1887

1482.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 5 Յուն[ուար] 1887

Սիրելի եւ Արգոյ Հ. Յուսիկ,

Շնորհաւոր եւ շնորհաբեր նոր տարի, շնորհօք Աստուծոյ։

Ահա յետ դարձընեմ Ճանսուզին երկրորդ թուղթն ալ. դու գրեր էիր որ նա առջի խաւրած ստակին փոխարէն ուրիշ գիրք ուզեր էր. հիմայ նոր խաւրածն ալ առջինին հետ հաշուելով՝ 50 ֆր[անգ] կ՚ընէ եւ Սիսուան մի կ՚ուզէ. քու քովդ կա՞յ 50 ֆր[անգ]. զայս նախ իմացու մեզի։ - Երկրորդ գրէ առ նա, որ մենք հոսկէ յանձն չեմք առնուր գրել առ Catoni վիչէ գոնսել յ Աղեքսանդրիա [1]. թող ինքն գրէ անոր, թէ քու անուանդ վրայ գիրք մի պիտի գայ քեզ ի Վենետկոյ. եւ այս կամ այս ճամբով խաւրէ ինձ ի Հալէպ ։ Երբ ինքն այսպէս ընէ եւ իմացընէ, ապա մենք կը խաւրենք զՍիսուանն առ Catoni. կ՚երեւի թէ Ճան­սուզն անհամբեր կը սպասէ այդ գրոց, բայց ստանալու ճամբաները լաւ չի մտածեր։

Հոլաս ին տուած ստակին վրայօք բան մի չես նշանակած, թերեւս չես տեսած զինքը, այլ յուսամ որ շուտով տեսնես եւ իմացընես. եւ ողջունելով զընկերսդ, ողջ մնաս։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1483.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 13 Յուն[ուար] 1887

Պատուական եւ Սիրելի Հ. Յուսիկ,

Այսօր կ՚ընդունիմ խաւրած գումարդ բայց զարմանամ որ թղթեկիդ մէջ չես նշանակած, թէ տեղեկացա՞ր ի Հոլասէ, ի՞նչ բանի համար տուած ըլլալը, զոր աւելի հարկաւոր էր ինձ գիտնալն։

Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1484.

Ս. Ղազար, 27 Յունուար, [18]87

Սիրելի քոյր իմ,

Որչափ ալ միտքս դրած էի պատասխանել թղթոյդ, դարձեալ ամիսներ անցան. ըսելիքս ալ շատ բան չէր, ինչպէս հիմայ ալ չէ. այլ գոհութիւն որ հայերէն գրեր ես, եւ լաւ ալ գրեր ես՝ առաջին անգամուան համար, ինչպէս որ կ՚ըսես. նամակագրութեան համար հարազատաց մէջ՝ անկէ աւելի չի պահանջուիր:

Յուսամ որ եղբօրս գրածներէս կ՚իմանաս առողջութիւնս եւ բարեւներս, անկէ աւելի ալ, կարծեմ, քեզ հաճոյ բան չկայ. ուրեմն զնոյն վկայելով եւ գրովս՝ մնամ աղօթիւք

Հարազատդ
Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

Քովդ բարեկամ մ՚ալ եթէ կայ՝ ողջունեմ իբրեւ բարեկամդ:

1485.

Ս. Ղազար, 3 Փետր[ուար] 1887

Սիրելի քոյր իմ, Սոֆի տիկին,

Ուրախակից եմ բոլոր ընտանեացդ՝ նորեկ երախային համար, որ քու գրած ատենդ՝ դեռ բնութեան որդի էր, հիմայ անշուշտ շնորհաց զաւակ եղած է սուրբ մկրտութեամբ, Աստուած աճեցընէ նոյն մաքուր շնորհօք: Համարիմ որ իր անունն կամ մէկ անունն ալ իր  Մամէն առած ըլլայ, եւ ըստ նշանակութեան անուանն իմաստութեամբ նախ զարդարուի, ապա գեղեցկութեամբ եւ իր ծնողաց գգուանօք, որոց յատուկ խնդակցութիւնս ի հարկէ կը հաղորդէք, մանաւանդ իմ ծանօթ լռիկ հօրն: Ամենուն ալ խնդութիւն մաղթելով՝ նորածնին ալ մաղթեմ որ գալ գարնան եղբայրիկ մ՚ունենայ, կամօք եւ օրհնութեամբ Աստուծոյ, ես ալ՝ թէ ոչ մօտէն՝ հեռուէն պապական սիրով առ նա, եւ քեզ եղբայրական սիրով մնամ

Հարազատդ
Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Madame, chère nièce,

L’an 1887 déjà marche ; je prends acte de votre promesse ou d’espérance. Dites à Monsieur Stavrides, avec mes compliments, que vous êtes attendue par

Votre oncle
P. Léonce M. Alishan

1486.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 3 Փետր[ուար] 1887

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Քանի մ՚օր առաջ ասկէ մեկնող Եսայեան Հայկայ յանձնուած են իմ կողմանէս գրքոյկ մի յանձնելի առ եղբայրն իմ Սեր[ովբէ] Ալիշան. ծրար մ՚ալ խաւրելի առ Պ[ատուա­կան] Հ[այր] Սահակ ի Տրապիզոն. խնդրեմ որ երկուսն ալ ապահովես։

Ճանսուզեանին ուզածը ճամբայ դրուեցաւ դէպ յ Իսկէնտէրուն, իրեն ցուցած մար­դուն, ուսկից պիտի ընդունէր ի Հալէպ. այսօր երկուքին ալ գրեցի։

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամին տալի լուրն առ ժամս լռեմ, վասն զի սիրտն շատ եւ շուտ կը զգացուի կ՚այլայլի. գուցէ աւելի քան ինչ որ այդ տեղ էր. յուսամք որ գարունն աւելի զօրացընէ։

Հոլաս ին խաւրածը տուի որոնց համար որ էր, ոչ իրենց ձեռքը. այլ նեղացուցիչ մէկ պարտքերնին վճարելով (հացագործին), առանց ըսելու թէ ուստի՞ եկած է ստակն, յետոյ իմացընել թողլով. շատ եւ շատ գոհ եղան, վասն զի դատաստանի տակ էին եւ պար­տաւորեալ ի դատաւորաց. մէկ շահն ալ այս եղաւ, որ 140 ֆր[անգ] տալու տեղ՝ 100 ֆրան­քով ազատեցան։ Եթէ ընտանութիւն ունիս եւ պատշաճ տեսնես, Հոլաս էֆէնտի ի տեսու­թեան ատեն, կերպով մի իմացու, որ ինքն ալ գիտնայ թէ կրկին բարիք ըրեր է. եւ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1487.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 14 Փետր[ուար] 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Գանգատիս ընդ լռութիւն Վեհի. եւ նա ասէ, զի ստէպ գրես խնդիր օգնականութեան, դրամով եւ անձամբ, եւ ոչ ունելով աւելի ինչ առաքել, ոչ գիտէ ի՞ւ զքեզ գոհացուցանել։ Ահա հասեալ է վաղուց օգնականն, ըստ իւրում կարի. եւ քո ճարտարեալ է կորզել եւ ի հեռուստ 1000 ֆր[անգ] եւ որչափ եւս փափագիցեմք, քաջ ծանօթ գոլով հանգամանաց Վենետկեան եւ Քաղկեդոնեան վարժարանաց ի տնտեսականին, ոչ յուսամ թէ աւելի ինչ առաքեսցի Ձեզ այդր, յայժմուս։ Թերեւս այլազգ թուիցի քեզ, բայց աստ հասարակաց կամ բազմաց կարծիք են, թէ կարի ընդարձակօրէն կամ բազմաթիւ աշակերտութեամբ բացեալ է վարժարանդ Պոնտոս ի. եւ զի ոչ առնուս ի կարողաց չափաւորաց զսակաւ ինչ շաբա­թական թոշակ. թող զի եւ ծանր երեւի վարձք վարժատանն, կարծեմ 2000 ֆր[անգ]։ - Այ­սո­քիկ թերեւս ոչ մխիթարականք քեզ, այլ կամ հարկ է ասել ինչ կամ լռել։

Պ[ատուական] Հ[այր] Աթանաս ասէ գրեալ քեզ զխնդրոյդ. եւ ես խնդրեմ մի՛ եւս սպա­սել թղթոյ նորա, այլ առաքեա փութով զարկղդ, կամ զյանձնեալսն քեզ. զի Շիրա­կա­ցին որ ի ձեռն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մաղաքեայ առաքեալ էր զգրուածսն եւ զլուսա­նկարս, չորիցս գրեալ է ինձ եւ սպասէ անհամբեր լրոյ ընդունելութեանս եւ որ յետ այնր առնելի է։

Մեղուածաղիկդ, ոչ գիտեմ ի ցրտոյ եթէ ի խոնաւոյ, տխրեցաւ, այլ զի միջին տերեւն դալար է, յուսամ զի զգալով զգարունն մերձակայ՝ ցուցցէ զգեղ իւր եւ զսքանչելիս [2] ։

Յետ ողջունելոյ զգործակիցս քո զեղբարս մեր, ողջոյն եւ շնորհակալութիւն մատու­ցանեմ եւ Գեր[ապատիւ] եպիսկոպոսիդ վասն տալոյ յօրինակութիւն զՊատմութիւն կաթո­լի­կաց քաղաքիդ։ Ողջոյն եւ միւսոյ եպիսկոպոսին (Սրուանձտեան), զորմէ լսի թէ կամիցի Պատրիարքն [3] փոխադրել յաթոռ Տարօնոյ ։

Ողջոյն քեզ եւ ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամէ, եւ առ յինէն մաղթանք կրկնակի Բարեկենդանութեան։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1488.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 3 Մարտի 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Յուսիկ,

Շնորհակալ եմ մաղթանացդ, զոր եւ Կախեթ ի օշարակով համեմեր էք. նովին զուարթութեամբ շարունակեցէք զմեծ պահս ալ, թէ եւ շաբաթ մի մեզմէ ետք կաղալով. բայց վերջապէս կու գայ Զատիկն զուարթացուցիչ։

Մեր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ այսպէս կամ այնպէս կ՚երթայ, հիմայ լաւագոյն է. մնայ թէ իրեն թէ հասարակութեան օգտի յարմար վիճակի մէջ դնել, որ դեռ որոշուած չէ։

Սիսուանի համար գրածդ քիչ մի օտար կ՚երեւի, մենք լսեր էինք թէ այդ Աշճեան ն է բանը աւրողն. հիմայ ի՞նչպէս կըրնայ արդար ցուցընել վնասակար ցուցածը. անոր համար ի հարկէ պիտի ստիպուի լռել. բայց ինչ կ՚երեւի որ Հօլաս Վիջէն էֆէնտի ին պէտք է հաղորդել այս լուրը, ինքն կըրնայ ստուգել, եւ խորհուրդ ալ տալ ընելիքին. իմ կողմանէս ալ կըրնաս ըսել, որպէս թէ ես տեղէ մի այսպիսի բան լսեր եմ եւ հարցընեմ իրեն։

Ճանսուզին խաւրած դրամը 50 ֆր[անգ] ֆրանսի 50ոց թուղթի մի փոխելով եւ նամակիդ մէջ ծրարելով խաւրէ. եթէ իր տուածէն աւելի ըլլայ 50 ֆրանգն, ես աւելին կը յանձնեմ ում պէտք է ի հաշիւ վանաց, ինչպէս գինն ալ որու որ կը պատշաճի։

Առ Խորասանճեան Յովհ[աննէս] գրածս յուսամ յանձնէք իր տիկնոջ։

Ողջ լեր ընկերակցօք։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1489.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 3 Մարտի 1887

