեան Եպիս­կոպոս ի [20], զոր խոստացաւ այժմեան եպիսկոպոսն [21] տալ յընդօրինակութիւն։ - Առ այժմ ոչ յիշեմ եւ ոչ գիտեմ զի՞նչ մատեան իցէ՝ զոր տեսեալ ես առ Հիսարլեան ի. ի գրատան Ռափ[այէլեան] վարժարանի գոյ քառահատոր գրուած Տէմիտոֆ ի [22], զորոյ տեսցես զխորագիր, ճառէ զ Ղրիմայ, բայց կարծեմ թէ եւ զ Տրապիզոն է իցեն բանք։

Չկարեմ ասել ինչ զգնոյ բիւզանդեան ոսկեաց. են որք չարժեն աւելի քան զնիւթն, այլ իցեն եւ յարգոյք. բայց ո՞յք, ոչ գիտեմ. գրեցի այսօր հարցանելով առ եղբայրն իմ Պ[արոն] Սերովբէ. եթէ նշանակիցէ՝ ծանուցից քեզ։

Մասրաֆեան եղբարք՝ Բուզանդ եւ M. M. առաքեալ էին ինձ զքարտ իւրեանց ի շնորհաւորութիւն Ամանորայ, ոչ գիտեմ այտի՞, թէ ի Սամսոն է, թէ այլուստ. համարելով եթէ քեզ ծանօթք եւ մերձաւորք իցեն, առաքեմ զիմս՝ հասուցանել նոցա։

Ողջ լեր, ողջունելով զ Հէքիմեան ն Կոմիտաս եւ զեղբայրն։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1384.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, 12 Փետր[ուար] 1885

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս,

Մի ըստ միոջէ ընկալեալ եմ զթղթեանդ, եւ կրկնակի իմն զօրութեամբ ընկալեալ զվերջինն, զշնորհամաղթուն. անշուշտ սիրտն որ բղխէ զայդպիսիս՝ ընկալուչ է եւ այդպիսեաց. եւ որպէս երկնապոչ՝ յինքն իսկ դառնայ. այսպէս եւ ողորմածն՝ ի տալն եւ շահի ի հանուրց տուողէն։ Այսու մտօք ընկալեալ եւ իմ զմաղթանսդ՝ ակն ունիմ կրկին շահել քեզ։

Գանգատիս իմն վասն լռութեան կամ չգրելոյ Գեր[ապայծառ] Տեառնս. լեր անկաս­կած, զի չունի ինչ խէթ զքէն, եւ վասն այնորիկ իսկ թերեւս յապաղէ. բայց կարծեմ թէ այսու թղթաբերաւ ընկալցիս գիր եւ ի նմանէ։ Վասն խնդրոյ դպրոցին եւ որ ինչ ի նոյն յարի՝ մեք եւս չկարեմք որոշակի ինչ տեսանել եւ առնել. եւ քեզ մնայ՝ որպէս առնեսդ, առանց միջամուխ լինելոյ՝ կալ եւ ցուցանել զանձն պատրաստ ի հրամանս մեծաւորաց եւ ի ծառայութիւն եկեղեցւոյ եւ ուսումնարանի։

Այսօր տօն է Վարդանանց, եւ յիշեսջիք ի դէպ ժամու, ի սմին ժամու ընկալայ եւ գիր մի ի Կ. Պօլսէ, յորում նշանակեալ էր յիշատակարան մի գրեալ ի Համշէն յանապատս Ս. Խաչիկ Հօր եւ «Սուրբ Վարդանանց նշխարաց», որ աստ եդեալ են ի պարծանս եւ ի պահպա­նութիւն գաւառիս Համաշինոյ » Գիւտ նշխարացն, գէթ տեղւոյն եւ անապատին կամ վանաց Խաչիկ Հօր եւ Վարդանանց, էր եւ է իմ ցանկութիւն բազմամեայ [23]. արդեօք կատա­րեսցի՞ մինչ կենդանի իցեմ։

Ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս ՝ ողջ լեր յամայր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1385.

Հ. Սիմոն Վրդ. Անտոնեանին - Վիեննա [24]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 12 Փետր[ուար] 1885

Մեծարգոյ Տէր, Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Սիմոն Վարդապետ,

Բազում հաճութեամբ եւ շնորհակալութեամբ ընթերցայ եւ ընկալայ զմէն մի ի գրելոցդ յ8 ամսոյս, եւս առաւել զմաղթանսդ յաւուր յիշատակի Սրբոց Ղեւոնդեանց, որոց բարեխօսութիւն խառնեալ ընդ սերկեանս տօնեցելոց Ս. Վարդանանց, յաւելցին եւ զշնորհս եւ զամս մեծարգոյ Հօրդ։

Ոչ ունիմ զոր եւ է պատկեր բերդին Պապեռօնի, եւ Դեսիէ չէ հրատարակեալ այնպիսի ինչ, բայց զմիոյ եւեթ բերդի, յօրագրի ուրեմն. վասն որոյ ցանկալի է ինձ ունել (թէ եւ անագան) զպատկերս դորին, եթէ իցեն այնպիսիք, զորս մարթ իցէ տալ վիմագրել կամ գծագրել ի զինկ, եւ մուծից ի յաւելուած գրոցս տեղագրութեան, որոյ մերձ է աւարտ տպագրութեան [25] ։ Իսկ զերկոցուն յիշեցելոց արձանացդ՝ որ ի թիւս ՈՂ եւ ՉԵ ինքնին իսկ † [հանգուցեալ] Հ[այր] Սիպիլեանն առաքեալ էր ինձ զպատճէն, եւ արդէն յեռեալ եւ տպագրեալ եմ ի մատենիս, յիշելով զբազմաշխատ օրինակողն [26]. յայտ է թէ յիշեսցի եւ յընծայման պատկերացն եթէ յաջողեսցին գալ ի լոյս՝ յիմումս մատենի։ - Եթէ գուցեն ա՛յլ ինչ արձանագրութիւնք Կիլիկեան կողմանց՝ հաճոյ են ինձ, բաց ի Տարսոնեանց, զի բազում անգամ ընդօրինակեալ են արձանագիրք որք յեկեղեցիս այնր քաղաքի, եւ հրատարակեալք։

Աւադիկ տիպք կամ պատկերք ոսկի դրամոյ Լեւոն ի՝ որ գտանի առ մեզ. դատեսցէ գիտակդ եւ հմուտ այսպիսեաց, ինձ թուեցաւ թէ չիցէ սա մեծին կամ առաջնոյ թագաւորին Լեւոնի, այլ թոռին նորա (որդւոյ Ա. Հեթմոյ ), փափագեմ լսել զՁեր դատաստան։ Ես, որպէս գուշակէ Վեր. Հայրդ, ոչ պարապիմ ի գիտութիւն դրամոց, այլ ըստ հարկի տեղագրութեան Կիլիկիոյ եւ մանաւանդ բաժտան նաւահանգստի նորին Այասայ [27], ստիպեցայ ստուգել զչափ եւ զարժէս դրամոց Հայոց, եւ տալ ծանօթութիւն ինչ, ընծայելով եւ զտիպս դրամոց ոմանց, զորոց դատեսցէ՝ ի ժամանակին՝ հմուտդ եւ սիրարկու այսպիսեաց։ - Մոռացայ յարել ի վերոյգրեալս զի կշիռ ոսկւոյս մերոյ գոգջիր հաւասար 7 կրամ է, այլ կամիմ տալ փորձել զայն, եւ ի լինել առթի՝ միւսանգամ ծանուցանել։

Շլումպէրկէր, անշուշտ ծանօթ Ձեզ, հրատարակեալ է զպատկեր ոսկի դրամոյ միոյ Լեւոնի (որդւոյ Հեթմոյ) որոյ պատկեր հակակողմանն է առիւծ մի ի գնացս, եւ կրկնաթեւ խաչ ի թիկանց. կշիռն 4։80 կրամ, որպէս ծանուցանէ ինքն։ - Նոյն ծանուցանէ զի տեսեալ է առ ումեք կամ ընկալեալ զդրոշմ լատինագիր դրամոյ Մեծին Լեւոնի ՝ յ Անտիոք հատելոյ. ունիցի՞ եւ Վեր. Հայրդ այսպիսի դրամ ցանկալի։

Վասն օրացուցից տարւոյս չէր պարտ առաքել զֆիորինդ, եւ ինձ թերեւս պարտ էր առաքել աւելի եւս օրինակս, եթէ չէր սպառեալ եւ առ մեզ. առաքեմ զոր գտի եւ մաղթեմ ողջ լինել

Մեծարգոյ Հօրդ

խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ եղբայրակից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1386.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 26 Փետր[ուար]
1885 Հինգշաբթի երեկոյ

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Աղօթելով աղօթեմք վասն հիւանդիդ, եւ հիւանդապահացդ, եւ Գլխաւորիդ, որում քան զբաւական աղօթս պէտք են ի ժամուս արիական համակամութիւն ընդ Աստուծոյ, ըստ ներելոյ տկարութեան բնութեանս մերոյ։ Համարիմ թէ ի մտացնոր վիճակի կայցէ եղկելի մանուկն, եւ ոչ ինչ իմասցի. բայց եթէ զգաստասցի երբեմն եւ հարկ համարիք՝ ի հարկէ ազդ առնէք փութով գալոյ խոստովանահօրն եւ պաշտելոյ զոր ինչ հնար է եւ պատշաճ։

Ցաւակցաբար

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1387.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 18 Մարտի 1885

Պատուական եւ Սիրելի Հ. Յովսէփ,

Յուսամ զի վարժքդ Վատիկան ի մի՛ լիցին շատ խափան այցելութեանց հրաշալեացն Հռովմայ, եւ մի՛ վարակեսցեն զքեզ այդր։

Արդարեւ դժուարին է զառաջինն ընթերցումն դիւանական գրուածոց. եւ քեզ շատ է արդ վարժիլ յընթերցումն խորագրաց թղթոցն կամ ցանկի, առ ի գիտել թէ առ ո՞ ուղղեալք իցեն, եւ եթէ գտցին առ Հայս՝ նշանակել զթուականն (տարւոյն) զէջս մատենին, եւ թէ հնար է զառաջին տող թղթոյն (իմա՛ զայն որ սկսանի յետ անուան եւ ողջունի Պապին)։

Դիւրագոյն գործ է քննել զցանկս տպագրեալ (Regesti) թղթոց Պապից ոմանց, զոր հետզհետէ հրատարակեն, եւ յայսոսիկ աւուրքս լուայ զի ծանօթ գիտնական Հայրն Դոսդի Բենեդիկտեան հրատարակեալ է զ՚Ա հատոր Regesti թղթոց Կլեմայ Ե ի։ - Տեղեկացիր ի բարեմոյն դիւանապետաց թէ մինչեւ ցարդ քանի՞ Պապից թուղթք ցանկեալ իցեն տպագրութեամբ, ( Regesti ). եթէ ի նոցին ի հռոմէական դիւանապետաց եւ եթէ յօտարաց, եթէ ի Հռովմ եւ եթէ այլուր. այս կարեւոր է ի գիտութիւն։ Այլ ցանկալի եւս է, եթէ մատուցեալ ի քղանցս Ծիրանաւորին Գլխաւորի խնդրեսցես վասն վանացս ի պարգեւ զհրատարակեալսն ծախուք Սրբազան Քահանայապետին, (սպառնալով՝ զի թէ ոչ տացէ՝ ի նոյն ինքն ի քահանայապետէն խնդր[ի]ցես)։

Ողջոյն առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գործակալ տեղւոյդ, եւ առ Պ[ատուական] Հ[այր] Բարսեղ [28], որում յանձն արասցես պատուել ի վաղիւ զանուանակիր մեծի Աստուածահօրն Ս. Յովսեփայ, որում եւ ես մաղթելով կրկնակի քաջողջութիւն յամայր ամս, մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Ողջունիկ մի եւ առ սպասաւորն Յովհ[հաննէս] Ռոսսի։

1388.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 20 Մարտ 1885

Պատուական եւ Սիրելի Հ. Յովսէփ,

Երեկ անագանի ընկալայ ի Ֆրիչէ զմասն մի աշխարհագրական քարտին Կիլիկիոյ, եւ զի յայսմ երեկոյի մտանելոց եմք ի կրթութիւն, եւ ոչ կարեմ պարապիլ ի նոյն յառաջիկայ եօթնեկիս, փութացայ այսօր քննել եւ նշանակել զատլասն, եւ ի վերայ քարտին եւ յուրոյն թղթեկիս. զորս տարցես եւ բացատրեսցես նմա, ծանուցանելով նախ, զի վասն վերոյգրեալ պատճառի չժամանեմ գրել առ նա, այլ ի ձեռն քո ազդ առնեմ։

Թիւքն նշանակեալք ի թղթեկիս՝ ծանօթք են նմա, զի են թիւք աշխարհագրական անուանց, զորոց պատճէն ունի նա, եւ կարէ փութով գտանել զտեղիս, եւ սրբագրել. շատ է թէ բացատրեսցես մի ըստ միոջէ, թէ եւ ինքնին կարող է իմանալ զսղալանսն՝ բաղդատելով զվիմագրեալ իւր ընդ տպագրեալ ցուցակին զոր ունի առ յինէն։

Ի ծրարին զոր առաքեմ յանուն քո, եւ զոր տացես նմա, կան եւ նոր ինչ անուանք տպագրեալք ի փոքու թղթեկի, զորս խնդրեալ էր ինքն։ - Կայ եւ մասն ինչ արեւմտեան մասին քարտին, յորում նշանակեալ եմ զդիրս լերանց ինչ՝ հին անուամբք. վասն լերանցս այսոցիկ եւ Կասիոս ի, ասա՛ նմա, զի հայեսցի յԱտլաս հին աշխարհացուցից Քիբերդ ի, առ ի բարւոք եւս ճշգրտել զդիրսն։ - Ի բաց թողի զայլ ինչ անուանս լերանց, զորոց խնդրէր յինէն զդիրս, քանզի չկայ բաւական տեղի ի քարտին վասն նոցա։

Այլոց ինչ կողմանց նորա պատասխանեցից յետոյ. առ այժմ պարապեսցի յուղղագրել զնշանակեալքս, եւ առնել զոր եւ կարէ։

Վասն պատկերին զոր յանձնեալ ես նմա՝ ասէ եւ ինքն յանձնեալ ճարտարի միոյ, որ պահանջէ գէթ 100 ֆր[անգ] վասն փորագրութեանն. ինձ շատ թուեցաւ. բայց եթէ զուրուագիծն վերստին յարդարեալ է, եւ վասն այնր եւ վասն փորագրութեանն միանգամայն է պահանջն, քննելով եւ զվարձս զոր վասն այդպիսեաց տան ի Հռովմ, ջանա՛ յարմարել, այլ մի՛ քան զ՚հարիւր անդր անցանել։ Զայդ պատկեր կամիմ զետեղել յԱրեւմտեան հիւսիսայն (Մ. Օ) պարապ անկեան քարտին. իսկ վասն հարաւային պարապ անկեանց՝ յետոյ սահմանեսցուք։

Յիշեցո՛ նմա՝ զի մի՛ մոռասցի եւ զգիծս ճանապարհաց։ Մոռացայ նշանակել յուրոյն թղթեկի սրբագրութեանց, զի յարեւմտեան քարտին՝ ի ստորին ծովակողմն կայ մեծատառ անունն ԿԻԲԻՒՌԱՑԻՔ. այս յետին ի տառ սղալեալ գրեալ է ւ (Ւ) փոխելի Ի։ Ա՛յլ ինչ սղալ ոչ տեսի յայնմ մասին. եթէ տեսցես ինչ դու ազդ արա, այլ մի՛ եւ դու սղալեսցիս։

(Իբրեւ ի քո կողմանէ հետաքրքրելով հա՛րց թէ որքանո՞յ եղիցի բովանդակ ծախք գծագրութեան եւ փորագրութեան. եւ առանձինն՝ տպագրութեանն՝ հանդերձ չափաւոր լաւ եւ հաստ թղթով)։

Ողջոյն Պ[ատուական] Հ[օր] Բարսղի, առ որ չկամելով լինել խափան ուսմանցն՝ դու կատարեսցես զսկսեալ նորա զայս գործ. ողջ լինելով երկոցուն եւս։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1389.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին [29] - Հռոմ

Ս. Ղազար, 9 Ապրիլ 1885

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Յովսէփ,

Մինչեւ ցարդ չերեւեցաւ Կիլիկեան պատկերն (աշխարհացուցին), զոր խոստացեալ էր Ֆրիչ առաքել յետ տասն աւուրց. էանց եւ քսանն։ Արդ որպէս նշանակեալ էի յառաջագոյն՝ պատկերն այն զետեղելի է ի Հիւս. Մտ. անկեան քարտին. իսկ գրուածս՝ զոր առաքեմ այսօր՝ զետեղելի յԱրեւել. Հարաւ. անկեան, որ անձուկ է, այլ անդ է պատշաճ։ Առաքեմ եւ զօրինակ տառից այլոյ աշխարհացուցի, զի ըստ ձեւոյ այնց տառից յարմարեսցին գրելիքն ( Կիլիկիա եւն. ). եւ ըստ ընդարձակութեան կամ անձկութեան տեղւոյն՝ չափաւորեսցին տառքն։ Ի հարկէ եւ շրջանակ մի, կամ զարդ, կամ մագաղաթաձեւ մի կերպարանէ զգրուածովն։ - Յուսամ թէ քաջ իմանաս զայսոսիկ եւ իմացուցանես Ֆրիչայ։

Հարցեալ էր նորա զչափ մեծութեան թղթոյ քարտին. առ որ ասա զի տացէ պատշաճ չափ մի, եւ մի՛ տարակուսեսցի ընդ աւելի կամ պակաս մեծութիւնն. յայտ է թէ ոչ շատ նեղ լիցի, եւ ոչ շատ լայն եւ աւելորդ լուսանցիւք. բայց զի ոչ ծալելով ի գիրսն զետեղելն կամիմք, այլ արձակ, մարթ է ոչ միայն չափաւոր լայն լինել, այլ եւ նոյնպէս չափաւ որ թանձր թղթով, քանզի հարցեալ [30] էր եւ զթանձրութիւն կամ ստուարութիւն թղթոյն։

Յարեւմտեան կիսաքարտին ընդ մէջ Մուդ եւ ծովեզերեայ Կիլենտրիս տեղեաց, առ գծով միով երկայնութեան աստիճանաց կայ Չենա անուն գեղջ, որ սրբագրելի է՝ Զենա, Զ եւ ոչ Չ. կարծեմ մոռացեալ էի նշանակել զայս ի նախընթաց թղթիս։

Ողջոյն եղբարց։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1390.

Գարեգին Սրուանձտեանին [31]

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 9 Ապրիլ [18]85

Մեծարգոյ եւ Բանասէր Վարդապետ,

Գիտեմ որ չէք տարակուսիր՝ թէ ո՛րքան հաճութեամբ ընդունեցայ Թորոս Աղբօրդ Բ. մասն [32], եւ ո՛րքան աւելի հաճութեամբ եւ շուտով կարդացի բոլոր պատմական մասը. եւ աչքէ անցուցի Ձեռա ­ գրաց յիշատակարանները, որք՝ համարձակ կ՚ըսեմ թէ քան զիս յարգող քիչ ունենան, նոյնպէս եւ օգտուող. եւ արդէն այդ Ձեր նոր հրատարակելոց մէջ ալ կան քանի մի՝ որ իմ ալ նոր երկասիրած գործոյս պիտանիք են [33] եւ թերեւս աւելի կ՚ըլլային՝ եթէ աւելի առաջ ունենայի, եւ մանաւանդ եթէ տեղ տեղ կրճատեալ չըլլային, այն պատճառօք զոր կր յիշէք յերես 249 [34]: Այն պատճառներն ինձ համար չըլլալով, ես պիտի խնդրեմ Ձեզմէ, որ առ այժմ մէկ քանի Յիշատակարանաց պակաս կտորները հաճիք լեցընել_, եթէ՝ որպէս յուսամ, ունիք ամբողջ օրինակած եւ կը նշանեմ առանձին թղթի վրայ այն խնդրելիքս, եւ կը պարտաւորիմ յիշել Ձեր կրկին արդիւնքը՝ այն գործոյս մէջ, որոյ արդէն ճաշակ մի խաւրեցի Ձեզ, եւ որոյ տպագրութիւնն մօտ է յաւարտել։

Այս ըսածներէս գիտեմ որ կ՚իմանաք իմ անկեղծ շնորհակալութիւնքս ալ. կ՚իմանայի՞ք արդեօք ծածուկ փափագս ալ՝ որ գտնուէր նման մի Ձեզ՝ որ նման աչօք հետաքննէր այն աշխարհն կամ երկիրն ալ՝ որոյ տեղագրութիւնն է այժմու հրատարակե­լիքս, եւ որոյ վրայ ոչ ոք յազգայնոց ոճով եւ քննութեամբ բան մի գրած է, եւ որ մեծապէս արժանի է քննութեան, թէ եւ դժուարութիւն շատ ունեցայ իր դրից եւ այլ պատճառաց համար։

Մէկ երկու անցողաբար բան ալ ըսեմ, կամ նշանակեմ. յերես 181 զ Ակլ համարիք Ալկի Տմորեաց, որ շատ հեռու է եւ ի սահմանս Կորճայից. ես զ Ակլ համարիմ բնավայր Անգեղ տան: Յերես 416 թուականն ԶՃՁԵ, պէտք է ըլլայ ՉՃՁԷ. իրաւ այսպէս գրել, հարիւրաւոր թուականի մի քով Ճ մ՚այլ աւելցընել անսովոր է, բայց գտուին ի Ձեռագիրս ուրեք եւ ստուգիւ այս թուականիս ՉՁԵ-1336 կար Յակոբ կաթողիկոս եւ Լեւոն Դ. իսկ առաջին թուականին ՉՃՁԵ —1236, կաթողիկոսն էր Կոստանդին, որպէս յայտ է, թագաւորն ալ Հեթում։

Ստուգելի է եւ յ՚ 340 երեսի թուականն եւ կաթողիկոսի անունն. ՌՃԲ թուականին Անանիա կաթողիկոս չկայ [35]:

Փափագէի որ մէկ մ՚ալ նայիք Ձեր օրինակածին (433 երես տպագրութեան) Պերճ անապատն ա՞յդպէս գրուած է, թէ Պերճեր, ինչպէս կայ գրուած մեր քով եղած ձեռագրի մի մէջ, որ եւ ուրիշ տեղ՝ կոչուի Փերճեր:

Երբ, Աստուծով, աւարտի իմ գրուածս ալ, աւելի պարզապէս կը դատէք թէ ո՛րչափ օգտուած եմ եւ ուզեր եմ օգտեցընել զընթերցողս մեր Ձեռագրաց թէ յիշատակարաններով, թէ գրութեան ձեւերովն եւ թէ պատկերօք ալ, ըստ իմ կարողութեան։