Սիրելի եւ Արգոյ Հ. Մինաս Վ[արդապետ],

Նախ շնորհս եւ մանաւանդ սէր ընդ սիրոյ մատուցանեմ վասն մաղթանացդ յաւուրս տօնականի, յորում եւ ընկալայ զգիրդ, եւ ի սրտէ մաղթեցի եւ ես նմանս, որպէս եւ վասն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթենոգինեայ. եւ Տէր լուիցէ ամենեցուն, եւ տացէ ըստ իւրա­քանչիւր պիտոյից, որպէս եւ հաճի։

Յերկրորդում թղթիդ գանգատիս զնորեկ ընկերակցէդ, եւ զարմանաս թէ զիա՞րդ առաքեցաւ։ - Առ որ համառօտիւ ասացից, զի ի սահմանել նորին յառաքելութիւնդ՝ չէր եկեալ ի վերայ նորա հիւանդութիւնն, որ յետոյ յաւելեալ է, եւ նովիմբ տկարացեալ եւ ի Պօլիս. իսկ այլ ինչ տկարութիւն մարմնոյ, ոչ ինչ արգել թուէր պաշտամանն։ Այլ ազգ հիւանդութիւնն, զոր լռելեայն տաս իմանալ, եւ ոչ անծանօթ մեզ, ներելի եղեւ, այնու, զի իբրեւ ի փորձ ասացաւ նմա կալ ի վանս զամիսս ինչ, զգուշութեամբ, չտալով առիթ տժգոհութեան. եւ եկաց զգոյշ չափաւորապէս, որով եւ վստահացոյց ի գործն, յոր եւ յօժարէր, եւ ի Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան] վարժարանի ի սահմանեալն նմա դասատուու­թիւն մտադիւր պարապեալ էր, եւ յայսմ մասին գոհ էին գլխաւորքն։ - Եւ զի դարձեալ դժուարին էր ունել զնա ի վանս, եւ ոչ պատշաճ երեւէր թողուլ զնա ի Կ. Պօլիս, զամենայն միանգամայն կշռելով՝ յուսացաք առաքել այդր, ի Ձեզ եւս յուսացեալ, զի գիտելով փոքր ի շատէ եւ զորպէս նորին եւ զտագնապ Միաբանութեանս ի պահուստ որպիսի եւ է ուխտե­լոցն արգահատեսջիք եւ դուք նմա եւ մեզ միանգամայն։ Իրաւունս ունիս յասելդ, թէ աչք ամենեցուն այդր ի Մխիթարեանս հային, այլ ստոյգ է եւ այս զի ուր եւ իցեն Մխիթա­րեանքդ, գտանին եւ անդ աչք հայեցողք ի նոյնս։ - Բայց ես հաղորդեցի Վեհի բերանացի զգրեալդ, գիտէր եւ ինքն զի գրեալ ես առ իս. եւ ի հարկէ ի դիպող աւուր քննեսցուք զցաւս մեր եւ զձեր, եւ որ ինչ կամ ուր լաւագոյն երեւեսցի դնել կամ յղել ծանուսցի. միայն զի եթէ մինչեւ զատիկ եւ եթէ յառաջ կամ յետոյ, ըստ կարի երկայնամիտ լինիջիք. միանգա­մայն եւ ի միտ առնուք, թէ ո՛րքան դժուարին է կամ գոգ անհնար՝ գտանել անձինս ի վաստակ. որոց ոչ միայն դուք կարօտիք, այլ եւ վարժարանն, որ առ երի կայ մեզ եւ առաջի աչաց մերոց։ - Կթեա կաթն. այլ եթէ ուժգին ճմլես՝ արիւն ելանէ, այս եւ մեզ հանդիպի։

Ոչինչ գրես զարկեղէն կամ զծրարից զոր առաքելոց էիր եւ ամիսք յամիսս հոլովին եւ յոլովին։

Շնորհիւ աւուրցս եւ յուսով հանդերձելոցն ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1490.

Մակար Վրդ. Բարխուդարեանին [4] 

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 14 / 26 Մարտ 1887

Մեծարգոյ Տէր Վարդապետ,

Քիչ օր առաջ ընդունեցայ Փետր[ուար] 24 թուականով գրածնիդ, եւ յետոյ երեք գրոց ծրարը. քան զորս շատ առաւել շնորհակալ եմ Ձեր մտերմութեան եւ սիրոյ։

Ղարապաղ ի գաղտնիքի գրոց քանի մի օրինակ ամիսներով առաջ խաւրեր էր մեզ Ծատուրեան Առաքել Աղայն [5], առանց թղթով իմացընելու. իսկ ես գրեցի իրեն, գիրք մ՚ալ խաւրեցի ի Պագու, չգիտեմ, թէ հասա՞ւ իր ձեռքը։

Ձեր հեղինակած գրքերը շատ յօժարութեամբ կ՚անցընեմ ի կարգի հայերէն գրոց մատենադարանիս, եւ եթէ ուրիշ գրուածք ալ ունիք, որպէս Միրզայ եւ Աննա [6], նոյնպէս։ Բայց խոստովանիմ բարքս, որ չեմ ուզեր որ եւ է վիպասանութիւն կարդալ, սակայն ընդդէմ սովորութեանս՝ կարդացի զԱրազն եւ խղճացի Թիւնին վրայ [7]. գրիչդ չարացեր է, բայց միտքդ, դիտումդ բարի է։ Թէպէտեւ բառարան մ՚ալ դրեր էք վերջը, բայց դեռ շատ բառ ինձ անհասկանալի մնաց։ Պըլը Պուղիին ալ մաս մի կարդացի [8] ։

Լաւ մտածութիւն է այլեւայլ կողմանց գաւառական լեզուները այդպիսի գրութեամբ ծանօթացընել, ինչպէս Դուք ալ կ՚ըսէք, եւ շատ գոհ եմ այս բանիս։

Շատ տարի առաջ, Արցախ նահանգին ստորագրութիւն գրած եմ, բաւական ընդար­ձակ, Ջալալեան եպիսկոպոսի գրածներէն օգտըւելով [9]. անկէ ետեւ շատ նոր ծանօթու­թիւնք յայտնուեցան, զորս ժողովելու եւ աւելցընելու՝ այսուհետեւ ժամանակ եւ յոյս չու­նիմ, ապա թէ ոչ՝ կը խնդրէի Ձեզմէ տեղեկութիւններ. հիմայ միայն խնդրեմ, որ եթէ վերո­յիշեալ եպիսկոպոսի հրատարակած Ձեռագիր Յիշատակարաններէ զատ՝ ձեռագրաց Յիշա­տա­կարաններ ունիք կամ կը գտնէք այդ կողմերը, ինձ հաճոյ են, մանաւանդ եթէ գրուած ըլլան ի Կիլիկիա եւ ի գաւառ Այրարատայ եւ Սիւնեաց ։

Առաքել Աղայի [10] գրած էի ՝ որ Ղարապաղի գաղտնիքն [11] ՝ դեռ չի լուծեց ինձ համար այն մելիքներու Պատմութիւնը, զոր շատ տարիէ ի վեր լսած էի եւ կը սպասէի, եւ դեռ եւս կը սպասեմ աւելի պարզ եւ հա ­ րազատ եւ հնագոյն գրուածի:

Կը փորձեմ թղթոյս հետ գրքոյկ մի ալ խաւրել Ձեզ, եւ փափագեմ իմանալ ի ժամանակին՝ երկուսին ալ հասնիլն։ Իսկ առայժմ ընդունեցէք միամիտ յարգանքս, եւ ողջ լերուք ի Տէր:

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1491.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 21 Մարտ 1887

Պատուական եւ Սիրելի Հայր,

Ընկալայ զչորեսին մատեանսն Ձեռագիրս ի նորեկ պատնաւոյն. մին (Յովհ[աննէս] Կաթողիկոս [12] Պատմ[ութիւն] Հայոց) ամենեւին անպիտան, զոր թէ եւ ձրի տային չէր պարտ ընդունել. եւ մի՛ լիցի յայսմ հետէ ընդունելի, զի կան եւ առ մեզ բազում այդպիսի նոր օրինակք, որ չարժեն եւ դանկ մի, բայց եթէ կամիցի ոք ունել առ իւր, չունելով զտպագիրն։

Առաքեմ զպատառ թղթեկիս զի նշանակեսցես ի հանդիպոյն զգինս Ձեռագրացն զոր առաքեցեր ի գիտութիւն մեզ։ Աւա՜ղ, զի գեղեցկագիր Աւետարանն այն ջրողող լեալ խանգարեալ եւ անպիտանացեալ է, աննորոգելի։ - Վասն երկուց Յայսմաւուրացն զորոց միոյն Յիշատակարանն ընդօրինակեալ է Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Արիստակէս, գրեցի առ եղբայրն իմ, չարժեն ինչ առ մեզ, եթէ ոչ ունիցին, ըստ դիպաց, պատմութիւն ինչ նոր նահատակի, կամ Յիշատակարան պատմական. նաեւ ստուարութեամբ խափանեն զտեղի անձուկ գրասենեկին։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1492.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 21 Մարտ 1887

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Թէպէտ եւ չերկբայիմ, այլ խնդրէի եւ ի քէն լսել, թէ ետուր զյանձնեալն այն թուղթ առ Յարութիւն Գարեգին էֆէնտի Տատեան [13], յորմէ ընկալայ գիր, այլ պատասխանի այլոյ իմոյ հնագոյն թղթոյ, որում ոչ սպասէի, իսկ երկրորդին, զոր քեզ յանձնեցի, փափագէի ընդունել եւ ոչ ընկալայ ցարդ պատասխանի։ Եթէ գոյր հնար կամէի եօգլամիշ [14] ընել զնա. խնդիր մի էր իմ, ոչ դրամական, այլ բանասիրական։

Եղբայր իմ Պ[արոն] Սերովբ գրէ, զի ցուցեալ է քեզ զհաւաքածոյս ինչ հնութեանց՝ զոր կամի ընծայել վանացս կամ եղբօր իւրոյ, որ անդ, եւ խնդրեաց զի եւ ես գրեցից քեզ. արդ խնդրեմ եւ ես յապահովել զայնոսիկ, զի եթէ այնպէս կամիցի Տէր, միոյ յերկոցուն եղբարցս վախճանեալ մի՛ անկցին դոքա յայլոց ձեռս. փափագէի իսկ զի վաղագոյն աւանդէր քեզ զայնոսիկ, եւ դու ի վանս, զի եւ մեք առնէաք նմա փոխարէն ինչ արծաթով, որում, գիտեմ զի պէտս ունի եւ տուայտանօք կեայ։ Արդ յանձն լիցի քեզ, իբրեւ երրորդ եղբօր հարազատի։

Ողջ լեր որովք ընդ քեզդ են։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Զմիջաւուրբ եհաս առ մեզ Կաթողիկոսն [15], եւ լսեմ զի վաղիւ ընդ երեկս մեկնի գնալ ի Միլան ։

Լսեմք զի եպիսկոպոսն Ատանայի [16] կարգեալ է արդ տեղապահ Կաթողիկոսին [17] մերոյ (որ այսօր ի վանս է). խնդրեմ աղաչել զնա, զի եթէ հնար է, յանձն արասցէ ի թեմի իւրում կամ ի Կիլիկիա, տալ խնդրել զՊատմութիւն Կիլիկեցւոց, կամ զՊատմութիւն Լեւոն թա­գա­ւորի, ի հարկէ ի հաշիւ մեր. եւ թէ այլ ինչ Ձեռագիր պատուական անկցի ի ձեռս նորա եւ կամիցի տալ մեզ գնով կամ փոխանակութեամբն գրոց։

1493.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 21 Մարտ 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Ոչ կամիմ վիճել վասն խնդրոյ վարժարանիդ. եթէ մեղադրութիւն եւս երեւեսցի ի բանս մեր, եւ այն ի գովութիւն է քեզ, զի ոչ զնուազութիւն եւ այլ զառաւելութիւն ջանիցդ նկատեմք, եւ թուէր չափաւորագոյն ունել զթիւ աշակերտաց. զի ոչ երկբայիմ թէ յոլովք փափագիցեն աշակերտել Ձեզ. մեղադրելի իմն թուեցան հայրենակիցքդ, որք (ըստ հասարակ բնութեան Ադամորդեաց) վայելել կամին ի վաստակս այլոց եւ ոչ սատարել վաստակաւորաց, եւ յետ այնքան կռկռալոյ վասն բացման վարժարանին, ոչ դիւրագին տան զվարժատունն ի վարձ, եւ ոչ՝ կարծեմ թոշակիկ ինչ վասն աշակերտաց։