Մաղթելով Ձեզ լիուլի քաջողջութիւն եւ յաջողութիւն գրոց եւ գործոց, մնամ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Լրացնելու փափագած յիշատակարանք, յիշելիք յէջս

295. Աւետարան Գօլօշ

296. Շէյխ Հասանի գործքն ի Յայսմաւուրս

295. Եռիջեան Աստուածաշունչ գիրք

300. Աստուածաշունչ Թադէի վանաց

303. Պատմութիւն առման Աքեայի. յԱւետարանի

332-4. Թուղթք Մագիստրոսի

343. Աւետարան Ս. Նշան եկեղեցւոյ

348. Աւետարան Պ. Լեւոնի Բազունւոր

347. Աւետարան Ս. Ստեփանոս եկեղեցւոյ

360. Յաղթուկ գեղջ աւետարանին վերջը

382. Փոքրադիր Աւետարանն գրեալ ի Սիս

389. Թիւ 84 Ձեռագրաց Բարձրահայեաց վանաց

416. Շարականն ՉՃՁԵ թուականաւ

433. Աւետարանն գրեալ ի Ձորն Խոլճի (Պերճ)

436. Մագաղաթ Աւետարանն

440. Աւետարանն գրեալ ի Հռոմ

442-4. Մագաղաթեայ աւետարանին վերջն

449-50. Շարական

1391.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 12 Ապրիլ 1885

Սիրելի եւ Պատուական Հ. Յովսէփ,

Խնդիր խոտորմանդ ի քաղաքն յայն՝ ոչ թուեցաւ պատշաճ յայսմ նուագի. եւ դու որպէս զիս եւ զայլս ոմանս՝ ի հեռուստ այտի՝ ուր եսդ, ողջունեսցես մտօք զնշխարս Ս. Լուսաւորչին մերոյ, եւ յանձնեսցես նմա յայլում նուագի եւ պատեհի ձգել զքեզ անդր, կամօք Տեառն։

Կարծէի ես բացատրեալ քաջ թէ ո՛ւր պէտք էին զետեղել զգրուածն Կիլիկիա-Սիսուան, եւ տեսանեմ զի դու ա՛յլ տեղի իմացեալ ես. գուցէ ես սխալ նշանակեալ եմ։ Արդ ո՛չ ի Հիւս. Արեւմտեան անկեան գրելի է զայն, զի անդ դնելի է Պատկերն. իսկ գրուածն ի Հարաւ-Արեւելեան անկեան, որ է քո աջակողմդ, ուր արմուկն աջոյդ դիպի՝ յորժամ զքարտն առաջի ունիցիս. (ա՞յնչափ անմեղացար, զի ոչ գիտես զաջ եւ զահեակ)։

Առաքեմ արդ երկուս եւս անուանս մոռացեալս. Հայոց Ծով գրելի է չափաւոր մեծ այլ արձակ արձակ տառիւք, սկսեալ ի հարաւոյ Պապատօլ եւ Զեփիւռիոն հրուանդանաց (քաջ տես ի քարտին), եւ ձգելով մինչեւ ի Ծոցն Հայոց կամ յ Աղեքսանդրեակ։ Այսպէս բացատրեա արուեստաւորին։ Զձեւ տառիցն վայելչացուսցէ, որպէս եւ կամի. մեծութիւն տառիցն յայտ է թէ սակաւ ինչ փոքր լիցի քան զտառս Միջերկրական Ծովու ։

Ղախուտ մոռացեալ գաւառ, գրելի է ի ներքոյ Բարձրբերդ գաւառ ի, զոր գտցես ի հիւսիսակողմն քարտին յարեւմտից Սսոյ. է անդ տեղի դատարկ, անդր գրեսցէ զանունն փոքրիկ. գոյ դատարկ եւ ի վերոյ Բարձրբերդ ի. ուր եւ պատշաճ դատի՝ գրեսցէ ի ներքոյ կամ ի վերոյ։

Եկեսցուք արդ ի պատկերն Կիլիկիոյ, որ է բարւոք ապլայ եւ ոչ կորովադէմ՝ որպէս կամէի։ - Աջ բազուկն թուի ուռուցեալ եւ բրդգզեալ. կոկելի է։ - Զաշտարակազարդ գլխանոցն կարծեմ սակաւ ինչ եւս մեծացուցանել պիտի։ Զնետս կապարճին յստակագոյն առնել, զի զատչիցին ի միմեանց եւ ի յատակէ (fondo) պատկերին։ - Ուրեք ուրեք ի խորշս լերանց վայել էր կանգնել բերդկունս, եւ խաչս իսկ։ - Արդ եթէ՝ եւ որչափ մարթ է՝ հայել ի սոսին, նաեւ ի բոյթ մատն ձախոյ ձեռինն (որ ի վերայ գլխոյ ցլոյն), զի աղաւաղ իմն երեւի։

Հա՛րց զ Ֆրիչ թէ հրատարակեա՞լ իցէ Քիբերդ տպագրութեամբ զքարտ Օսմանեան Ասիոյ՝ այնու մեծութեամբ կամ հաւասար երկոցուն կոտորոցն զոր առաքեցի նմա։

Աշխարհագրական ընկերութիւն դոցա (իտալաց) եւ կարծեմ քարտուղարն ինքն (Տալլա Վետովա) [36] հրատարակեալ է ամօք յառաջ զպատմութիւն կամ զվարս Իտալացի Ճանապարհորդաց. տե՛ս, թէ կարիցես ընդունել օրինակ մի իբրեւ ընծայ գրատան մերոյ, եւ մեք տացուք փոխարէն զոր կամին, ըստ նմին չափու։

Ողջունեա եւ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1392.

Գարեգին Սրուանձտեանին [37]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 
30 Ապրիլ 16/28 Մայիս 1885

Մեծարգոյ Տէր Վարդապետ,

Կրկին շնորհակալութեամբ ընկալայ զչորեսին յիշատակարանսն՝ զորս հաճեալ էիք ընդօրինակել վասն իմ։ Կրկին ասեմ, քանզի եւ կրկին աշխատ արարեալ էի զՁեզ ՝ յանգէտս, տալով ընդօ ­ րինակել զերկար յիշատակարան Կիրակոս ի թարգմանութեանն. զի այդ բուն գործոյն կամ մատենագրութեանն յիշատակ է, որ գտանի եւ յօրինակս մեր, եւ ոչ յատուկ ձեռագրին՝ յորմէ Ձեր գաղափարեալ է զայն։

Տեսեալ է իմ ցանկ մի իբրեւ 200 յիշատակարանաց գաղափարելոց ի Ձէնջ, այլ ոչ գտի ի նոսին գրեալս ի Կիլիկիա, բայց ի միոյն՝ զոր խնդրեցի եւ ընկալայ ըստ վերոգրելոյս։

Ընթերցեալ յաւուրս յայսոսիկ զԲ. մասն նկարագրական ուղեւորութեան Պ. Միրախորեան ի [38], յէջ 233 տեսի յիշեալ զԱւետարան մի գրեալ ի Կիլիկիա ի ԶՃՀԴ [674] (թերեւս ՉՃՀԴ) թուականի, որ գտանի այժմ ի Կռընկու վանս, համարիմ թէ չիցէ եւ այդ վրիպեալ ի ման ­ րաքնին աչաց Ձերոց, եւ ունիցիք եւ հաճիցիք զայդ եւս յիշատակարան շնորհել ինձ։

Եթէ մէն մի ի յիշատակարանաց ձերոց յուրոյն ուրոյն թուղթս ընդօրինակեալք էին, համարձակէի խնդրել զի զորս միանգամ կարծիցէք ինձ պիտանիս ի ժամուս, տայիք ընդօրինակել հաւատարմի ումեք (թէ կամէիք՝ եւ ես ցուցանէի գրագիր), իսկ եթէ բովանդակն ամփոփեալ էք ի մի կամ յայլեւայլ գիրս, չունիմ ինչ ասել. միայն գիտել կամէի՝ թէ դոքա՞ իցեն անուանեալ Նշխարք Պատմու ­ թեան Հայոց, զորս յիշէք, եթէ այլ ինչ գրուած հատորաւոր:

Շնորհ ունիմ, զի պատուեալ էք զերկոսին խերեւէշս ոսկետիպ դրամոց. կամէի առաքել միւս եւս, այլ զի չափ ծրարի նամակիս ոչ տանէր՝ առաքեցից այլով պատեհաւ, յետ իբր երկուց եօթնեկաց։

Իսկ իմ գրուած որ հրատարակի՝ բաւական մեծ եւ ծանր է, եւ մերձ է յաւարտ [39]. եթէ յուսայք եւ կամիք զի օգտեցայց անծանօթ ինձ յիշատակարանօք ինչ՝ փութալի է:

Փափագանօք յաջողութեան գործոց եւ ըղձից Տեառնդ, մնամ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1393.

Գարեգին Սրուանձտեանին [40]

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 16/28 Մայիս 1885

Մեծարգոյ Տէր Վարդապետ,

Նախ Ձեզ շնորհակալ եմ, եւ ապա Ձեր Յարգոյ Հայրենակցի, առ որ՝ խնդրեմ յանձնել զնամակս, վասն ընդօրինակութեան չորս Յիշատակարանաց [41] ։ Շատոնց լսած եմ եւ ըստ մասին տեսած ցանկ մի իր ընդօրինակած Յիշատակարանաց, որոց ընդհանուր թիւն եւ քանակը չեմ գիտեր. եւ ոչ զայն՝ թէ զատ ի Յիշատակարանա՞ց են Տարեգրութիւնք ըսածն եւ Նշխարք Պատմութեան Հայոց. եթէ միայն Յիշատակարանք են (թէ եւ ինձ պատուականք, մանաւանդ եթէ ամբողջ են), չեմ յուսար որ բազմաց խնդրելի եւ վաճառելի ըլլայ տպագրութեամբ. վասն որոյ եւ չհամարձակիմք յանձն առնուլ զտպագրու ­ թիւնն, հատուցանելով հեղինակին այսչափ ինչ օրինակ։

Յայտ է, որ եթէ յիմ ձեռքս ըլլային, կըրնայի օգտըւիլ, ըստ կարգի Տեղագրութեան կողմանց կամ աշխարհաց Հայոց՝ քաղելով իւ ­ րաքանչիւր տեղւոյ պատշաճը, ինչպէս կ՚ընեմ իմ հաւաքեալ Յիշատակարաններէ։ Ես չգրեցի առ ինքն ( Փիրղալե[մ]եան վարդապետն ), այլ փափագեցայ Ձեր միջնորդութեամբ իմանալ իր կամքն, եթէ կը հաճի՞ մեր տպագրեալ գրոց փոխանակութեամբ, տալ մեզի իր հաւաքումը, կամ ի պահեստ, եւ կամ յառժամանակեայ ընդօրինակու ­ թիւն. ենթադրելով միշտ, որ ոչ ինքն եւ ոչ մեք պիտի տպագրեմք ամբողջ [42] ։

Նկատմամբ Ձեր փափագանաց ուղեւորութեան մեր յիշեալ կողմը, եւ եղած արգելքն, եւ մանաւանդ առ այլ ինչ գօտի ածելու Ձեզ, որչափ որ ինձ անծանօթ է այդ գործն, կը հաւատամ որ առ լաւագոյն ինչ ըլլայ եւ բարի դիտմամբ այդ գօտիածութիւնն, եւ ոչ առ ծե ­ րութեան, այլ երիտասարդութեան գըտի, որոյ եւ ընթացքն մաղթեմ ուղիղ եւ բարձր, ձեռնկալութեամբ հրեշտակաց։

Իսկ նկատմամբ Սրբազան Հայրիկին, անցողաբար ըսեմ, որ ասկէ վեց ամիս առաջ գիր մի ղրկեցի, խաւրելով եւ Սկեւռա յի ստո ­ րագրութիւնն ալ, երկուքն ալ ապահովա­գրելով ի թղթատանն. պատասխան չընդունելով՝ կը կասկածիմ որ յօտար տեղ կամ ձեռք մո ­ լորած է խաւրածս [43] ։

Սրտանց փափագելով յաջողութեան գործոցդ եւ բարի կամաց, մնամ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1394.