Գերապ[այծառ] Տէրս ընկալաւ զհեռագիրդ, եւ զարմացաք զի մինչ առաջնով թղթովդ գրէիր առ իս ունել զայն մինչեւ ի զատիկ, եւ երկրորդաւն առաւել գոհութիւն ցուցանէիր, յանկարծ եհաս միջինն. թուի թէ նոր ինչ դէպք եւ հիւանդութիւն հանդիպեալ իցէ. Տէր տացէ բժշկութիւն ամենայն ախտից։

Հարցի զՊ[ատուական] Հ[այր] Աթանաս, եւ ասաց, նոր յանձնարարութիւն ընկա­լեալ ի քէն վասն դասագրոց, եւ տայ կազմել, որպէս եւ խնդրեալ ես, այլ ոչ սակաւ ժամա­նակի պէտք իցեն ի կազմել զայնքան գրեան։

Ծանեայ եւ զի դու զառաքելիդ արկղ յանձնեալ ես ի նաւ։ (Իսկ վասն պատանեացդ առաքելեաց այսր ի գրաշարութիւն, իմ առանձին կարծիք են, զի նախ հա՛րցցես զխնդրողսն եթէ իցէ՞ նոցա տեղին պատրաստ. եւ ես քեզ հարցանեմ առանձնաբար, գոհասցի՞ն արդեօք ծնողք դոցա եւ դու ինքն, եթէ պատանիքդ ի սենեկի անդ տպագրողաց եւ կազմողաց կելոց եւ ննջելոց իցեն, թէպէտեւ զատուսցի նոցա մասն մի. ոչ ի նորընծայարանի եւ ոչ ի վարժա­րանի կալոց են եւ ոչ ընդ եղբարս. Ստեփանն այժմ առանձնաշնորհութեամբ կայ ի դատարկ սենեկի վարժարանին. բարի պատանի է. եւ կարծեմ շատ դժուարասցի իջանել ի ննջարան տպագրատան։ Այս առանձնաբար իմ կարծիք կամ տարակոյս. դու արա ըստ կամաց Վեհի)։

Իսկ առ քո առանձին ծանուցածդ ասեմ, թէ լուեալ ինչ էր եւ մեր զանբարի գնացից աշակերտաց այնր վարժարանի, յաւէտ եւ նախընթաց տեսչութեամբ. որոց գիտակք գոլով այ[ժ]մու տեսչաց, ջանան եւ գոհագոյնք են։ Յաշնայնի գիւղագնացութեան վասն հիւան­դութեան † [հանգուցելոյ] Հ[օր] Եփրեմի հարկ եղեւ եւ ինձ եօթնեակ մի կալ յ Ազոլոյ. զներքնագոյնն ոչ գիտեմ, այլ առ տես բարեկարգք եւ բարեմոյնք երեւեցան ինձ աշա­կերտքն։ Աղօթեսցուք զի տացէ Տէր շնորհս եւ զօրութիւն աշակերտաց եւ վարժա­պետաց, եւ քեզ քաջողջութիւն. ողջոյն առ գործակիցսդ։

Ողջոյն սիրոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Մոռանայի եւ զճագարանոցն. տեղին զանխուլ է, ուր երբեմն ջերանոց էր բուսոց, եւ ընդ փականօք. դարմանողն երթայ անդր։ - Զզուելին քեզ եւ ինձ ծխա­քարշութիւն ոչ գիտեմ որպէս սպրդեալ է. թերեւս ներողաբար թոյլ տուեալ սակաւուն, վասն իրիք պատճառի, աճեցեալ է սովորութիւնն։

1494.

* Գերապատիւ Տէր Մովսէս Եպս. Ամպերպոյին

Ս. Ղազար, 7 Ապրիլի 1887

Գերապատիւ Տէր, եւ Սիրելի Հայր,

Իրաւունք ունիք մեղադրելոյ զիս ի մասին տպագրութեան կամ սրբագրութեան քերդողական գրուածոյդ. յանցանքն յիմ վրաս առնըլով՝ խոստովանիմ. տպագրատունն քիչ մի դանդաղ շարժէր. հազիւ ուրեմն առաջին թերթն բերին ինձ ի ցոյց, եւ երբ յետոյ հարցուցի հետեւեալները, լսեցի որ արդէն բոլորն ալ տպագրուեր է, առանց ինձ ալ բերելու. անկէ ետեւ չի բ նտռեցի, համարելով թէ ամենայն ինչ ըստ կարգի եղած ըլլայ։ Հիմայ փոխելով միայն այն թուղթերը որոց մէջ մեծ յետեւառաջութիւն կամ տեղափոխութիւն եղած էր, քանի մ՚օրինակ խաւրուեցաւ ի տեղդ. եւ յուսամ ընդունած էք կամ կ՚ընդունիք ի Պ[ատուական] Հ[այր] Յուսկայ, ներելով մնացեալ սխալանաց եւ ինձ սխալականիս, որ աւետելով զՔրիստոս Յարեաւն, համբուրեմ զմատենակիր աջդ, եւ մնամ

Գերապատիւ Տեառնդ,

ն[ուաստ ծ[առայ] եւ Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1495.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 7 Ապրիլի 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Գրեմ յԱւագ հինգշաբաթոջս, դարձ արարեալ ի սրբոյ սեղանոյն, յորում հաղոր­դեցաք միաբան, ծերք եւ տղայք, ի կենարար փրկիչն մեր, աղօթելով եւ վասն հեռաւոր եղբարց, որպէս յուսամ թէ եւ նոքա յիշեսցեն զմեզ յայնպիսում աւուր։ Իսկ արդ յընդունելդ զթուղթս կամ հասեալ կամ կամ մերձեալ իցէ եւ Ձեզ արեւելեայցդ կենսաբեր Յարութիւն Քրիստոսի, որոյ շնորհք պայծառացուսցեն զքեզ եւս քան զեւս։

Զքո մաղթողական թուղթ, զգրեալդ ի 11 փետրուարի ընկալայ ի 21 Մարտի. ամիս մի կամ 40 աւուրք ընդ տուրն եւ ընդ առն. չգիտեմ վասն է՞ր եւ ո՞ւր այսքան յամեցեալ։ Ասես ի գրիդ, յամեցեալ եւ քո ի գրելդ, զի «մի՛ սպրդեսցի բառ մի կամ վանկ, որ իցէ անհաճոյ» ինձ. թուի թէեւ թուղթդ ի գալն, խոյզ եւ խնդիր արարեալ է անկասկած եւ անխէթ ճանապարհաց, վասն որոյ եւ անագանեալ։ Այս ես ե՞րբ այդքան խստապահանջ եղէ, զի կալայց զգրիչ քո առ ի կշռել զբառ եւ զվանկ, ուղղեալ առ իս։ Թերեւս զկծեցար ի բանից իմոց, թէ ոչ շատ շինեալ եմ ի վերայ Ղրիմեցեացդ. - Զայդ ոչ վասն կարգաւորացդ ասէի, այլ վասն աշխարհականաց, եւ այն յաւէտ վասն բնկաց Գարասուպազարի, որք ծանօթագոյն են ինձ ի ծանօթից նոցին։

Շնորհ ունիմ եւ վասն նուիրին փոքու, զոր փափագէիր առնել ինձ, եւ արգելար վասն ինչ ինչ պատճառի. այլ ես մեծագոյն կամիմ նուէր եւ անհամեմատ. զնուիրողդ իսկ, զի ըստ կանուխ փափագանացդ եւ խոստման, ընծայեսցիս մեզ այս ամ եկաւորութեամբ, ծանուցանելով յառաջագոյն թէ ե՞րբ կարիցես գալ եւ ընդ ո՞ր ճանապարհ։ Ծանուցանեմ եւ ես, լռելեայն, զի բանք են ուղեւորելոյ Վեհիս ի Կ. Պօլիս, եւ անտի գուցէ եւ այլուր, այլ զհաստատութիւն իրացս եւ զե՛րբն, գիտասցես յետոյ, եւ թերեւս հանդիպիցիս նմա ուրեք, թէ ոչ ի վանս։

Յորժամ գրիցես կամ տեսցես զնոր հիւրս կղզւոյդ, զՎ. ՀՀ. Վ[երապատուեալ] Հ[արս] Նիկողայոս եւ Համազասպ ՝ հաղորդեսջիր զողջոյնս իմ եւ զմաղթանս զատկականս, եւ ողջ լեր կարմիր լուսով Ս. Յարութեան։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Ողջոյն քեզ եւ ի մերոյն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Վահանայ ։

1496.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 7 Ապրիլ 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Յուսամ թէ ցարդ հասեալ իցեն քանի մի օրինակք քերդուածոց տեառն Մովսիսի եպիսկոպոսի [18], թղթափոխեալք, եւ տացես նմա, որպէս եւ զծրարեալս ի սմա թուղթ։

Ծանեայ զգին Ձեռագրացն։

Ճանսուզեան ն գրէ ի Հալպայ զի ընկալեալ է զՍիսուանն եւ յանձնէ ինձ ծանուցանել քեզ զայս. եւ ես յիշեցուցանեմ զի որպէս կանխաւ գրեալ էի՝ զգին դորին անխառն պահելով յայլ հաշուաց, առաքեսցես ինձ։

Մաղթելով զշնորհս սրբազան աւուրցս եւ զմերձեցելոյ սրբազնագոյն Յարութեան, ողջունեմ զընկերակիցս քո։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1497.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 7 Ապրիլ 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Ընթերցեալ եւ փակեալ զգրեալդ առ Վեհ, ետու նմա. կարծեմ թէ եւ նա գրեալ է քեզ յաւուրս յայսոսիկ։ Հարցանես, եթէ ի դիպել այնպիսի առթի, զի՞նչ առնել իցէ. - եթէ արդարեւ խիթալի եւ ստիպողական է կամ վտանգաւոր, մարթ է առնել զերեւեալն պատշաճ եւ ապա ծանուցանել, թէ չէր մարթ սպասել գրութեան եւ պատասխանւոյ։ Այլ փափագեմ յոյժ եւ յուսամ զի մի՛ հանդիպեսցին այդպիսիք։

Ի վաղուց ակնկալեալ արկղիկն եհաս. զգրուած Կիւրեղեան եպիսկոպոսի [19] մինչչեւ ընթերցեալ ետու յընթերցումն Վեհի. չկարեմ ասել ինչ արդ զայնմանէ. բայց զի կարծէի ես երկարագոյն եւս գրուած տեղեկութեան զՀայ գաղթականութեան ի Տրապիզոն ։

Ոչ գտի յարկեղ զդրամսն զոր Պ[արոն] Տիգրան Ղազարոսեան յանձնեալ էր քեզ։

Լուսանկարք Սարըեանին [20] որո՞յ քաղաքի են, զի չէ նշանակեալ ի նոսին. թերեւս գրեցեր ինձ դու երբեմն, այլ ոչ յիշեմ. մի՛ մոռանար ծանուցանել ինձ, երբ ունիցիս առիթ գրելոյ։

Հասո՛ կամ մատո՛ զծրարեալս առ Գարեգին եպիսկոպոս, եւ ընկալ առ յինէն զաւետիս Յարութեան Քրիստոսի, զոր մաղթելով եւ որոյ կամ որոց ընդ քեզ, մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1498.

Գարեգին Եպս. Սրուանձտեանին [21] 

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 7 Ապրիլ 1887

Գերապատիւ Սրբազան Տէր,

Ամսօք յառաջ ընդուներ էի Ձեր մտերմական ողջունագիրը, յորում կը ծանուցանէիք, որ յանձներ էք առ Արգոյ Հ[այր] Մինաս Վարդապետ մեր [22] քանի մի փշրանք ի Ձեռագրաց, զոր նոյնպէս կը ծանուցանէր ինձ յիշեալ Հայրն. եւ ես գրեցի իրեն՝ որ երբ հասցընէ ի ձեռքս, այն ատեն պիտի պատասխանեմ առ Սրբութիւնդ. եւ ահա յետ այնքան ամսոց դեռ քանի մի օր առաջ հասաւ ի ձեռքս ծրարն, յորմէ շատ հաճութեամբ քաղեցի ինձ ախորժելի փշրանքը, մա ­ սամբ նոր եւ մասամբ լրացուցիչ քաղելոցս ի Թորոս Աղբարէ [23]. եթէ հիմակուան Ձեր հովուութեան բաւական ընդարձակ վիճակն [24] ալ կըրնայ մատակարարել այդպիսի փշրանքներ եւ պատառներ, մի՛ տարակուսիք որ յարգութեամբ ընդունելի են ինձ, եւ ջանամ պիտանի ընել ի կարգի տեղագրութեանց, ինչպէս ըրեր էի ի քաղուածոյ Թորոս Աղբօր Բ հատորին ի Յաւելուածս Սիսուանայ։ Այդ հատորին մէջ ի՜նչ գեղեցիկ եւ գողտրիկ Յիշատակարան էր Սասնոյ աւետարանին [25]. առանձին շնորհակալու­թեան եւ խնդութեան պարտական կ՚ընէր զիս զայն հրատարակողին. եւ յուսամ, որ ամբողջ է այն, կամ քիչ բան դուրս թողած։

Կը յիշէք զԱրարատ. Սիսուանայ հալածանքն կը դժուարացընէ անոր ծնունդը. անժամ ժամանակի հասեր եմք. Տէրն յաջողէ ի բարին [26] ։

Ազգային լրագիրք երբեմն երբեմն գրեն, թէ ի Պոնտոսէ պիտի փոխադրուիք յառաջ­նորդութիւն Տարօնոյ. հաւատա՞նք. սա օրհնեալ երկիր մի է, թարգմանչաց գերեզմանօք եւ խանձարրօք [27]. բայց ո՞րն է Ձեզ հաճոյական, չեմ գիտեր. այլ յուսամ որ ուր եւ գտուիք՝ պիտի ազդէք Ձեր եռանդը՝ ի միտս եւ յոգիս հօտիդ, որոյ եւ յաջողութեանն համար ստոյգ փափագանօք, որպէս եւ քաջողջութեան եւ մխի ­ թարութեան Սրբազանիդ, մնամ

Ն[ուաստ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1499.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 28 Ապրիլ 1887

Պատուական եւ Սիրելի Հայր,

Ընկալայ ի Մարեկեանէ զգին Սիսուանին, 50 ֆր[անգ]։

Զծրարեալս առ խարտեաշ որ ի Régie ծխախոտոյ, հասո՛, որպէս կամիս։ Առաքեալ էր ինձ փոքրիկ յիշատակարան մի, եւ ես տողիկս սակաւս գրեցի. թէ կամիս հա՛րց նմա առ ո՞ւմ գտանիցի մատեանն, որ է Յիսուս Որդի մագաղաթեայ գրեալ ի ՊՀԱ [1422] թուականի։

Ողջ լեր Զատկական ողջունիւ եղբարց։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1500.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 12 Մայիս 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Մի ըստ միոջէ ընկալայ զգրեալսդ ի 20 եւ ի 28 Ապրիլի. կարծեմ թէ այսօր գրէ քեզ Վեհ զկարեւոր խնդրոյդ եւ գոհացուցիչ ինչ։ Իսկ խնդիր Պ[ատուական] Հ[օր] Սահակայ ՝ թերեւս լուծցի մնալով դորա այդր մինչեւ յաւուրս դադարման ուսմանց վարժարանիդ, եթէ ոչ նոր հիւանդութիւն ստիպեսցէ այլ ազգ։

Կարծեմ գրեցի, այլ ոչ յիշեմ քաջ, զի ընթերցայ զգրուած Կիւրեղեան եպիսկո­պո­սին, եւ չգոհացայ. ոչ զայդ խնդրէի, այլ զոր ի վերջընթեր թղթիդ նշանակես զՊատմութիւն անցից ազգայնոց Տրապիզոնի, որ պիտանի լիցի մեզ. շատ է թէ գտցես ժամանակ ընդօրինակելոյ կամ տալոյ ընդօրինակել։

Ընկալեալ եմ զերկոսին հին դրամս տուեալս ի Պ[արոն] Տիգրանայ, եւ անդրէն առա­քեմ ի Կ. Պօլիս, առ ստուգել որպիսի ինչ իցեն. պղնձեայն յայտնապէս կրէ զանուն քա­ղա­քիդ Տրապիզոնի։

Ողջունեմ զՍրուանձտեանն. կարիցէ՞ կամ կարիցէք խնդիր առնել հին Բժշկարանի միոյ. այլ գիտելի է, զի անուանի բժշկապետք մեր Ամիրտօլվաթ Ամասիացի այլեւայլ գիրս ունի, սովորական է Անգիտաց անպէտ անուանեալ բառգիրք բժշկական բուսոց եւ պէսպէս նիւթոց. զայդ ոչ կամիմ, բայց եթէ իցէ հին որոշ թուականաւ, իբր 300 ամաց եւ աւելի։ Այլ առաւել կամիմ զայլոց հնագոյն հեղինակի գործ, որ ուրեք ուրեք գտանի, առանց անուան հեղինակի, եւ ոչ է բառգիրք, այլ զախտից ճառէ, եւ զդեղոց։

Ծանո՛ ինձ եւս զի՞նչ է եպիսկոպոսական տիտղոս Սրուանձտեանի, պարզ եպիս­կո­պո՞ս Տրապիզոնի, եթէ միացեալ վիճակաց Պոնտոսի, որպէս կոչէր նախորդ նորին։

Մեղուածաղիկ բոյսդ զողջոյն զձմեռն եւ զսկիզբն գարնայնոյնս մնացեալ դալար եւ ի նոյն չափ հասակի, յորում եհաս այսր, ի դէպ ժամանակի աճմանն եւ մեռաւ. գուցէ իմ են յանցանք, զի շատ ջուր ետու. յուսամ յայլում եւս նուագի կամ զբոյսն ընդունել կամ զծաղիկն։ Ի միջի հողոյն երեւեցաւ տկլոր անմազ անարմատ գնտիկ մի, որպէս փոքրիկ, գետնախնձոր, եւ թողի անդ ի կեղակարծ յոյս յարութեան [28] ։

Ողջոյն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթենոգինեայ եւ Պ[ատուական] Հ[օր] Սահակայ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1501.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 16 յունիս 1887

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մաղաքիա յանձնեալ է մանկանցն առաքելոց ի նմանէ այդր, զատ յայլոց եւ բոյս մի, թաղարիւ, կամ հողով. որպէս եւ է, ցամաքեալ գօսացեալ, եթէ դալար եւ եթէ ոչ, այնպէս խնամով բերցեն առ իս. եւ մի՛, որպէս յայլում նուագի, զի ցամաքեալ է՝ արկցեն ի ծով (թէպէտ զայդ ի Տրապիզոն արարեալ էին, ի հասանելն անդր ի ծով)։ Մարթ էր այդպիսեաց եւ զՁեռագիրսն ամալ [29] ի ծով, զի հնացեալք են։

Ի հարկէ տերեւեալ են արդ ծառք Չէքլէմպիճի եւ Սագըզի, յանձն արասջիր դոցա մի մի ոստ. եւ եթէ ունիցին՝ զծաղիկս։

Ողջ լեր եղբարբք հանդերձ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1502.

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 19 յունիս, [18]87

Սիրելի քոյր իմ Գաթինկոյ,

Օրհնեալ է եւ ըլլայ կամքն Աստուծոյ, թէ մեր ուրախութեանց եւ թէ սուգերու մէջ. թէ եւ ճշմարիտը մտածելով՝ այս կենացս կամ աշխարհիս ոչ սուգը սուգ է, ոչ ուրա­խու­թիւնն ուրախութիւն է. երկուքն ալ յետոյ պիտի իմանամք որ երազ են եղեր. սակայն մենք պզտիկ, սրտերնիս պզտիկ, անկարելի է որ չի զգանք չցաւինք. բնութիւնն ալ իր հարկը կը պահանջէ, հարկ է եւ լալ. բայց եւ լալու ատեն մխիթարուիլ՝ որ լաւագոյն աշխարհի եւ կենաց համար եմք եկած այս աշխարհ, եւ ասկէ պիտի անցնիմք ի հօն, ուր որ կը ցուցընէ թղթիս մէջ ամփոփած Մանկիկն, եւ ուր որ գնացին եւ սպասեն մեզ ծնողք, եղբարք եւ քորք:

Անցեալ շաբաթ գրեցի եղբօրնուս Պր. Սերովբէին ՝ որ քիչ մի նեղացայ այսչափ ուշ ինծի իմացընել տալուն եղածը, որ չկարցայ աւելի կանուխ՝ ըստ պարտուցս եւ սիրոյ՝ աղօթել Անոր համար՝ որ հարազատաց մէջ անմիջապէս ինծմէ վեր կամ առաջ ըլլալով՝ իմ ալ առաջին ծանօթ եւ ընկերս եղած է, յետոյ Պ[արոն] Սերովբէն փոխանակեր է զնա: Այն հին օրերը մոռցուած են, բայց աւելի անոյշ կերպով պիտի նորոգուին եւ յաւիտեան չմոռցուին:

Որչափ ալ չեմ ճանչնար՝ իբրեւ ծանօթ կ՚ողջունեմ Րուսեան Անտոն Աղայն, եւ անոր նման զիս յիշողք. որոց մէջ ի հարկէ դու առաջին պիտի համարիս՝ Էլպիս տուտու բարեկամդ, քանի մ՚օր առաջ իր եղբօրմէն թուղթ առի ի Լոնտրայէ, զոր եւ այս թղթոյս հետ ղրկեցի առ Պր. Սերովբէ եղբայր մեր, իրեն վերաբերեալ բանի մը համար գրուած ըլլալով:

Ատենօք եղբօրս գիրք մի խաւրեցի Իտա անուամբ աղջկան վարք. գրողը Ամերիկացի օրիորդ մ՚է. ասոր պատմեր էի քեռդստեր Սաթինկան † ը, վասն զի գրեթէ Իտային տարեկից, գրեթէ նոյն տարի եւ նոյն ամսոյ օրերուն վախճանած են երկուքն ալ, անմեղուկ դիմօքն մէկ օր մի տեսայ որ այդ գրողն նոր գրքոյկ մի հրատարակեր է, մէկը տեղն ի տեղօք Սաթինկան դիպուածը գրեր է, զգայուն կերպով. սխալ մի ըրած է, փոխանակ քեռ՝ իմ եղբօր դուստր գրելով զ Սաթենիկ: Այս օրերս հօս է այդ օրիորդն իր մօր հետ, երեկ տեսնուեցայ, բայց չիմացուցի նոր դիպուածը, գիտեմ որ պիտի զգայ. Սաթինկան փոքրիկ լուսատիպ պատկերը տուեր էի իրեն. նա ոսկի շրջանակի մէջ անցուցեր եւ իր ծանօթ Իտային քով դրեր է. եւ ամեն անգամ կը յիշէ: Պառաւ մօրը հետ կը բնակին ի Ֆիրենցէ, բայց ամեն տարի կու գան ի Վենետիկ, ամիս մի կը կենան, եւ այցելութեան կու գան ի վանս. ինքն ոչ միայն փափուկ գրիչ է, այլ եւ լաւ նկարիչ: Սաթենիկը կը նմանցընէ իր Իտային. եթէ ասոր պատկերը չես տեսած՝ կըրնաս Պր. Սերովբէէն ուզել այն գրքոյկը եւ տեսնել. եւ յիշել թէ ի՞նչպէս անծանօթից եւ հեռաւորաց քով գտուին քեզի ծանօթից յիշատակք. մինչեւ որ օր մի ամենայն անծանօթք ալ ծանօթանան միմեանց ի տան Աստուծոյ եւ Հօր մերոյ. ուր անվտանգ հասնելու համար՝ աղօթէ, սիրելի քոյր, ինչպէս եւ ես