Հ. Սիմոն Վրդ. Անտոնեանին - Վիեննա [44]

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 2 Մայիս 1885

Մեծարգոյ Վ. Հայր,

Հուսկ ուրեմն աւարտեաց արուեստաւոր իմ զտպագրութիւն երկուց տեսարանաց Պապեռօնեան բերդ ին [45], որում սպասէի, զի դարձուցից զբնագիրսն առ շնորհողդ. առ որ եւ դարձուցանեմ այսօր գլանաձեւ ծրարիւ, յորում եդեալ եմ եւ օրինակս ինչ ի վիմագրելոցն։ Զայսոսիկ զերկոսին միայն ետու վիմագրել. այլքն յոյժ անկատար եւ անկերպարան երեւեցան, եւ առաւել քան զայն՝ անստոյգք, եթէ Պապառօնի՞ իցեն թէ Ս. Փրկիչ Անա­պատ ին՝ զոր տուեալ է կառուցանել Կոստանդին Պայլ հայրն Սմբատայ Գունդստապլի։

Ծրարեմ ի թղթիս եւ զպատկեր Անտիոքեան լատինագիր արծաթապղինձ դրամոյ Լեւոնի Ա թագաւոր ի, հանեալ ի գրոց Շլումպերկէր ի, որ արդարեւ ծանրագին է. եւ եթէ չգոյր առատասիրտ բարեկամ ոք որ հայթհայթեաց՝ դժուարին էր եւ ինձ հանդիպել մատենին։ Բայց քան զայս հետաքննելի լիցի հանդերձեալ Հայկական դրամաբանութիւն նորին։

Լանկլուա հրատարակեալ է հայագիր դրամ մի Պետրոսի թագաւորի Կիպրոսի. հարազատն իմ [46] երկբայի ընդ այն, իսկ ես ոչ. ունիցի՞ արդեօք Վ. Հայրդ այդպիսի դրամ, կամ համարիցի՞ ստոյգ։

Ընդ կշիռ ոսկի դենարի մերոյս Լեւոն ի՝ իրաւունս ունիք զարմանալ, զի տարածութիւն չէ մեծ, որպէս վկայէք, քան զՁերդ իսկ կշիռն, զոր դարձեալ ետու փորձել եւ կշռել՝ երից այլեւայլ ոսկերչաց, գտաւ եւ սակաւ ինչ աւելի քան զեօթն գրամ. իսկ զոսկին՝ երեքին եւս վկայեցին լինել ընտիր իբրեւ զծեգին [47]. բայց հնչումն ոչ ունի. ծանրութեան պատճառ թերեւս սակաւ ինչ ուռոյց կամ թանձրութիւն փորոյն իցէ. թերեւս եւ մամոնայ դիւն ղօղեալ իցէ անդ. ոչ կարեմ այլազգ լուծանել զգաղտնիսն։ Ի կարծիս եղեալ է այլ ոմն թէ ոչ ոսկի այլ բլադին իցէ, բայց կարծեմ անծանօթ էր մետաղդ այդ յայնժամ [48] ։

Շլումպերկէր ի ոսկւոյն Ա կողմն է թագաւորն բազմեալ ի կրկնառիւծ գահ. Բ, առիւծ թագագլուխ եւ կրկնաթեւ խաչ ի թիկանց։

Ակն ունիմ թէ ոչ այլ շատ յապաղեսցէ եւ Վ[երապատուեալ] Հայրդ զիւր բազմամեայ վաստակ զՀայկական դրամոց, այլ փափագէի թէ մի՛ ի գերմանական ծանրատաղտուկ բարբառ [49] ։

Մաղթելով քաջողջութիւն եւ յաջողութիւն մնամ Վ[երապատուեալ] հօրդ

Խ[ոնարհ] ծ[առայ] եւ Եղբայրակից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1395.

Գրիգոր Խալաթեանցին [50]

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 23 Մայիս [18]85

Ազնիւ Պարոն,

Համառօտիւ ծանուցանեմ որ թղթոյդ հետ ընդունեցայ գրոց գինն ալ։ Իսկ Ձեր նոր խնդրածները վաղուց ուղարկեցան ի Նոր Արմաւիր. այս գրոց եւ ճանապարհի ծախքն եղած է 16։60 ֆր[անգ], զոր կըրնաք ուղղակի խաւրել մեզ, առանց նեղելու մեր պատուական բարեկամն Պ. Էմին [51], զոր եւ խնդրեմ ողջունել եւ ըսել՝ որ ստացայ իր գիրն ալ. « Բազմավիպի» գինն ալ, եւ շնորհակալ եմ Էջմիածնէ բերած լրոյն համար, թէ եւ ուզածնիս չգտանք: Մաղթելով Ձեզ յաջո ­ ղութիւն, մնամ

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1396.

* Հ. Բարսեղ Վրդ. Սարգիսեանին - Հռոմ

Ս. Ղազար, 14 Յունիս 1885

Սիրելի եւ Պատուական Հ. Բարսեղ,

Վարդապետ փիլիսոփայութեան

Շնորհաւորութիւն եւ խնդակցութիւն, ոչ այնքան ընդ կոչումդ, որքան ընդ ստա­ցուած գիտութեանն, եւ զոյգ նմին ընդ երկայնամիտ վաստակդ։ Փափագեմ, որպէս եւ այլք ի յաջողութիւն միւսոյ եւ գերագունի վարդապետութեան, յորմէ զանգիտեսն, այլ ոչ անպտուղ ելցեն տքնութիւնդ եւ ուսումն։

Ծանեայ զխնդիրդ ի Վեհէ գալոյ այսր ի պարապոյ աւուրս. եւ համարիմ թէ արդէն իսկ պարապ առեալ ես յուսմանց կամ ի դասուց. վասն որոյ եւ ունիցիս մասն մի եւ առ իս ի պատասխանել գրով կամ բերանով՝ առ այժմ սակաւուցս այսոցիկ։

1) Ընթերցայ յօրագրի զի հաստատեալ է այդր պարբերագիր մի այսու անուամբ. Studi e Documenti di Storia e Diritto. յԱռաջին պրակին (Fascicolo) մոնսինեօր ոմն Battan­dier [52] [A. ] անուն հրատարակեալ է զյօդուածս այս, Un volume dei Regesti d’Innocenzo III donato a Leone XIII da Lord Ashburnham. խնդրեմ յակն արկանել զայս յօդուած, եւ ծանուցանել թէ գուցեն ի նմին եւ ցանկք թղթոց կամ կոնդակաց Պապին գտեալք յայնմ հատորի։ - Իտալական պետութիւնն գնեալ ետ զգրեան եւ զձեռագիրս յիշեալ Լորտին, եւ կարծեմ են արդ ի Հռովմ. խնդրի. Գուցե՞ն ի նոսին եւ Հայերէն Ձեռագիրք։

2) Մինչ այդր էր Պ[ատուական] Հ[այր] Յովսէփ խնդրեալ էի զցուցակ ամենայն Պապական թղթացանկից (Regesti) հրատարակելոց եւ որք հրատարակին. (իմա՛ զանուանս գործոցն կամ զհեղինակաց հրատարակողաց). եւ նա առաքեաց ինձ զպիտակս՝ զոր գտանես ի թղթիս, նշանակեալ ի Հ[այր] Լիժիէ [53] ։ Յոյժ չոր եւ ցամաք է. կամէի գիտել որոշակի զխո­րա­գիրս իւրաքանչիւրոցն. ո՞րք հրատարակեալք են եւ աւարտեալք. ո՞րք դեռ հրատարակին, ո՞յք են հրատարակողք, եւ ո՞ւր եւն։

Բազում ողջունիւ առ մեծարգոյ Հ[այր] Գործակալ մնամ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1397.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, 9 յուլ[իս] 1885

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս,

Ի վաղուց ոչ լսեմ զձայնդ, այլ համարիմ զի զօրացեալ եւ վերացեալ ի բարձունս հո­վա­սուն բլրոց, ընդ քաղցրաբարբառ Պաշտպանիդ երգակցիս, ոչ մոռանալով զհին ծանօթս քո։

Զծրարեալս՝ եթէ հնար է անձամբ տուր առ նոր Առաջնորդ [54] միւս Հայոց Տրապիզոնի. նախորդ նորա Նազարեանն [55] (որպէս գիտէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս ) խոստացեալ էր ինձ Ձեռագիր մի՝ վասն պատանւոյն զոր տարաժամ եմ ոյժ ի Մուրատ Ռափ[այէ­լեան] վարժարան մեր. զայսմանէ նշանակեցի ի թղթիս՝ առ Սրուանձտեանն (ընդ որում թղթակցէի), առանց բացատրելոյ զինչն, այլ ասելով տեղեկանալ ի մատուցողէ թղթոյս։ Յետ յիշեալ պատանւոյն՝ եկին եւ այլք ի Տրապիզոնէ, ի նոցին եկեղեցւոյ. որով՝ պարտքն ծանրանան։

Ծանո՛, ողջունիւս, առ Նահապետեան Յարութիւն, զի ընկալայ զդրամիկն հին զա­ռա­քեալն առ իս. եւ քննեալ ի ձեռն հարազատին իմոյ, ծանեայ զի է կամ միոյ յորդւոց Կոս­տան­դիանոսի եւ կամ Թէոդոսի կայսեր. աղաւաղութիւնն՝ այսպէս տարակուսելի առնէ. եւ որպէս եւ է՝ ամենեւին անարգ եւ անպիտան ինչ է, եւ լաւագոյնք նմանիք գտանին հազարաւորք։ Յետս առաքեմ զի թէ կամիցի՝ արկցէ ի ծով եւ կլեալ (խամսի) ձկան, գուցէ աճեսցի ի փորին, եւ լիցի սատեր մի, եւ յաւուր միում գտցէ արբանեակն Պետրոսի, եւ արասցէ զպատշաճն։

Ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս ՝ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1398.

Գարեգին Սրուանձտեանին [56]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 9 Յուլիս 1885

Գերապատիւ Տէր Վարդապետ,

Այնու յուսով, որ ինչպէս մինչեւ այժմ Ձեր մտադիւր եւ եռանդուն գործով եւ գրչով՝ պիտանի եւ սիրելի եղաք ազգայնոց, ալ աւելի ալ ըլլաք այդ մեծ եւ կարեւոր պաշտաման մէջ, յիրաւի կ՚ուրախանամ, եւ կ՚աղօթեմ ալ, որ ինքն Տէրն հոգւոց առաջնորդէ Ձեզ եւ Ձեօք այլոց՝ ի բարին, եւ տայ զօրութիւն մտաց եւ մարմնոյ՝ չընկճելու ի վաս ­ տակոց եւ ի դժուարութեանց. եւ Պոնտոս ի վիճակքն ալ ունենան իրենց Հայրիկը [57] ։

Մասնաւոր հաճութիւն մ՚ալ ունիմ, որ կը յաջորդէք Անոր, որոյ հետ երբեմն թղթակցեր եմ, եւ որ պարտք մի ունէր ինձ, որոյ որպէս ըլլալն՝ կրնաք իմանալ գիրս մատուցող մեր միաբան վարդապետ Հօրմէն։

Փիրղալեմեան վարդապետ էն ձայն չառի [58]. իսկ իր խնդրոյն վրայօք միտք ունիմ խօսելու մեր Հարց մէկուն, որ այս օրերս պիտի գայ ի Պօլսոյ եւ նորէն պիտի դառնայ հօն։

Կրկնելով վերոյիշեալ յոյսս եւ փափագս, մնամ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1399.