Հարազատդ
Հ. Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1503.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 23 յունիս 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Լաւ է սակաւ կամ համառօտ, քան ոչ կամ անագան։

Վեհ թերեւս յայն սակս չէր քեզ գրեալ վասն խնդրոյդ, զի յուսայր աւելի ինչ կորզել ի նպաստ վարժարանիդ. այլ զի մասն ինչ կորզեաց, կամ սահմանեցաւ, այդ ստոյգ է։

Ստոյգ է եւ դիտաւորութիւն գալստեան Նորին այդր. այլ դէպք ինչ կամ խնդիր ընդ պետութեան տեղւոյս, արգելուն զնա տակաւին. սակայն յուսամք զի ոչ իսպառ խափա­նեսցի ուղեւորութիւնն, թէ եւ ժամանակն կարճատի։

Քաղեալ եւ եդեալ ի տփի ծաղկունս ինչ ի մեղուածաղկէդ՝ առաքեա ինձ. զմեղրն դու ճաշակեա եւ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1504.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 30 յունիս 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Յուսիկ,

Երեկ հասին ողջամբ մանկունքն, եւ այսօր երկուքն երթան ի Ֆիեսսոյ առ նորընծայս։

Ընկալայ եւ զոր ընդ նոսին առաքեալ էիք, բաց յերկուց, որոց առաւել քան այլոցն սպասէի. մին՝ Աղբերաց արիւնն, միւս՝ Աստուածաշունչն, զոր համարէի պատուականագոյն քան զայլսն ի Ձեռագրաց, յոլով մասամբ վտտելոց։ Ոչ գիտեմ թէ արդեօք մնա՞ն յարկեղ էֆթիանին ի Ռափ[այէլեան] վարժարանի, թէ ոչ առաքեցան ի ձէնջ. թէ ծաղիկն ի բաց ընկեցաւ, որպէս խիթայի, եւ գիրքն. զի՞ եղեւ։

Եհաս անբեկ եւ խորազգեաց կախեթացին, զոր, յորժամ փորձեսցուք, յիշեսցուք զքեզ եւ ծանուցից։

Զի՞նչ են աւստրիական (29) դրամքն եւ 2 հինգնոց փռանկք. արդեօք Վ[երա­պատուեալ] Հ[այր] Մաղաքիա՞ առաքէ, եւ վասն ո՞յր։

Ցուցեալ առ գաւառացի Հայս զհէզարէն ծաղիկ, հա՛րց թէ ճանաչե՞ն եւ ո՞րպէս կոչեն ի Հայս. նոյնպէս եւ զ՚հասէքի քիւփէսի, եթէ տակաւին չիք անցեալ ժամանակ ծաղկելոյ սորին։

Ընկալայ եւ զհին դրամսն ինչ, եւ զտուփս առաքեալս ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մաղաքեայ ։

Ողջոյն Վ[երապատուեալ] Հարց եւ եղբարց, եւ քեզ քաջողջութիւն։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1505.

Յովհաննէս Յովհաննէսեանին [30] 

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 4 յուլիսի [18]87

Ազնիւ պարոն,

Ընդունեցայ եւ ժպտելով կարդացի աշխոյժ հասակիդ եւ մտացդ դրդեալ « Բանա­ստեղ­ծութիւնները » [31], որք եւ ի զգացմանէ յառաջ եկեալ՝ բանաստեղծութեան մեծ պայմանն ունին, որ է ստուգութիւն յերեւակայութեան անդ, կամ երեւակայութիւն ի ստուգութեան։ Փափագիմ որ կեանքդ միշտ հիմնեալ ըլլայ ի ստուգութեան, այլ զարդարեալ եւ բանաստեղծութեամբ եւ անբաժան ըլլան այն երկուքն՝ զոր դու բաժնես (յերես 81) [32] ։

Բան մ՚ալ ըսեմ չափաբանութեանդ համար, - տողից մէջ անդամոյն վանկ ը գրով չ՚ըլլար) վասն զի ը -էն առաջ բառն կ՚առնու զշեշտ, եւ ը կը մնայ յաջորդ անդամոյն, որով երկու անդամք հա ­ ւասար չեն ըլլար, այլ մին քառավանկ, միւսն վեցավանկ, որ երբեք ընդունելի չէ։ Օրինակի համար 1 երեսին մէջ (որ է ընծայա ­ կան ընկերներիդ)

Այդ վառ հաւատ ը
Վեհ, ազատ միտք ը
Անձնազոհ սէր ը [33]

Ուր որ շեշտած է՝ հոն լրացած է անդամն, ը գրերն դուրս կը մնան, եւ կ՚անցնին յաջորդ մասին, որով տաղաչափութիւնն կը խանգարի։ Գիտեմ, որ շատեր ալ այսպէս կը գրեն իրենց աշխարհաբար քերթուածոց մէջ, բայց անկանոն եւ անշնորհք է [34] ։

Բան մ՚ալ. պիտ բաղաձայն բառի առջեւ՝ ականջի անհաճոյ է, արդէն այդպէս կրճատեալ անոյշ բան մի չէ, այլ ձայնաւորի առջեւ կրնար անուշանալ, իսկ բաղաձայնի՝ ոչ. ինչպէս (երես 4) « Նոճիների տակ պիտ գլուխս հանգչի » [35] եւ այլ շատ տեղ։

Յուսամ, որ հաճութեան հաւաստիք համարիս ընծաներս եւ ընդունիս մաղթանքս ի յաջողութիւն գործոցդ եւ կենացդ.

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1506.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 7 յուլիս 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Զխնդրոյ, զորմէ հարցանես գրովդ ի 21 Յունիսի, արդէն գրեալ էի. յետ այնր ընկալայ եւ զթուղթ գրեալ առ Վեհ վասն փոխանակագրին, եւ առաքեցի առ նա ի գիւղ. իսկ երեկ ընկալայ ա՛յլ ծրար մի, որոյ վասն զի չէր ըստ բաւական կշռոյն վճարեալ այդր, տուժեցաք 0, 50։

Առ Մեղաւորեան Յակովբ յանձն առնեմ քննել զմնացորդս վանաց կամ եկեղեցւոյ Ս. Վարդանանց, որ յիշի յայլեւայլ ձեռագիրս գրեալս ի Համշէն եւ թէ ա՛յլ ինչ քրիստոնէական մնացորդք գուցեն, մանաւանդ եւ Ձեռագիրք, եւ տապանագիրք։ Տեղի եկեղեցւոյն Ս. Վարդանանց կոչի Խաչիկ Հայր, եւ ասի անդ լինել նշխարաց սրբոց զօրավարացն. եթէ կարասցէ ստուգել ինչ, կամ լսել զաւանդութիւնս, բարւոք լիցի։ Ընդ զօրավարացն ասի հանգչել անդ եւ Խաչիկ Հօր, որ թուի մի յաշակերտաց Ս. Թարգմանչաց։ - Դարձեալ նշանակեսցէ զհայերէն անուանս գիւղորայից, բերդորայից եւ այլ աշխարհագրական տեղեաց. մակա՜ր [36], թէ եւ տեղագրութիւն մի, ըստ իւրում կարի։

Ողջունիւս ծանուցանել Պր. Տիգրանայ Ղազարոսեան, զի ետու քննել զերկոսին դրամսն, զոր բազում ամսօք յառաջ առաքեալ էր, եւ գտան պատուականք, մանաւանդ պղինձն, որ հատեալ է ի Տրապիզոնի ձերում։

Ողջոյն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթենոգինեայ ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1507.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 7 Յուլիս 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Յուսիկ,

Ինչպէս գրեցի անցեալ շաբաթ, Ձեռագրաց գլխաւորն Աստուածաշունչն չկար անոնց հետ. եթէ այդ տեղ Ձեր քով չէ մնացեր, գողցուած կարծելու է։ Չըլլայ թէ այն ալ բուսոց երկու թաղարներուն պէս անկիւն մի թողուած ըլլայ։ Երբ գտուի այն, բաւական գոհ կ՚ըլլամ Ձեռագրաց վրայ, որոց մէջ կը գտնեմ ինչ ինչ նոր, եւ բառեր։

Տնտեսական կամ դրամական խնդրոյն վրայօք չեմ գրեր, վասն զի գրութիւնն անկատար կ՚ըլլայ, եւ բոցը մարելու տեղ՝ երբեմն աւելի կ՚արծարծէ։ Կը յուսայինք որ ինչուան այս ատեն Գեր[ապայծառ] Աբբահայրն ըլլար ի Պօլիս, եւ ուղղակի տեսութիւն եւ լսելիք ըլլար. կարեւոր խնդրոյ մի համար յետ մնաց ճամբորդութիւնն, այլ յուսամ որ չի խափանուիր։ Կըրնամ ըսել թէ Ձեզմէ աւելի փափագիմ որ այդ Ձեր եւ այլոց տնտեսական խնդիրն դարման մի գտնէ, եւ հանգչինք, գոնէ մտօք եւ սրտիւ։

Կախէթու օշարակն փառաւորեցաւ. քու եւ ընկերացդ պաշտպանաց տօնին իրիկուն, Ձեզի եւ մեզի մաղթանքներ բղխեցուց, ի վանս գտուող Հարց եւ եղբարց բերնէն եւ սրտէն. ութերորդ օրն ալ անշուշտ դուք այդ տեղ նոյնպէս կ՚ընէք, ըստ հին տօմարին շաբաթ մի յետ մնալով։ Այսպէս, կարծեմ կարծածէդ աւելի, պատշաճ օրուան հանդիպեցաւ խսրազգեաց ճգնաւորն։ Շնորհաւո՜ր ամէն անուանակրացդ որդւոց եւ թոռանց Ս. Լուսաւորչին, Դանիէլն ալ դուրս չթողլով [37]. բարեխօսութեամբ նոցա յաւելցին ի Ձեզ շնորհք եւ զօրութիւն, եւ Ձեօք մխիթարութիւն մեզ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1508.

Կարապետ Եզեանին [38] 

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 13 Յուլիս 1887

Մեծապատիւ Տէր,

Ոչ սակաւ հաճութեամբ ընթերցայ զյառաջաբան Պատմութեանն Ղեւոնդեայ երիցու, որ թէ եւ երկար առ չափ պատմութեանն, մանա ­ ւանդ ի բաց հանելով անտի զթուղթս կայսերն եւ զամիրապետին, այլ կարեւ որ՝ որպէս եւ դատեալ է Ձեր՝ ի ծանօթութիւն օրինաց վարչութեան Արաբացւոց, ընդ երկար դարս նուաճողաց եւ սպառողաց զուղխ եւ զուղեղ ազգիս Հայոց [39]: Խնդամ ՝ զի ոչ միայն այլոց մեկենաս լինիք, այլ եթէ օրէն իցէ ասել՝ եւ անձամբ անձին, երկասիրելով ի գրութիւն եւ յօճան տպագրութեան։

Յամսոց հետէ լսի եթէ կայսերական պետութեանդ ծանրացուցեալ է զխստութիւն մտից գրոց ի Ռուսաստան, ընդ որս եւ զմերոց ինչ ազգային գրոց կամ տեղացոյց տախտակաց. փափագիմ ի Քէն լսել զստոյգն, եւ եթէ իցէ՞ արգել ինչ Սիսուանայ [40] կամ նմանոյ նորին տեղագրութեան մասին ինչ Հայաստանեայց, եթէ գտցի սատարող հրատարակմանն. թէ՝ այսուհետեւ ծրարեալ զմրածս ինչ հայրենաճառս, հանդերձելոց հայրենեաց միայն ակն կալայց, ըստ թելադրութեան իսկ ալեացս եւ ըստ ժլատութեան ժամանակիս։

Ողջոյն յարգանօք մատուցեալ մեծարգոյ Սանասարեան Տեառն, մաղթեմ եւ Բանասէր Տեառնդ բարգաւաճանս կենաց եւ բարեաց:

խ[ոնարհ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1509.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 14 Յուլիս 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Բարի՜ առաքեցար, որպէս սովոր էր ասել նահապետն Տաւրիոյ † [հանգուցեալ] Հ[այր] Մինաս Բժշկեան, յողջունելն զեկաւոր ոք։ Ըստ առաջին տրամադրութեանն, այդր գտանելոց էր արդ եւ Վեհս. այլ մատնեցաք ի ձեռս փաստաբանի, եւ առաջադրեալն յետս մնաց։ Ի վերջ ամսոյս եդեալ է ի մտի մեկնիլ աստի. եթէ եւ դու մեկցնիցիս այտի փութով՝ կարես գտանել տակաւին զնա ի վանս։ Սակայն եթէ ունիս բաւական ժամանակ կալոյ արտաքոյ թեմիդ լաւ լիցի քեզ սպասել այդր գալստեան Վեհի, որում եւ լիցիս պիտանի յընկերութիւն եւ ի խորհրդակցութիւն. գուցէ եւ ի խրատ անհամբերաց ոմանց եւ պահանջողաց զայս ինչ կամ զայն, որով մարթ է նեղիլ նմա։ Յետ մետասան ամաց տարակացութեան մերոյ, յանձն առից եւ եօթնեակ մի եւս համբերել քառաթեւեան գրկացդ ածութեան. ծանո՛ ինձ միայն թէ մինչեւ ցո՛ր ժամանակ կարես ձգել զդարձդ ի Կաֆա, եւ ողջ լեր յամայր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1510.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 23 Յուլիս 1887

Հարազատն իմ Պ[արոն] Սերովբէ Մ. Ալիշան փափագէ խօսել առանձինն ընդ Վեհի, կամ ընթերակայութեամբ անձին, զոր ինքն ծանուսցէ. եւ սահմանել վասն ընչից եւ պարտուց իւրոց։

Բազում անգամ, եւ դեռ իսկ յայսմ ամսեան (յուլիս) գրեալ է ինձ, զի կամի զամենայն Հայկական հնութիւնս, զոր հաւաքեալ է, տալ Միաբանութեանս, եւ արդէն յանուն իմ վերագրեալ է զնոսին. եւ չկամի ամենեւին վարձ կամ գին կամ փոխարէն վասն նոցին. այլ միայն զի զետեղեսցին յուրոյն դարանի կամ ի դիրս, մակագրելով «Ալիշանեան հաւաքումն Հայկական Հնութեանց». ի յիշատակ իւր եւ հօր իւրոյ։

Փափագէ զայլ ամենայն հնութիւնս կամ հաւաքածոյն իւր, դրամս, ակունս, մատեանս, եւն., թողուլ մեզ ի վաճառ. եւ գնով նոցին հատուցանել զպարտս իւր, զոր ցուցցէ մի ըստ միոջէ նշանակելով։

Եթէ յաւելցի ի գնոյն, (յետ վճարման պարտուցն) տացի յաւելուածն այն՝ օրինաւոր ժառանգի։

Ի հաւանել այսոցիկ Վեհի, մնայ ուխտիս կատարել զսպաս յուղարկաւորութեան կտակողին, յորժամ կամք լիցին Տեառն կոչել զնա ի հնացեալ կենցաղոյս։

Իմ տեսութիւնք.

1. Քանզի կամի նա անպայման ընծայել Ուխտիս զՀայկական Հաւաքածոյն, յընդունել մեր զայն, ջնջեսցին պարտք նորա որ առ մեզ, վասն վարձու սենեկին, եւ փոխառութեան 700 ֆրանգաց։

2. Թէ մարթ է, այժմէն արժեցուցանել եւ առնուլ զայլ հնութիւնս կամ զմասն ինչ, եւ տալ նմա ի գին կամ փոխանակ գումար ինչ, առ ի դիւրել նմա ի հանապազօրեայ տառապանս։

3. Քննել թէ բաւիցե՞ն ինչքն վաճառելիք ի հատուցումն ամենայն պարտուցն եւ ի թափումն գրանոցն։ Եւ եթէ յառաջ քան զյանձնելն առ մեզ զայնոսիկ պատահեսցէ նմա † [մահ], գտցի՞ն պարտատեարք պահանջողք։

4. Այժմէն առցէ եւ բերցէ Վեհ, զբոլոր կամ զմասն Ալիշանեան Հաւաքմանն Հ. Հ։

5. Եթէ այդ հնութիւնք ընծայեալք, եւ վաճառեալք, ունիցին չափաւոր արժէս, հաստատել մշտնջենաւոր պատարագ ի յիշատակ հանգստեան Նորին եւ տոհմին։

6. Հաստատել զայս ամենայն, օրինաւոր մուրհակաւ կամ կտակաւ։

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1511.

* Հ. Գրիգոր Վրդ. Ճելալեանին –
Մուրատ Ռափայէլեան Վարժարան

Ս. Ղազար, 27 յուլ [ իս ] 1887

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Առ ի չթուել անզգայ, գրեմ զերկտողս։ Յերիկէ իսկ լուեալ փոքր ի շատէ զչլինելիսն՝ վրդովեալ եմ, կամ մասնակից տագնապի ձերոյ։ Համառօտիւ իմ կարծիք են, չառնել ինչ այժմիկ փոփոխութիւն անձանց ի վարժարանիդ, այլ ջանալ ըստ կարի խաղաղել զոգիս. զոր ի պարագայիս կարծեմ ոչ ոք լաւագոյն կարիցէ առնել քան զքեզ, որ սիրելի ես աշակերտացդ յուզելոց։ - Չիցեն թերեւս մխիթարական բանքս, այլ յաղօթս ապաստան եւ յայցելութիւն Վեհիս՝ չգիտեմ այլ ինչ ասել

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1512.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Տփղիս

Ս. Ղազար, 1 Օգոստ[ոս] 1887

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Ուր ուրեմն զգրեալդ ի 1 յուլիսի ընկալայ ի 28 նորին, թերեւս արեւելեան թուական է քոյդ, եւ նշանակէ զ13 նոր տումարի յառաջ քան զայդ չէ ուրուք ընկալեալ ի քէն գիր ի Տփղիսէ, ոչ Պ[ատուական] Հ[այր] Աթանաս եւ ոչ Գերապ[այծառ] Տէրս, որ երեկ մեկնեցաւ աստի ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու եւ Պ[ատուական] Հ[օր] Պօղոսի, Ֆլորիոյ նաւու, երթալ ի Կ. Պօլիս ։

Խնդամք ընդ քաջողջութիւնդ եւ ընդ սիրային ընդունելութիւն զոր առնեն քեզ ծանօթքդ եւ անծանօթք. եւս առաւել ընդ կարօտ քո, որ յաղթեսցէ ամենայն մեծարանաց, եւ դեգերանաց տեղւոյդ, եւ ի սահմանեալն ժամանակի պատսպարեսցիս յօթեվանս մեր։ Թող ազգայինք մեր կաթոլիկք կառուսցեն զեկեղեցին յուսադրեալ եւ ծանուսցեն, յետ այնր երթիցուք առ նոսա. այլ կամիմ եկեղեցի արժանաւոր քաղաքիդ եւ անուան նոցին եւ մեր, եւ արդ ոչ շինի ի սակաւ ժամանակի։

Ամսօք յառաջ ազգային ոմն եկեալ այսր ասացեալ էր թէ Էնֆիէճեանք կամին վաճառել զհայերէն Ձեռագիրսն. այլ եւ ես ոչ յուսամ թէ դիւրագնի տայցեն. շատ է առ ժամս առնուլ զցանկն, եւ թէ ներեն՝ զՅիշատակարանս ոչ գնելեացն։

Լուայ, եթէ ոմն Յովհաննէս Վարդապետ Կուարամածէ ՝ Հայ-վրացի հնութիւնս հե­տաքնինս ունիցի, յ Ախըլցխա. տեղեկացիր որպիսի՞ ինչ իցեն, ես համառօտ գրեցի, թողեալ Պ[ատուական] Հ[օր] Բարսղի զճոխաբանելն. այլ դու ստէպ գրեա, եւ ողջ լեր, ողջունելով զծանօթս եւ զհարցանողս։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Չասես ինչ զ Գուրգէնեան Պաւլէ ։

1513.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 1 Օգոստ[ոս] 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր Քերովբէ,

Ահա ուր ուրեմն երեկ մեկնեցաւ աստի Գեր[ապայծառ] Տէրս, ուղէկցօքն, որպէս գիտացէք հեռագրաւս, որ ի ժամու գրութեանս չեւ եւս է արարեալ, այլ յընթերցմանդ պահու՝ ի բազում աւուրց հետէ կատարեալ։ Անշուշտ ի Քաղկեդոն կամի Վեհ բնակել, եւ ըստ այնմ պատրաստիցի։ - Իղձ էր նորա անցանել եւ ի Տաւրիա եւ յայց ելանել Ձեզ, այլ յուսամ թէ դու ծանուսցես նմա զկարելին եւ զանկարելին, եւ զամենայն եւ զամանակ, յորում մարթ իցէ կատարել զայն. եւ զայս մի՛ ումեք ի վեր հանցես այժմիկ։

Յուսամ թէ ոչ շատ յամիցես այդր, յետ տեսանելոյ զՎեհ, եւ ծանուսցես ի դէպ ժամու։

Ողջոյն ամենեցուն որ ընդ քեզ, եւ առանձինն Պ[ատուական] Հ[օր] Յուսկան, յորմէ գիր ընկալայ, եւ ծանօթութիւն հիւանդութեան Պ[ատուական] Հ[օր] Դանիելի, այլ յուսամ թէ արդ ապաքինեալ իցէ կամ ի լաւն յառաջադիմեալ։

Ողջ լեր եւ ողջ բեր զսիրուցդ եւ զգիրուց։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1514.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 4 Օգոստ[ոս] 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զարմացախառն ժպտիւ ընկալայ զոր ինչ ի ձեռն Ճելալեան մանկանն առաքեալ էիր. ես ոչ թաղարից սինլքորաց ակն ունէի, այլ որ ի նոսին բուսոց եւ ծաղկանց. եթէ չգոյին բոյսքն եւ ծաղկունք, զի՞նչ պիտէին խեցեղէնքդ։

Ընկալայց այսօր եւ զարծաթն յանձնեալ յեղբօրէս զոր, իցիւ թէ առաքէիր ի ձեռն նոյն մանկան, եւ ոչ լինէր կորուստ 2։56 ֆր[անքաց] որ վասն աղքատաց ոչ փոքր կսկիծ է։

Ընկալայ եւ զառաքեալսն ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Քերովբէէ, զթէյ եւ զլուսա­գիր տեսարանս Սուտաղի եւ զ Այվազովսքեայ [41]. ծանո՛ նմա, ողջունիւս, զի առ մեզ է՝ յաւուրքս Հ[այր] Սարգիս Անտոնեան [42], ծանօթ նորա Շահնազարցին, եւ կարծեմ աստի երթիցէ ի Հռովմ։

Ի կիւրակէիս մեկնի աստի Գարամեան [43] ոմն երիտասարդ Տփղիսեցի, որում յանձնեմ յանուն քո ծրար մի գրոց, տալի առ Վիջէն էֆէնտի Հոլաս. եւ զփոքր ծրարն, զոր այսօր այտի ընկալայ յանուն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու, եւ դարձուցանեմ առ նա։

Շնորհակալութեամբ ընկալայ եւ զպատկեր չորեցուն Ձեր ի միում տախտակի. Պ[ատուական] Հ[այր] Դանիէլ մխիթարութեան կարօտ երեւեցաւ. արգահատեցէք զնա, եւ ողջ լերուք միաբան սիրով, ողջունելով եւ զնորահաս հիւրսդ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1515.