Comte Riant - ին [59] (Paul Édouard Didier Riant) [60]

Venise, St. Lazare, 12 Juill [ et ] 1885

Monsieur le Comte,

J ' ai l ' honneur de Vous présenter un de mes plus chers amis, et mon ancien élève du Collège arménien de Paris, Monsieur J. J. Damad, membre d ' une noble famille de nos Catholiques de Constantinople. Depuis nombre d ' années il se trouve en France et particu­lière­ment à Paris, o ù dans ses moments de loisir il s ' occupe des études orientaux et surtout de ceux de notre pauvre patrie. Il voudrait savoir, comme moi aussi, o ù en sommes nous avec le II volume de nos historiens arméniens des Croisades, la chronique de Dardel est - elle publiée, et quand l ' aurai - je ?

Agréez, Monsieur le Comte, l ' assurance de mon estime respectueuse.

V[otre] serviteur
P[ère] Léonce M[arcar] Alishan

Թարգմանութիւն

Կոմս Ռիանին

Վե­նե­տիկ, Սուրբ Ղա­զար, Յու­լիս 12, 1885

Պա­րո՛ն կոմս,

Պա­տիւն ու­նիմ Ձե­զի ներ­կա­յաց­նե­լու իմ ամե­նա­թանկ ըն­կեր­նե­րէս մէ­կը՝ Փա­րի­զի հայ­կա­կան վար­ժա­րա­նի իմ նախ­կին սան պա­րոն Ժ. Ժ. Տա­մա­տը, որ Կոս­տանդ­նու­պոլ­սոյ կա­թո­ղի­կէ ազ­նուա­կան ըն­տա­նիք­նե­րէն մէ­կուն զա­ւակն է: Տա­րի­նե­րէ ի վեր ան կը բնա­կի Ֆրան­սայի մէջ, մաս­նա­ւո­րա­պէս՝ Փա­րիզ, ուր իր ազատ ժա­մե­րը կը նուի­րէ արե­ւե­լա­գի­տու­թեան եւ յատ­կա­պէս՝ մեր թշուառ հայ­րե­նի­քին նուի­րուած ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րուն: Ան ալ ին­ծի նման կը փա­փա­քի իմա­նալ, թէ աշ­խա­տան­քային ի՞նչ փու­լի մէջ է խա­չա­կիր­նե­րու ար­շա­ւանք­նե­րու հայ պատ­միչ­նե­րուն նուի­րուած մեր երկ­րորդ հա­տո­րը [61], լոյս տե­սա՞ւ ար­դեօք Տար­տե­լի [62] ժա­մա­նա­կագ­րու­թիւ­նը եւ ե՞րբ պի­տի հաս­նի ին­ծի:

Ըն­դու­նե­ցէք, պա­րո՛ն կոմս, յար­գա­նացս հա­ւաս­տի­քը:

Ձեր խո­նարհ ծա­ռան
Հայր Ղե­ւոնդ Մ[ար­գար] Ալի­շան

1400.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, 30 յուլիս 1885

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս,

Յետ սակաւ աւուրց գրելոյ առ քեզ՝ ընկալայ զքո գրեալդ ի 29 յունիսի. թուղթք մեր հանդիպեալ են միմեանց զճանապարհայն, այլ քոյդ յառաջեալ է՝ երիտասարդօրէն։

Զարմանամ զի գանգատիս ընդ լռութիւն Գեր[ապատիւ] Վեհիս, ընդ որում խօսեցեալ՝ ծանեայ զի գրեալ է առ քեզ, եւ բացատրեալ զի վասն խնդրոյ եպիսկոպոսին Տրապիզոն ի՝ թողեալ է զքեզ առ այժմ այդր, մինչեւ լուծցի խնդիրն այն եւ Ժողովոյս. իսկ եպիսկոպոսն դեռ երեկ յերեկոյի եհաս ի վանս մեր. եւ ոչ գիտեմ զի՞նչ յարմարեալ իցէ ի Հռովմ կամ զինչ խօսիցի եկաւորդ աստ եւ յարմարիցի։ Այլ լեր անկասկած, զի վասն այսորիկ ոչ կոչեցար ի ժողով եւ ոչ վասն արհամարհ գրելոյ զքեզ. զայդ չէր արժան եւ քեզ ոչ զմաւ եւ ոչ ընդ մտաւ ածել։

Զքերդուածսդ ի ծովահայեաց բարձանց գաճուտ կամ կրային գեղջդ՝ ընթերցայ եւ առ իս ունիմ, ոչ տաց ի տպագրութիւն այժմիկ, ոչ գիտելով թէ յինչ վիճակ կամ պաշտօն կոչիցիս. գուցէ յայնպիսի՝ յորում չկամիցիս թէ հրատարակեալ էին սրտային բարբառքդ։

Ի թիւս Ձեռագրաց Դեւկեան Արիստակէս Վարդապետ ի [63] գոն ինչ ինչ անպիտանք մեզ, որպէս 1, 2, 3, 8, 9, 15 թիւք, եւ ոմանք, երկբայականք, գուցէ պիտանիք գուցէ ոչ. զոր օրինակ թիւն 4. «Ներբող Բողոյ? խաչին. ոսկեղինիկ գրչութիւն նախնեաց? - զինչ է բողն. ո՞ հաւաստեաց ոսկեղինիկ լինել գրչութեանն։ - Թիւ 6. Ժամանակագրութիւն Յակովբայ երիցու Թ-ԺԱ դարուց. հի՞ն է թէ նոր երէցըդ այդ. - գի՞րք է թէ քանի մի թուղթ բան եւն. ։ Այսոքիկ ստուգելիք են՝ առ կամեցողսն ի գնել, որպէս եւ ես յօժարէի՝ եթէ տեսանէի կամ հաւաստեաւ գիտէի զորպիսութիւնն. եւ կամ առանց տեսանելոյ a rischio [64] տալով գին ինչ, այլ յայտ է թէ ոչ շատ։ Եթէ կարես հաւաստի ինչ տեղեկանալ ի ձեռն Խամպէկեանիդ, բարւոք է, եւ թէ հնարաւոր եւ յարմարելի երեւի՝ հետամուտ լիցուք։

Յուսամ թէ մատուցեր առ Սրուանձտեանն զթուղթ իմ ծրարեալ ի գրելումս առ քեզ։

Երեկ ժամանեցին ի Կ. Պօլսոյ ՎՎ. ՀՀ. [Վերապատուեալ Հարք] Աբրահամ, Գրիգորիս եւ Վահան. յետ աւուրց Տերամբ բացցի Ժողովս, եւ դու աղօթիւք օժանդակես­ցես յօգուտ հասարակաց, ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս, եւ ողջ եւ զուարթ լինելով,

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1401.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 14 Օգոստ[ոս] 1885

Սիրելի եւ Արգոյ Հ. Քերովբէ,

Սակաւ աւուրբք յառաջ ընկալայ զթղթիկդ անթուական, յորում յիշես եւ զայլ յառաջընթաց նամակ քո անպատասխանի մնացեալ առ յինէն. - թուի ինձ թէ կորուսեալ է թուղթդ եւ ոչ հասեալ յիմ ձեռս, զի ոչ գտանեմ թուղթ անպատասխանի առ իս։ - Ցաւեաց մեզ, զի ոչ դու եւ ոչ այլ ոք չեկն ի Ղրիմէ ՝ ի ժողովս ընդհանրական, յոր եկն ի Պօլսոյ դասընկեր քո Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահան եւ ընդ նմին Վ. ՀՀ. [Վերապատուեալ Հարք] Աբրահամ եւ Գրիգորիս, ի Հռովմ է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օքսենտ, ի Պաշպա­լովէ [65] Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Նիկողայոս [66], եւ արդ մխեալ դեգերիմք ի ժողովս եւ ի խորհուրդս, կարօտելով օժանդակութեան աղօթից ի լուսաւորութիւն մտաց եւ յընդարձակութիւն սրտի՝ առ ի հուն ելանել։ - Ցանկալի է ինձ լրումն ըղձիցդ, այսինքն եկաւորութիւնդ ի տեսութիւն մեր եւ մանաւանդ ինձ ծերացելոյս հօր եւ կարօտելոյս անցելոյն քան ներկայիս, եւ իբրեւ աւետիս լուայց զնախազեկոյց լուր գալստեանդ։

Իբրեւ նշխար պատմական եւ կրօնական ընկալայ զարձանագիրսն գտեալս ի Ս. Սարգիս եկեղեցւոջ քաղաքիդ, յորոց մինն հրապուրէ դարձեալ ի խոյզ եւ ի խնդիր ելանել Յայսմաւուրաց նահանգիդ թէ արդեօք իցէ՞ նշանակեալ ուրեք նահատակութիւն Արտապէկի ի թուին ՋԷ (1458)։

Մաղթելով զմեծատարած եւ սրբամաքուր հովանաւորութիւն Այնորիկ զորոյ Վերափոխումն տօնեսցուք մեք վաղիւն, ի վերայ քո, մնամ, ողջունելով զհիւրդ, եթէ իցէ դեռ այդր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1402.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Ս. Ղազար, 21 Սեպտեմ [ բեր ] 1885

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս,

Անագանեցի ի պատասխանել առ անհամբեր հարցուածդ. Ընդհանուր Ժողովս ոչ ներեաց ի փութալ, եւ յետոյ անցին աւուրք եւ անցանեն այսպէս կամ այնպէս։ - Համարիմ թէ ցարդ դարձ արարեալ է այդր Գեր[ա]պ[այծառ] Մարմարեան եպիսկոպոս [67], զոր եւ ողջունեմ մեծարանօք, եւ ի նմանէ լուեալ իցես զսահմանեալն վասն դպրատան քաղաքիդ եւ մեր. ոչ գիտեմ թէ գրեա՞ց ինչ նա առ Վեհս մեր. բայց կաթողիկոսն [68] գրով ծանոյց զի հաճութիւն եղեալ է ի Հռովմայ ՝ բանալոյ մեզ այդր զդպրոցն, ինչ ինչ պայմանօք. կարծեմ թէ Վեհ չեւ եւս գրեաց առ նա պատասխանի. իսկ առ քեզ՝ ասէր սպասել որոշման խնդրոյն՝ զի գրեսցէ. եւ համարիմ թէ եւ գրեալ իսկ է։ Ինքն այժմ ի գեղջ է, ըստ սովորութեան, այն զի յայսմ գարնայնի ոչ էր գնացեալ։