* Հ. Քերովբէ Վրդ. Քուշներեանին - Խարասուպազար

Ս. Ղազար, 6 Օգոստ[ոս] 1887

Սիրելի եւ Արգոյ Հայր Քերովբէ,

Զգրեալդ յ՚2 ամսոյս, ընթերցայ յառաւօտուս. Կարամիրզայդ [44] երբ հասցէ, գտցէ ընդունելութիւն ըստ մերում կարի։ - Աստ առ մեզ է եւ ծանօթ քո եւ երբեմն տեղակալ Հ[այր] Սարգիս Շահնազարցին [45], եւ յետ աւուրց մեկնեսցի երթալ ի Հռովմ, ասէ երթալ եւ ի Կ. Պօլիս ։

Երկու թուղթք հասեալ էին յանուն քո ի ձերոց կողմանց, զորոց եղծեալ զհասցէ տեղւոյս, ուղղեմ այսօր ի Կ. Պօլիս, ի Կալադա, Սեղբոս խան [46] համարելով զի գտցիս այդր եօթնեակ մի եւս. եւ ոչ շատ յամեսցես, զի ոչ եւս առաքեմ այլ թուղթս, եթէ հասցեն այսր յանուն քո. եկեսցես եւ առցես. իսկ եթէ (քաւ լիցի) չգաս այսր, ոչ ընդունիմ ոչ զփոքր նուէրսդ եւ ոչ զմեծ, եւ ոչ ծծեմ զծրար թէյին, զոր արդէն ընկալայ ի Ճէլալեան մանկանէ. յուս քո թողեալ զշնորհակալիս իմ առ Պետրիզեանն [47] ։

Արդ ողջ լեր եւ ծանո՛ զօր մեկնելոյ քո այտի ի մեր կոյս։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ընկալայ եւ զլուսագիր պատկերս Սուտաղայ եւ զ Այվազովսքեայ [48] ։

1516.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 6 Օգոստ[ոս] 1887

Սիրելի եւ Արգոյ Հ. Յուսիկ,

Ըստ թելադրութեանդ ընկալցուք զերաժիշտն ի վանս կամ ի վարժատունն, քանզի բազում եկաւորք են յայս ամի ի վանս։

Քարամեան [49] երիտասարդի յանձնեցի բաց ի ծրարէ գրոցն առ Վիջէն Հոլաս, եւ նոր ծրար մի գլանաձեւ, յ Անգղիոյ հասեալ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ, զոր ողջունեմ հանդերձ այլովք, եւ համբուրիւ աջոյ Վեհին։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1517.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Կ. Պօլիս

Ս. Ղազար, 9 Օգոստ[ոս] 1887

Արհիապատիւ Տէր Աբբահայր,

Ի պիտակաց Պ[ատուական] Հ[օր] Պօղոսի զոր գրէր առ ընկերակիցսն, վստահացաք յաջող լինել նաւարկութեանդ. միայն խէթ իմն լինէր մեզ զրոյց ոմանց, եթէ վասն մաղձախտին արգել զգուշութեան կարգեսցի նաւուդ եւ նաւուղւոյդ ի Կ. Պօլիս, այլ յուսամ զի բանք եւեթ էին, եւ արդ Տերամբ գտանիցիք յերկրորդ վանատանդ ի միջի ակնկալու հայրասէր որդւոց։

Ընդ թղթոյս թերեւս ժամանիցէ այդր Գարամեանն. իսկ այժմ առ մեզ է Հ[այր] Սարգիս Եազըճեան, Անտովնեան, ծանօթ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Քերովբէ ի, եւ սպա­սէ գալստեան Պ[ատուական] Հ[օր] Գաբրիելի, յետ նորա եկեսցեն եւ այլք։

Ի 6 ամսոյս փաստաբանն Ֆերի գրեալ առ Չերուդդի եւ առ Ծամարգի, զի առաքեալ է ուր ուրեմն զ memoria յն առ Ծանարտելլի [50], եւ յետ աւուրց գնասցէ եւ ինքն առ նա ի Հռովմ. առաքեսցէ եւ առ մեզ զօրինակ գրուածոյն։

Խնդիր մի յանձնեալ էի Սրբութեանդ, վասն խօսելոյ ընդ Պատրիարքին Հայոց [51]. խնդրեմ զանց առնել, զի ուղղակի գրեմ ես յ Երուսաղէմ ։

Խոնարհական ողջունիւ միաբան եղբարցս եւ համբուրիւ աջոյ սրբութեանդ

խ[ոնարհ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1518.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 9 Օգոստ[ոս] 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Որպէս աւուրբք յառաջ ծանուցի, ի Կիւրակէիս 7 Օգոստ[ոսի] մեկնեցաւ աստի Քարամեան Նիկ[ողոս] որում յանձնեալ եմ զյառաջագոյն նշանակեալս, ծրար մի գրոց վասն Վիջ[էն] Հոլաս, եւ երկու ծրարիկք վասն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու ։ Անշուշտ գայցէ նա ի սենեակն ի Սեղբոս Խան [52], ի տեսանելդ զնա, յանձնեսջիր զթուղթս գրեալ առ Պ[ատուական] Հ[այր] Յովսէփ, տանել եւ տալ առ սա։ Քարամեանդ կարծեմ ագանելոց է առ Քալանդարեանի ումեմն հայրենակցի իւրոյ, որ այդր վարժապետ է։

Ողջոյն բազմացեալ միաբան եղբարցդ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ծանո՛ առ Վեհ զի ի 4 ամսոյս փոխեալ է առ Տէր՝ Հ[այր] Դալմատ, վանահայր բարերար եղբարց (Ս. Սերվոլոյ), բարեհամբոյր հոգի նորա բարեխօս աղօթողաց վասն իւր. երեկ (10 Օգոս[տոս] եհաս Պ[ատուական] Հ[այր] Գաբրիէլ ի Հռովմայ ։

Ի պահու կնքելոյ զծրարս՝ եհաս Գարամիրզա [53] ։

1519.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Կ. Պօլիս

Ս. Ղազար, 18 Օգոստ[ոս] 1887

Արհիապատիւ Տէր Աբբահայր,

Նախ յայլոց եւ ապա ի շնորհագիծ թղթոյ Վեհիդ ի վերայ հասեալ ողջամբ եւ անարգել ի մաքրարանէ ժամանելոյդ այդր, եւ ըստ արժանւոյ մարդասիրապէս ընդունելու­թեանդ, գոհացաք զՏեառնէ, եւ աղօթեմք սերտիւ, նովին զուարթափայլու­թեամբ յաջողութեան գործոցն նկատելոց եւ գոհութեամբ վերադարձի։ Ընթերցաք ի լրագիրս եւ զհանդէս Բերայեան դպրոցին մերոյ, եւ զայցելութիւնս փոխադարձս, յորս անշուշտ հարկ լիցի ծախել այլ եւս ժամս եւ աւուրս, եւ համառօտեսցի ժամանակն մնալոյ յօտարութեանդ։

Զաւանդն թողեալ՝ ըստ հրամանիդ երեկ տարեալ ետու առ Պ[արոն] Տամատ [54], որ ջերմակալեալ կայր յանկողնի յաւուրց հետէ. որ եւ ողջունէ զՎեհ, որպէս եւ բնակակից նորին։ Վասն մնացորդի գումարին (322։50) խօսեցայ ընդ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգոր ի, որ ասէ չունել ինչ տալի այդր, զի ոչ առաքին առ նա այտի պահանջք իւր. իսկ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահան զչքաւորութիւնն յեղյեղէ. ես ասացի ց Տամատ, զի գոյ մասն մի եւս տալի նմա, եւ երբ եւ իցէ տացի. նմա չէ փոյթ վաղ կամ անագան։ Եթէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Քերովբէ կամիցի գալ այսր, մարթ է յանձնել նմա զգումարիկդ, ապա թէ ոչ այլազգ լցուսցուք. չէ ինչ մեծ։

Որպէս գրեցի նախընթացիւս, ուր ուրեմն շարժեալն է Ֆերի փաստաբան, առաքեալ առ պաշտօնեայն զգրուած իւր, յետոյ եւ ինքնին խօսեցեալ ընդ նմա ի Հռովմ, հաճոյ թուեալ է պաշտօնէին բանն. եւ ասէ (Ֆերի) Le disposizioni sono buonissime: ed ora si studia per interrogare il Consiglio di Stato sotto il nuovo punto di vista [55]. Պաշտօնեայն (Ծանար­տ[ելլի]) գնացեալ է ի Գասդելլամարէ, եւ դարձցի յետ աւուրց (այժմ դարձեալ իցէ), եւ յառաջ վարեսցի գործն։ Զպատճէն գրուածոյն ետու գաղափարել, եւ ընկալջիք յետ աւուրց ի ձեռանէ Կարամուրզայի (ծանօթի Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Քերովբէի ), որ յայսմ երեկոյի մեկնի աստի դառնալ այդր ընդ Դրեստ։

Չերուդդի փաստաբան, թերեւս պատեհ առեալ զայժմու վիճակ մեր, առաքեաց առ իս զհաշիւ Գրեսբի տիկնոջ, խնդրելով զպահանջ նորին. ես պատասխանեցի, զի Վեհ ոչ ինձ այլ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Գրիգորի յանձնեալ է զայդ գործ, ինձ անծանօթ. եւ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գրիգոր քննեալ՝ թելադրեաց ինձ առաքել առ Վեհ, որ զի եւ այդր գտանի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օգոստինոս ՝ գիտասցէ հաւաստեաւ եւ հրամայես­ցէ զարժանն եւ ես այսպէս ծանուցից առ Չերուդդի ։

Պ[ատուական] Հ[այր] Գաբրիէլ եհաս ի Հռովմէ եւ երեկ սկսաւ զպաշտօն տնտե­սութեան։

Համարիմ եթէ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին գրէ զ † Մարոգգոյի, եւ եթէ իցէ այլ ինչ կարեւոր։ Իսկ ես մատուցեալ զխոնարհ ողջոյն եւ զաջահամբոյր 3 միաբանիցս, մնամ նոյնպէս

Արհիապատիւ Տեառնդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս պնդէ, զի մի՛ զանց արասջիք յայց ելանելոյ եւ առ Պատրիարք Էջմիածնականաց [56] ։

1520.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 18 Օգոստ [ ոս ] 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Ճէլալեան Հրանդն բերաւ երկու ճիւղերը, կըրնաս խաւրել խոստացեալ պատկերդ։

Կարծեմ խեղճ Գարամեան ը գարանթինայի փորձանքի հանդիպած է. թէ ժամանակ թէ ստակ իրեն շատ հարկաւոր էին։

Շատ լաւ գրեր ես առ Պ[ատուական] Հ[այր] Յովսէփ, նորէն գրէ որ փորձանքի չհանդիպի, Տփղիսեցոց շողոքորթութեան մտիկ չընէ, Կախիթու կթղայից շատ չմօտենայ կամ չմօտեցընէ, քանի մի ընտիր Ձեռագրերով դառնայ։

Շաբաթ մի յառաջ Տփղիսէն նամակ մի եկաւ Գեր[ապայծառ] Աբբահօր. հասցէն փոխելով ուղղեցի ի Կ. Պօլիս ի Գատիքէօյ. արդեօք ընդունեցա՞ւ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Պ[արոն] Կարամուրզայն Դրիեստի վրայով կ՚ուզէ դառնալ ի Կ. Պօլիս, այսօր այստեղէն մեկնելով, գուցէ բան մի յանձնուի իրեն վասն Վիջ[էն] Հոլասայ, հաս­ցը­նես իրեն։ Նոյնպէս գրուած մ՚ալ գլանաձեւ ծրարեալ՝ առ Գեր[ապայծառ] Աբբահայր։