Որպէս գիտես, կարծեմ, եկեալ էին ի Ժողովս ՎՎ. ՀՀ. [Վերապատուեալ Հարք] Աբրահամ, Գրիգորիս եւ Վահան, որք յետ այնր գնացին ի Հռովմ ՝ յուխտ, եւ կամելով ընդ Պրինտիզի դառնալ ի Պօլիս, վասն մաղձախտին չեն ընկալեալ ի նաւն, եւ դարձ արարեալ եկին այսր, եւ յայսմ երեկոյի մեկնին երթալ ի Դրեստ, եւ վաղիւն անտի նաւարկել ի Պօլիս, կալով ի զգուշութիւն ի Տարտանելլի ՝ աւուրս ինչ։

† [Հանգուցեալ] Նազարեան եպիսկոպոս [69] խոստացեալ էր ինձ Ձեռագիր մի, որպէս գիտէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս, այլ ոչ յանուանէ. վասն որոյ որպիսի եւ ինչ տայցէ Սրուանձտեանն ՝ ընդունելի է։

Խնդրեցի ի քո եպիսկոպոսէդ (Մարմարեան [70] ) եւ խոստացաւ տալ զպատմական գրուածս նախորդին [71], եւ դու յիշեցո եւ ողջ լեր, ողջունելով զ Երեմեանն։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1403.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ [72]

Ս. Ղազար, 7 Հոկտ[եմբեր] 1885

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Երեկ թագաժառանգն Գերմանիոյ [73] ՝ կնաւ եւ դստերօք եկն ի տես վանաց, շրջեցան եւ քննեցին իբրեւ ժամ մի. երկոքին եւս՝ իշխանն եւ իշխանուհին առանձինն յանձնեցին ողջունել զՎեհ [74], քաղաքավարօրէն ցաւելով՝ զի չտեսին զնա։ Զայս հարկ համարեցայ գրել, զի թերեւս պատշաճ թուիցի Վեհի առաքել նոցա զքարտ իւր, շնորհակալելով եւ նոյնպէս ցաւելով ընդ չհանդիպումն։

Ողջոյն հանուրց եւ բարի զբօսանս։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1404.

Գրիգոր Խալաթեանցին [75]

Վենետիկ, Ս. Ղազար,
14 / 26 Հոկտեմբեր 1885

Ազնիւ Պարոն,

Ծանուցանեմ համառօտիւ, որ շաբաթ մի յառաջ՝ երկրորդ անգամ ղրկուեցան Ձեր յիշեալ գրեանքն ի Նոր Արմաւիր, անվրէպ գրե ­ լով խաւրած հասցէնիդ։ Եթէ դարձեալ չհասնի ծրարն՝ ո՞ւ է յան ­ ցանքն. թուի թէ այդ կողմերու պաշտօնէից կամ տարուբերողաց. զի ոչ միայն գրոց ծրարք՝ այլ երբեմն եւ նամակք չեն հասնիր։

Ընդունեցայ Ձեր խաւրած տետրակն ալ, որ դեռ լուռ մնայ ինձ, մինչեւ ռուսագիտի կարդացընել տամ։

Արձագանգը մէկ մի դադրելէն ի վեր չեմք ընդունած, անոր համար չէինք գիտեր եւ չգիտեմք ալ մեր Հ[այր ] Գարեգին Վարդապետ ի մատենագրութեան վրայօք գրուածը [76]:

Իմ գործոյս տպագրութիւնն ալ վերջապէս աւարտեցաւ, ինչպէս կը տեսնէք ներփակեալ ցուցակէս ալ [77]:

Մեծարանօք ողջունելով պատուական վարժապետդ Պ. Էմին [78], մնամ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1405.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 15 Հոկտ[եմբեր] 1885

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ոչ սակաւ հոգայաք եւ մեք վասն նաւարկութեանդ, զի ի նմին աւուր շաբաթու՝ խառնակեցան եւ աստ օդք եւ ծով, եւ նոյն խառնակութիւն տեւեաց աւուրս ինչ. այլ արդ գոհութիւն Աստուծոյ, զի անցուցեալ զՁեզ ընդ հուր եւ ընդ ջուր՝ ժամանեցոյց ի հանգիստ կամ ի դադար, կարճեալ զաւուրս արգելանի զգուշարանին։ Տե՛ս, զի եւ սուրբք ծերունիք հզօրք են եւ ի բարեխօսել եւ ի բարեգործել. որոց գրեթէ եւ յայսմ աւուր կարօտիմք, յորում դառնալոց են ի գեղջէ վարժարանեայք, եւ օդն անձրեւային յոյժ եւ հարաւաշունչ, էանց ժա [մետասան] ժամ, եւ տակաւին չերեւեցան նաւակք։

Երեկ եհաս ի Բարիզէ Յ[ակոբ] Տամատ, եւ կացցէ առ մեզ աւուրս ինչ. ոչ է գրեալ առ իւրսն այդր, զի մի՛ նախանձեսցին, այսինքն ասիցեն, թէ երբ շարժեցար ի տեղւոյդ, ընդէ՞ր չեկիր եւ առ մեզ։ Իսկ այսօր եհաս մեքենագործ ի Լոնտրայէ, եւ հասցէ մեքենայն տպագրութեան. արդ պատրաստ լիցին արուորագոյնք ի գրել եւ ի տպագրել։ Իմս Սիսուան աւարտեցաւ. այլ չգիտեմ ե՞րբ եւ զիարդ մուտ գտցէ ի քաղաքդ մեծ։

Զի՞նչ առնէ խայտառակն քո (Հիսարլեան), որ խոստացեալ էր քննել, ընդօրինակել ինչ ի ձեռագրաց, Չամուրճեան Պատուելոյն եւ առաքել. զիարդ եւ է, ողջունեմ զնա, յետ մերայոցս որ ընդ քեզ, եւ մնամ գրկալիր սիրով

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Յեօթնեկաց հետէ չընկալայ գիր ի հարազատէս, խիթամ թէ հիւանդ է։

1406.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 2 Նոյեմբ[եր] 1885

Պատուական եւ Սիրելի Հ. Յուսիկ,

Հաճեցաւ եւ Գերապ[այծառ] Աբբահայրս ստանալ զերկոսին Ձեռագիրսն, սակարկու­թեամբ. եթէ չտայ 5 օսմ[անեան] լիր. յաւելուլ մի եւ երկուս. եւ եթէ (ստուգիւ) վաճառելոց իցէ օտարազգւոյ՝ ջանալ ըստ կարի խափանել, զի մի՛ նշխարքն ազգայինք մատնեսցին այլազգեաց, որպիսիք եւ իցեն։

Կարծեմ թէ յաւուրս յայսոսիկ հասցէ կամ եհաս Ձեռագիր ինչ եւ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մաղաքիա յէ. զայն եւս ի դէպ ժամու հասուսցես, կամ յանձնեսցես Վ[երա­պա­տուեալ] Հ[օր] Վահանայ, եթէ գալոց իցէ ի մօտոյ։

Գոյր եւ այլ ինչ այտի ի Պօլսոյ, զոր յանձնեալ էի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգո­րիսի, գրեցի եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահան, այլ տակաւին չծանուցին ինչ։

Ի ծրարեալ ցուցակէս ծանիցես զգինս Սիսուանայ եւ ծանուսցես Հոլաս էֆ[էնտի] Վիջենի, ողջունիւս եւ միով ի ցուցակացս, եւ ինքն ցուցցէ զճանապարհ ընդունելութեան եւ զթիւ։

Ողջոյն սիրով Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մեծաւորի եւ դասակցացդ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1407.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - [ Մուրատ Ռափայէլեան վարժարան ]

Ս. Ղազար, 4 Նոյեմբ[եր] 1885

Պատուական եւ Սիրելի Հ. Յովսէփ,

Աւելորդ համարիմ խորհրդածել զիրաց զոր գրես, յետ լսելոյ զի Գեր[ապայծառ] Տէր սահմանեալ է եւ ծանուցեալ մինչեւ ց՚միւս հինգշաբաթի զ՚ել եւ զ՚երթ ուղեւորացն եւ փոխանակողաց. վասն որոյ հարկ է համբերութեամբ, անսպառ համբերութեամբ, համառօտել եւ զեօթնեակ մի եւս։ Բայց եթէ կամէին եւ կարէին ուղեւորքն յառաջ քան զայն հինգշաբաթի՝ ելանել եւ գալ եւ կալ աւուրս ինչ ի վանս, վայելչապէս, յայնժամ գային այդր եւ նոր պաշտօնեայք, եւ դու վաղագոյն՝ այսր։ Զայս՝ Ձեզ եղելոցդ այդր ի դէպ է յարմարել։

Աւելորդ է եւ կարծիսդ՝ թէ մեղադրիցեն զքեզ՝ որպէս թէ յետ սահմանելոյ քեզ պաշտօն՝ այսր, դանդաղիցես ի գալ. կարծեմ ընդ իս գիտեն եւ այլք՝ զի դու փութաս գալ, այլ խափանիս յայլոցն դանդաղելոյ։ Իսկ ընդ տարտամ վիճակ վարժարանիդ յայս աւուրս, եւ աշակերտացն, ցաւէ եւ ինձ, եւ ընդ քեզ յաղօթս լինիմ ապաստան։ Եթէ ներէին օդք՝ գայի բերանացի խօսիլ, այլ եւ յայսմ համբերել պիտի եւ մնալ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1408.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 9 Նոյեմ[բեր] 1885

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս,

Եօթնեկաւ յառաջ պատրաստեալ էր Վեհի թուղթ առ Գ[երյարգոյ] Եպիսկոպոս քաղաքիդ, բազում գովաբանութեամբ, վասն յօժարութեան նորա ի բացում վարժարանի մերայոցս այդր. եւ խնդրէր՝ զի փոխանակ այնքան վնասու զոր կրեաց ուխտս՝ լքմամբ տեղւոյն ուր հիմնարկեալ էր † [հանգուցեալ] Հ[այր] Պետրոս [79], շնորհեսցի մեզ տեղին այն իբրեւ սեփական ինչ Ուխտիս, եւ անդէն լիցի ձեռնարկութիւն նորոգութեան, մանաւանդ թէ վերաշինութեան։ - Արդ մնայ մեզ լսել, զի՞նչ եպիսկոպոսն եւ քաղաքացիք արասցեն պատասխանի։ - Այս է կարեւոր գիտելի եւ ցայս վայր. գրելոց էր, եւ թերեւս գրեաց իսկ եւ Ձեզ զիրացս։

Սիսուան դեռ եւս աւարտեցաւ, եւ տակաւին բաց ի Պետրպուրկէ եւ ի կողմանց ինչ Ռուսաց ՝ չառաքեցաւ ուրեք, եւ խիթամք մուծանել յերկիր միւսոյ պետութեան. բայց թէ հնար է՝ ի ծովէ ի ծով հասուցանել այդր. նախապէս փորձելով զ՚այտի այսր առաքումն. այսինքն է, մի՛ լինիր աշխատ ընդօրինակել զյիշատակարան Աւետարանին առաքելոյ քեզ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մաղաքիայ, զի ամաւ յառաջ առաքեալ է ինձ զնոյն. իսկ դու զԱւետարանն ինքնին յանձնեա պաշտօնէից Լոյտ ի [80] ընկերութեան, զի բերեալն ի Դրեստ, անտի առաքեսցեն ի Վենետիկ առ պաշտօնակիցս իւրեանց, հասուցանել յապահովի ի ձեռս իմ. ընդ նմին եթէ ունիցիս, եւ կամիցիս, եւ այլ ինչ, իբրեւ այս ուղղակի եւ անփորձ հասանէ, եւ հարցեալ տեղեկանամք թէ զառաքելին մեր գրեան առնուցու՞ն յանձն՝ առանց ի ցոյց տալոյ մաքսատան տեղւոյդ՝ յանձնել քեզ, յայնժամ առաքեսցուք։

Ստո՞յգ իցէ ի կոտր անկանել, այսինքն սնանկանալ Հէքիմեանց ։

Երեկ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր էանց ի տեսչութիւն Մուրատ Ռափ[այէ­լեան] վարժարանի, գործակիցս ունելով զՎ. ՀՀ. Վ[երապատուեալ] Հ[արս] Սամուէլ եւ Մկրտիչ, եւ զերիս յաշակերտաց սորին. Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Դաւիթ գնալոց է ի Ղրիմ. Պ[ատուական] Հ[այր] Յովսէփ եկն ի վանս, եւ կարգեցաւ տնտես. Պ[ատուական] Հ[այր] Դանիէլ գնալոց է ի Պօլիս, Պ[ատուական] Հ[այր] Գաբրիէլ արդէն ի Հռովմ է. Պ[ատուա­կան] Հ[այր] Աթանաս ՝ փոխանակ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Սամուելի տպագրապետ։

Ամօք յառաջ համբաւեցաւ եթէ ի սահմանս Տրապիզոնի յայտնեալ իցէ բոյս ինչ նման Չայի. որպիսի՞ ինչ է. կարիցե՞ս առաքել սակաւ ինչ ի տես եւ ի քննութիւն։

Ողջոյն զՎ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթանագինէի, եւ քեզ քաջողջութիւն մաղթեմ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1409.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 12 Նոյեմ[բեր] 1885

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Քանզի առանց պատենի եւ վերնագրի առաքեալ էիր զգրեալդ ի 20 գնացելոյ ամսոյ, աւուրս ինչ մնացեալ առ Վեհի, ապա եհաս ի ձեռս իմ. յամեցի եւ ես ի պատասխանել։ - Արդարեւ ծանր եւ կարեւոր խնդիր է Պարտիզակին, մանաւանդ թէ Պարտիզակեցւոյն. ոչ թեթեւ թուի եւ յամառել թողուլ զմերն անդր, կամ իսկոյն ի բաց կոչել եւ լքանել զտեղին, մինչչեւ առեալ ի Կաթողիկոսէն [81] զպատասխանի առաջարկութեանց Վեհին, եւ ըստ այնմ զայոն կամ զ՛ոչ վճռել. հայելով եւ շուրջ զմեօք, եթէ կարիցե՞մք գտանել ընդ միոյ երկուս, եւ յարմարագոյն եւս անձն, որպէս արժանն պահանջէ, յետ ճանաչելոյ զչարաճըճութիւն տեղացեացն։

Բայց զհաւասար թղթոյդ դնել ի պահարան դիւանացս՝ չառնում ես յանձն, զի մի՛ միամիտ ոք յապագայից՝ մեղադրելի համարիցի զամբաստանիլն ի չարալեզուաց անտի։

Կամէի ընդ թղթաբերիս (Պ[ատուական] Հ[օր] Դանիելի ) առաքել եւ ինչ մի, զոր գուշակես, եւ պատրաստեալ ունիմ, այլ խիթամ ի մատնութենէ, մինչեւ վստահացայց։

Կատարեցան փոփոխութիւնք պաշտօնէից, որպէս ծանուսցէ եկաւորն. մաղթելով քաջողջութիւն անձինդ եւ բարգաւաճանս վանատանդ, մնամ

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1410.

Կարապետ Եզեանին [82]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 12 / 24 Հոկտեմբեր 1885

Մեծարգոյ Տէր,

Ուր ուրեմն յետ երկամեայ անընդհատ, գուցէ յամր տպագրութեան, եհաս աւարտ գործոյս, վասն որոյ միջնորդ եւ օժանդակ եղէք, եւ ել ի մամլոյ Սիսուան [83]:

Առաքին յանուն Ձեր այսօր կամ վաղիւ արկեղք երկու, մեծն յանձնելի է առ Բարերարն Սանասարեան, առ որ գրեալ եմ. զփոքրն բացեալ՝ ընկալջիք յիմ յիշատակ զվերագրեալն յանուն Ձեր. աւանդեսջիք նախայիշելոյն զգրեալն յանուն իւր. եւ զերրորդն առ գլուխ գերդաստանի, կամ առ մերձաւոր ժառանգ † [հանգուցելոյ] Յովսեփայ Իզմիրլեան, հանդերձ շնորհակալեօքս, զի ոչ գրեմ առ նա, ոչ իսկ գիտելով թէ ո՞ իցէ պայազատն եւ զինչ անուն նորա։

Յարկեղն մեծի են 24 օրինակք Սիսուանայ, վասն որոց կանխիկ հատուցեալ էր զսահմանելի գինն. ծանուցի նմա, զի ըստ առա ­ ւելութեան եւ նուազութեան թուոյ պատ­կերաց եւ արձանագրութեան յարելոց ի նոսին, երրակի զանազանին եւ գինքն. Ա կարգին 50 ֆր[անգ], Բ- ^ին 45, Գ- ^ին 35, որպէս ցուցցէ եւ առանձին տպագրեալ թղթեակ մի եդեալ յարկեղն կամ յիւրաքանչիւր օրինակս. եւ թէ հարկ է՝ բացատրեսջիք նմա. իսկ ինձ ծանուսջիք զողջամբ ժամանել առաքելեացս, եւ զընդունելութիւն շնորհակալեացս վասն բա ­ րեսէր միջնորդութեանդ եւ օժանդակութեան, յոր մաղթեմ ցանկոր ­ դել վասն արժա­նաւորաց եւ երախտագիտաց. ընդ յետինսն մնալով

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1411.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 28 Դեկ[տեմբեր] 1885

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս,

Համառօտ գրութիւնս՝ երկայն եւ մանաւանդ լայն ամս կենաց մաղթեմ քեզ, լի շնորհօք յԱստուծոյ եւ ի մարդկանէ։

Կարծեմ եօթնեկաւ յառաջ գրեալ է քեզ Վեհի, զի եհաս արկղն յղեալ առ ի քէն. յորմէ ընկալայ եւ ես զերկոսին Ձեռագիրսն եւ զտփիկ հին դրամոց, ոչ պիտանեաց, յորոց սակի համարելի է եւ Շարականն այն սակաւուք պակասաւոր եւ ուրեք պատառեալ. զոր ոչ անցուցանեմ ի կարգս մատենադարանի մերոյ. եւ դու շնորհակալեալ ընծայողին՝ յաւել եւ ապտակիկ մի, զի լաւագոյն ինչ ընծայեսցէ Վարդապետի։

Զփոքրիկ մատեանն տաճկական բառից՝ ոչ տեսի, եւ ոչ լուայ թէ գուցէ ինչ այդպիսի յարկեղն։

Առաքեսջիր պատեհիւ զարմատ եւ զծաղիկ զարմանալի մեղուածաղկին [84]. ունիմք արդ ի պարտիզի մեղուանոց, գուցէ տեսեալ զայն կամ մեղուածաղիկն կենդանասցի, կամ մեղուք մեր ծաղկեսցին։

Իսկ ես աւուրբք յառաջ յանձնել ապահովագրել ետու Սիսուան մի յանուն քո. եթէ հասցէ ի ձեռս քո՝ ծանուսցես վաղվաղակի։ Գինն է 45 ֆր[անգ] զայս ասեմ, զի թէ կարես մինչչեւ հատել զթուղթսն, յետ քննելոյ քո, ցուցցես գաղտուկ՝ Սրուանձտեան Վարդա­պետի, տալով նմա եւ զփոքրիկ ծանուցագիրն, եթէ գնեսցէ, ծանո եւ առաքեցից քեզ իսկոյն ա՛յլ օրինակ, եթէ ոչ՝ կա՛լ առ քեզ. եւ թէ գտցի այլ ոք ցանկացող ի գնել, ծանո եւ զայն. եւ ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթանագինէս ՝ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1412.

Կարապետ Եզեանին [85]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 30 Դեկտեմբեր 1885

Ազնիւ Տէր,

Որքան փափագէի զի փութով ժամանեսցեն ի ձեռս Ձեր արկեղք գրենոյն՝ զորոց գրեցի երկու ամսօք յառաջ [86], խիթամ թէ այնքան եւ անագան հասցեն, զի չառ[ի] ինչ ի Ձէնջ նշան ընդունելութեան. ըղ ­ ձայի թէ գէթ ի նորում արեւելեան կաղանդի հասանէին, եւ լինէին առ յինէն կաղանդչեայ երեքին օրինակքն կազմեալք եւ ամփոփեալք ի փոքրիկ արկեղն. այլ տակաւին կասկածելով եւ ընդ այս՝ յղեմ այսօր թղթատարաւ օրինակ մի լիակատար, թղթակազմ, զի գէթ սա լիցի նախընթաց առաջնագունիցն դանդաղելոց, եւ նշանակ ըղձիցս ի բարեկենդանութիւն Ձեզ եւ ծանօթ Բարերարին ( Սանասարեան ), որում մատուցեալ ողջոյն բազում, նոյնպէս եւ Իզմիրլեան պայազատին. մնամ ազնիւ Տեառնդ

խ[ոնարհ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1413.

* Ստեփանոս Պետրոս Ժ. Ազարեան Պատրիարքին

[ ամիս ամսաթիւը կը բացակայի ] 1885

Ամենապատիւ Հոգեւոր Տէր,

Ոչ կարծեմ անծանօթ ի Սրբութենէդ, զի մի ոմն ի միաբանիցս Մխիթարեան Ուխտի, Հ. Ղե­ւոնդ Վ. Ալիշան, ի բազում ամաց հետէ աշխատելով յաշխարհագրութիւն Հայաս­տա­նեայց, յառաջ քան զամս ինչ ընծայեաց ի լոյս զ Շիրակ գաւառի տեղագրութիւն. եւ այժմիկ հրա­տարակէ զընդարձակ եւ պատմախառն ստորագրութիւն Կիլիկիոյ եւ Ռուբինեանց տոհմի. որոյ տպագրութիւն թէպէտ եւ մերձ է յաւարտել այլ ցանկայ եւ յաւելուածովք իսկ լրա­ցուցանել զգործն։ Ոչ համարձակեցաւ ինքնին գրել առ Սրբութիւնդ, որում առաւել քան այլ ումեք հաճելի համարի զգործն, իբրու զի յաջորդ էք Տերանց եւ հովուապետաց տանն Կի­լիկիոյ, այլ փափագէ եւ ի ձեռս իմ կրօնակցիս իւրոյ, խնդրել ի Սրբութենէդ, զի հաճեսջիք շնոր­հել զօրինակս եթէ գտցին, որպէս յուսայ, յարկեղս եւ ի դիւանս մեծի Աթոռոյդ, ա) Պատ­մութիւն թագաւորաց Կիլիկիոյ, եւ առանձինն զ Լեւոնի առաջին թագաւորի. բ) զթուղթ դաշանց կամ խոստման նորա առ ազգն կամ Պարոնայսն, ի ժամանակի օծման իւրոյ ի թագաւոր. այս գրուած լուաք եթէ պահի յարեալ ի ծոց կամ ի վերջ Աւետարանի միոյ։ գ) զՊատ­մութիւն Կաթողիկոսաց Սսոյ, զի թէպէտ ունիմք մեք զգրուած Եփրեմայ Կաթողիկոսի, այլ կիսատ եւ ոչ է ամբողջ օրինակ մեր։ դ) Զոր եւ է պատմական կամ աշխարհա­գրական գրուած որ զ Կիլիկիոյ եւ զԿիլիկեցւոց, նաեւ եթէ գտցին ի Յիշատակարանս Աւետարանաց կամ այլ Ձեռագրաց։ ե) Եթէ գուցեն պատկերք եւ տեսարանք լուսանկարք կամ գծագրեալք, Սսոյ եւ այլոց տեղեաց, շինից եւ աւերակաց։ զ) Ծանօթութիւն դրից եւ կողմանց վանորէից ոմանց հռչակելոց, որպիսիք Դրազարկ, Արքակաղնի, Ակներ, Սկեւռա, Մեծքար, Անդրիասանք, Կրակ, Խորին, եւն. ։

Յայտ է թէ աշխատութիւն ընդօրինակողաց այսոցիկ կամ այսպիսեաց՝ ոչ անվարձ մնայցէ առ ի մէնջ, իսկ շնորհակալութիւն եւ երախտագիտութիւն առ Սրբազան տէրու­թիւնդ, առանձինն եւ հրապարակաւ, որպէս եւ հաճեսցի, հաճոյական պարտք մեր եղիցին, զոր եւ այժմէն կանխելով խոնարհիմ ի համբոյր աջոյ

Ամենապատիւ Սրբութեանդ

ն[ուաստ] Ծառայ եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Անթուակիր նամակներ գրուած 1885ին  

1414.

* Հ. Վրդ. Յովսէփ Մարգարեանին

Պատուական Հ. Յովսէփ,

Անձնական խնդիրդ առաւ ի քննութիւն եւ ի հաւանութիւն, եւ ծանուսցի քեզ պատեհաւ։

Տաց պատրաստել զստորագիր Բաշինջ[աղեան] [87] պատկերին։

Առաքեմ մատեան մի մեծ, զոր վաղիւ խնդրեմ հասուցանել առ Եաքոպի, հարցանել եւ ծանուցանել ինձ փութով, թէ զինչ ծախք լիցին (վերջին գին) 500 օրինակ արեւա­տպու­թեան թղթովն հանդերձ՝ հայերէն Պարգեւագրին Լեւոնի, կարմիր ստորագրութեամբն հանդերձ [88]. թերեւս յաւելցի եւ տող մի վերնագիր։ Յայտ է թէ հաւասարաչափ մեծութեամբ բնագրին։ Զայս կամիմք գիտել, եւ ըստ այնմ սահմանել թէ արժա՞ն իցէ տալ նմա արեւատպել, եթէ այլազգ հայթհայթել։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1415.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին

Պատուական Հ. Յովսէփ,

Հրամանաւ Մեծաւորի առեալ ընդ քեզ եւ զոմն յընկերացդ երթայք ի դիւանա­տունն մեծ (Archivio generale), առ Տեսուչն (Չեքքեդդի) [89], ողջունել յինէն, եւ խնդրել (զի ինքն իսկ խնդրէ) ցուցանել ձեզ զմատեանն արմաւենաթերթ ձեռագիր, անծանօթ լեզուի. քննել թէ ճանաչիցէ՞ք զտառսն. Հայերէ՞ն, վրացերէ՞ն, տաճկերէ՞ն, եւն. եւ թէ ոչ ճանաչէք՝ ասել նոյնպէս։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1416.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին

Պատուական եւ Սիրելի Հ. Յովսէփ,

Յանձնեա Մէլիքեան Պարոնին զծրարեալքս, զի տարեալ տացէ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մաղաքեայ Վարդապետի զնամակ իմ, եւ զխոորանն Լամբրունեան աւետարանի, եւ զայլսն ընկալցի ինքն Մէլիքեան յիմ յիշատակ։ Կարծեմ թէ տուեալ է իմ նմա զ Լամբրունեան խորանն, այլ ոչ քաջ յիշելով՝ զայն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մաղաքեայ որոշեցի, իսկ եթէ ինքն Մէլիք ունիցի զ Սկեւռայն եւ զխորանն՝ ոչ, առցէ զոր չունին, եւ զմիւսն տայցէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մաղաքեայ, գրելով ի վերայն թէ ի դիմաց Հ[օր] Ղեւոնդեայ։ Մի կամ միւս անհրաժեշտ տացի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մաղաքիա ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1417.

Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին [90]

Պատուական Հայր,

Ոչ յիշեմ քաջ զգրուածս դրամոյն, այլ են կարծեմ ի մի կողմն ԼԵՒՈՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ յետին բառն (Հայոց) գրեաթէ իսպառ մաշեալ է. ի միւս կողմն ՇԻՆԵԱԼ Ի ՔԱՂԱՔՆ ՍԻՍ Ի ՓԱՌՍ ԱՅ յայս մասին եւս յետին գիրն Յ բնաւ իսկ չէ դրոշմեալ, վերջընթերն Ա գրեալ է իբրեւ Ս. եւ այլոց եւս տառից ոմանց հազիւ երեւին հետք։ Արդ որպէս ինչ նշմարի՝ այնպէս փորագրելի է. իսկ որպէս լինելի էր՝ այն ծանօթութեամբ բացատրեսցի։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1418.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին

Պատուական Հայր,

Ձեռագիրն առ ի լուսագրել։

Միւս ծրարքն յանձնելիք առ Պարոն Հրաճեանն, տանել ի Պօլիս, եւ յանձնել առ որս գրեալ է, կամ առ որս ասացից։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1419.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին

Պատ[ուական] Հայր,

Եթէ առեր յ Եագուպեայ զթերթս Diction[naire] Numismatique, յանձնեա թղթաբերիս։

Զի՞ եղեւ յանձնեալն առ Անգղ[իացի] վարժապետ. գրքոյկն աշխարհագրական զոր տալոց էր բերել ի Լոնտրայէ։ Այսքան անագանել չառնէ պատիւ Անգղիացւոց երա­գագնացից։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1420.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին

Պատ[ուական] Հայր,

Ընկալայ զոր առաքեցեր. առաքեա փութով եւ զպատկեր լերանց, զոր յանձնեցի Պ[ատուական] Հ[այր] Սերոբէ ի [91] վասն Բազեդդեայ. զի տալոց եմ փորագրել։

Հ[այր] Ղեւոնդ

1421.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին

Կիւրակէ

Պատ[ուական] Հայր,

Յանձնեա Անգղ[իացի] վարժապետի գրել եւ տալ փութով թղթաբերաւ բերել ի Լոնտրայէ զթիւ Յունիս ամսեան ( June ) Աշխարհագրական Օրագրին (R[oyal] Geographical Society) ներկայ տարւոյս. յորում գոյ աշխարհացոյց մի Փոքր Ասիոյ, հատուած մի բանի Ch. W. Wilson ի [92], եւն. որ կարեւոր է ինձ։ Զգին եւ զծախս ճանապարհի վճարեմք նմա։ Համարելով թէ երագագոյն լիցի ի ձեռն նորա բերելն, գրեցի քեզ։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1422.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին

Պատ[ուական] Հայր Յովսէփ,

Զպատկերսն արդարեւ ետու առ ընդօրինակել, այլ կամիմ զի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր տացէ զայնս առ ո եւ կամի, զի խօսեցեալ էք ընդ նմա զիրացն։ Դու զռուսերէն գրուածսն միայն կա՛լ առ քեզ եւ աշխատասիրեա. զերկոսին պատկերսն յանձնեսջիր առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր ։ Այս է միտք բանին։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1423.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին

Պատուական Հ. Յովսէփ,

Չափ մեծութեան պատկերին լիցի իբրեւ կէս էջ Շիրակ այ այսինքն լայնութիւն ըստ լայնութեան իջին, իսկ բարձրութիւն՝ կէս բարձրութեան իջին. փոքր մի աւելի կամ նուազ՝ չէ վնաս. յայտ է թէ լայնութիւն չիցէ աւելի քան զլայնութիւն իջին։ Կարծեմ բաւական պարզ ասացի։

Թագն ի վերայ գերեզմանին լիցի մերձ ի ճիրանս կամ ի ցռուկ առիւծուն։ Խաչն՝ եթէ պատշաճ համարի դնել ի վերայ գերեզմանին՝ դիցի ի վերին կողմանն. իսկ եթէ արտաքոյ վիմին՝ դիցի ուր եւ պատշաճ համարի պատկերիչն [93] ։

Յուսամ զի ընկալայց այսօր ի ժամու զլուսատիպ քանդակին՝ զորմէ խօսեցաւ երեկ Պ[ատուական] Հ[այր] Համազասպ ։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1424.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին

Երեքշաբաթի

Պատուական Հ. Յովսէփ,

Խիթալով թէ չկարիցեմ գալ ի վաղիւն, ծանուցանեմ այժմէն զի ահա առաքեմ մեծ եւ պատուական Ձեռագիր մի զգուշագոյն պահպանելի։ Յէջ 687 կամ 867, զի ոչ յիշեմ, այլ կարմիր մատիտաւ նշանակեալ եմ զթիւն ի վերայ միոյ ի նշանացն, կայ 4 տող յիշատակարան «Զսրբասնեալ Տէր Ներսէս, եւն. եւ կէս տող կարմրագիր ընդ նմին, զայդ յիշատակարան հանդերձ գունագոյն զարդիւն որ առընթեր լուսագրել խնդրեմ. թուղթն ոչ է գալարուն եւ վերիվայր որպէս զմիւս փոքր Ձեռագիրն. վասն որոյ կարծեմ թէ դիւրաւ յաջողի նմանահանութիւնն, (բաց ի զարդէն)։ Իսկ ընդօրինակող զարդուցն (Մսըրլեան) ի նմին մատենէ ընդօրինակեսցէ իւր կամ քո ընտրանօք 6 կամ 8 զարդս ի մի թուղթ բովանդակելով։ Յայտ է թէ սոքա նրբինք եւ դժուարինք են քան զառաջինսն. այլ գոն եւ նրաբագոյնք քան զայնս, յուսամ թէ կարիցէ եւ ոսկել, այսինքն ոսկէզօծել՝ ուր պէտք են. թէ ոչ՝ նմանագոյն ըստ կարի դեղին ներկել։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1425.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին

Պատ[ուական] Հ. Յովսէփ,

Երկու դրամք են ի մատենիս փորագրելիք ի զինկ, նման առաջնոյն. յԱ տախտակին թիւն 6, միայն ձախակողմեան երես դրամոյն, որ է դշխոյ մի (Յոտապէ) ^[94] ։ Միւսն թիւ 8, երկու երեսք եւս, որպէս այլոց դրամոց զոր տպագծեաց (Եագոպի), եւ ի միջին դնեալ զ Պ տառ, որպէս եւ այլոցն (փոխանակ BR. ի) փութով խնդրին այսոքիկ, զի արդէն շարեալ է ստորագրութիւն տեղւոյն յոր մուծանելոց են։

Առ Բաջիջանեան [95] կարես առաքել 50 ֆր[անգ] վասն պատկերին զոր հատուցից քեզ՝ ի գալ քո այսր, կամ իմ այդր, բայց մի՛ ոք գիտասցէ առ այժմ։

Առաքեցից եւ զգրելիսն ի ներքոյ տեսարանաց արեւատպելեաց յ Եագուպեայ. այլ քաջ միտ դիցի՝ զի մի՛ շփոթիցին ընդ իրար եւ այլ ընդ այլոյ նշանակիցին անուանք եւ տեղիք։ Զթիւ պատկերացն 1, 2, եւն. զիջանիմ Եագուպեայ եթէ պատշաճագոյն վարկանի դնել ի վերայ պատկերացն եւ ոչ ի ներքոյ առ գրուածովքն։

Ողջ լեր։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]