1521.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 25 Օգոստ [ ոս ] 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Յուսամ ընդունած ես յանձնածներս ի Գարամեանէ եւ ի Գարամըստայէ. այս ետքինիս տուածս է գրուած մի գլանաձեւ, յանձնելու առ Գերապ[ատիւ] Տէր։

Այսօր կը մեկնին ասկից Դրիեստի ճամբով երթալու ի Պօլիս, Տէր Յովհ[աննէս] Վարդապետ Մուրատեան, եւ Զիկոյեան Ղրիմցի պատանի մի, ի դպրոցէն. այս ետքինիս յանձնած եմ տափակ ծրար մը յանուն քո, այլ քո անուամբդ գրուած պատեանը կը հանես կը տեսնես որ տալի է առ Վիջէն Հոլաս էֆէնտի, եւ կու տաս. բայց հետը մէկտեղ պէտք է տալ այս իրեն ուղղուած նամակն ալ. երկուքն ի միասին եւ ոչ առանձին։

Ողջոյն միաբան եղբարց եւ աջահամբոյր Գեր[ապայծառ] Աբբահօր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1522.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 30 Օգոստ [ ոս ] 1887

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Աւելորդ է ինձ ասել, եթէ որքան ծանր եւ վիշտ եղեւ ինձ, յետ այնքան դիպաց Ձեզ եւ մեզ անհաճոյից, ոչ լսելդ առաջարկութեան Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մանուելի. այս է, սիրով ողջագուրել զմիմեանս, կարգելոցդ ի վարժարանիդ, որպէս արժանն պահանջէ ի հոգեկից եւ յուխտակից եղբարցս. որոց, եթէ հնար է։ Հարկ էր ի վեր քան զպարտս, բնութիւն իմն լինել սիրոյ եւ խաղաղութեան։ Արդ դարձեալ փափագելով իմ սիրով եւ ներողամտութեամբ խաղաղել եւ ջնջել զշփոթութիւնն. որ եւ իցէ աղագաւ կամ սադրանօք բանսարկուի ծագեալ, նախ ըստ սրտիս եւ խղճիս ազդման, եւ ապա ըստ կարգի պաշտամանս, յապաժոյժ արտասուաց թաթաւելով զալիս իմ եւ զգրիչ, երկրորդեմ սիրով ընդունել զմիմեանս, զորս Ժողովք եւ Գլուխ Ուխտիս կարգեցին ի վարժարանիդ, մինչեւ նոյնք դարձեալ տնօրինեսցեն որ ինչ ըստ Աստուծոյն թուեսցի։

Հարկ է ինձ ծանուցանել եւ զայլս, թէպէտ եւ յայտնի կարծեմ, զի որք ի վարժարանէդ սարտուցեալ իմն եկին այսր կամ անդր, յիւրեանց կամաց են եկեալ եւ ոչ իմով յօժար հաւանութեամբ մնացեալ. այն զի գայթակղութիւն մեծ լինի երեւիլ նոցա եւ կալ ի վանս այսպիսի օրինակաւ։ Զառաջինն առ ի կարճել զգայթակղութիւնն ես ասացի ցՎ[երա­պա­տուեալ] Հ[այր] Մկրտիչ ՝ ի գալն այսր արտասուագին եւ այլայլեալ, գէթ երթալ ի Պատուա եւ կալ ցօրն յորում խոստովանեցուցանէ զվարժարանեայս. նմա սպասէր եւ Եղ[բայր] Ալեք­սիս, ի նոյն սակս, զոր եւ կամէի վաղագոյն դարձուցանել ի վարժարանդ, այլ տագ­նապ նորա եւ տկարութիւն, եւ դէպք Հոճային, կասեցուցին զիս ի ստիպելոյ, եւ արդ որպէս ինձ եւ Ձեզ անկ է կարեկցիլ չափաւորութեան նորա, եւ յիշեալ զայսքան ամաց վաստակ եւ հնազանդութիւն նորա եւ զբարի օրինակ, ընդունել զնա որպէս զՈնեսիմոս [57] ։ Հնազանդութիւն, գերագոյն վարիչ մեր, ուր եւ ուրեք սահմանեալ է զիւրաքանչիւր ոք ի մէնջ, որպէս զմէն մի զօրական, անդ եւ արժան է նոցին գտանել։ Առ այս հարկ կայ եւ ինձ յորդորել զՁեզ եւ զայլսն երկոսին, որք զի կարողագոյնք են ի խորհրդածել, ինքնին տեարք են գործոց իւրեանց, որպէս եւ դուք, որչափ մարթ իցէ մեզ տեարս լինել, վասն որոյ եւ պարտականք. օրինաւոր տեղի նոցա որպէս եւ Ձեր, վարժարանդ է. որոյ անդորրութիւն, որպիսի եւ իցէ արդ, ոչ խռովեսցի գալստեամբ նոցին, եթէ, որպէս վայել է ամենայնիւ եղբարցս, սիրով եւ անյիշաչարութեամբ ընդունիցիք զիրեարս. եւ յայնժամ լիցի ճշմարիտ անդորրութիւն եւ խաղաղութիւն. մանաւանդ յորժամ սրբազան խորհուրդք ապաշխարու­թեան եւ հաղորդութեան, որք թեւաբախ սպասեալ մնան ակնարկութեան ձերոյ, ի թիկունս հասցեն. եւ վա՜յ է մեզ, եթէ ոչ կանխեսջիք տալ ընդունել զնոսին կարօտելոց մատաղերամ հոգւոց, գէթ յառաջիկայ տօնական աւուրս Ծննդեան Տիրամօր Պաշտպանի մերոյ, եւ մեօք յանձնեցելոցն ի մեզ մանկտւոյ դաստիարակելւոյ։ Բազում ինչ համարիմք մեք հանճարել եւ իրաւաբանել առ միմեանս ի մեղադրանս կամ ի չքմեղս. այլ առ Տիրամայրն եւ առ Միա­ծինն իւր փրկիչ եւ դատիչ, զի՞նչ իցեն այդ ամենայն, եթէ ոչ պաճուճեալ շաղփաղ­փանք. սէր եւ խոնարհութիւն պահանջեն նոքա, նախ ի մէնջ յՈրդեգրացս միոյ Մօր Կուսի, եւ ապա յաշակերտաց։ Շատ եւ առաւել քան զշատ լիցին մեզ անգիտութիւնք մեր եւ գայթակղութիւնք, զորս, ոչ ամաչեմ ասել, իբրեւ աչօք բացօք տեսանեմ. եւ համարիմ պարտս, թէ եւ ոչ հաճոյս, յիշեցուցանել գիտակացդ քան զիս եղբարց եւ դուք համարեսջիք զբանքս, որպէս ի տկարէ եւ ի նուաստէ, այլ սակայն ի ժամուս յայսմիկ ունողէ հեղի­նա­կութիւն, որում, նախ ինքեան իսկ անկ է կալ պատկառ, որպէս տերունի հարկի, եւ ապա Ձեզ։ Որոց բիւր աղաչանօք եւ մաղթանօք կարէկցաբար մնամ յօժարընկալ հաւանութեան

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին] Աթոռակալ

1523.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Կ. Պօլիս

Ս. Ղազար, Սեպտ [ եմբեր ] 1887

Արհիապատիւ Տէր Աբբահայր,

Ակն ունիմք զի Տերամբ յառաջեն կամ լուսաւորին գործքն, յորոց սակս յանձն առէք զերկար պանդխտութիւնդ. եւ փափագեմք լսել ինչ, եթէ ոչ այլ, գէթ զքաջողջութենէ Վեհի եւ զերթեւեկութենէ. ոչ այնքան ի նմանէ, զի մի՛ թղթագրութեամբ նուազիցէ ժամանակն պիտանի ի գործ, որքան յայլոց ընթերակայից. յորոց գրեաթէ ոչ ոք ոչ ինչ գրէ յեօթնեկաց հետէ. եւ ի լրագրաց քաղաքին (Կ. Պօլսի) իմանամք ինչ ինչ, նորալուրս, թերեւս եւ խառնալուրս. որպէս, զգնալոյ Վեհի ի Ղրիմ, զորմէ աստ չեղեն բանք, եւ օտարոտի իմն թուի յանձկութեան ժամանակիս եւ ոչ սակաւ գործոց կամ տեսութեանց, որք այդր եւ ի Պարտիզակ եւ ի Տրապիզոն. մի՛ արդեօք ոչ կամ սակաւ կարեւորք անագանեսցեն զկարեւորագունից աստ ժամանակ եւ պէտս, որպիսի համարիմ զ Մուրատ-Ռափ[այէլեան] վարժարանին, զորմէ թերեւս գրեսցեն այլք. եւ Վեհ յիշեսցէ զխնդիր Տեսչի եւ օգնականի, եւ ի հարկի փոփոխութեան զո՞ ունիցի կարգել, կամ զո՞ այտի բերել այսր. զո՞ր ընտրել յառածիցն՝ «ժամանակ է ցրելոյ եւ ժամանակ ժողովելոյ»։

Լրագիրք Տփղեաց յիշելով զգալուստ Պ[ատուական] Հ[օր] Յովսեփայ ՝ ցուցանեն զիւրեանց եւ զկաթոլիկ Հայոց հաճութիւն, մնալոյ նորա անդր. յիւրմէ կողմանէ լռութիւն է. մի անգամ եւեթ գրեաց, կամ թէ գրէ եւ չժամանեն թուղթք առ մեզ. գուցէ գրէ Վեհի այդր, թուի ինձ թէ արժան է ազդ առնել նմա, զի ի սահմանեալ ժամուն յուղի անկցի ի դարձ, եւ մի՛ վարակեսցի անդր, մինչ դեռ պէտս ունիմք չափահասից աստանօր։

Եօթնեկաւ կամ աւելի յառաջ մեկնեցաւ աստի Յովհաննէս Վրդ. Մուրատեան, կացեալ ի վանս աւուրս ինչ, եւ յոյժ շինեալ. սա (թերեւս խօսեցեալ իցէ ընդ Վեհի), առաջարկէր յեղբայրութիւն մեզ զ Եղ[բայր] Սուքիաս ոմն, երբեմն յ Անտոնեանց, զոր ի ժամանակի շփոթութեան՝ արձակեալ են, քանզի լրացեալ է պայման տասնամեայ ուխտա­դրութեանն. եւ կայ այժմ առ Յիսուսեանս, ի Պէրութ. այլ փափագէ եւ յօժարութեամբ եկեսցէ ի մեր վանս, եւ յիշեալ վարդապետն եւ Եղ[բայր] Մեսրովպ գովեն զնա, յոյժ հոգեսէր եւ աշխատասէր գոլ. տիովք, տասն ամօք կրսեր ասի քան քան զ Եղ[բայր] Մեսրովպ. կարէ Վեհ տեղեկանալ ի Վարդապետէն անտի։

Փաստաբանն Ֆերի արարեալ է յաւելուած մի աղերսագրին, ցուցանելով զի ընկերութիւնս մեր չէ Ente Morale [58]. առաքեմ զպատճէնն։

Խոնարհ ողջունիւ միաբանիցս եւ համբուրիւ աջոյդ, մնամ

Արհիապատիւ Տեառնդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1524.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 2 Սեպտ [ եմբեր ] 1887

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ես օրինաւոր եւ խաղաղարար խոստովանահայր աշակերտացդ համարէի եւ համարիմ զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Մկրտիչ, որ արդ ի Պատուա է, եւ իմովսանն չկարեմ այլում առաջարկել։ Դուք գիտասջիք զլաւագոյնն։ Եւ Տէր դարձուսցէ եւ յաւելցէ ի մեզ զխաղաղութիւն եւ զսէր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1525.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 8 Սեպտ [ եմբեր ] 1887

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Ամսոյս 3ին գրածէդ առինք լուրեր որոց գրեթէ կարօտ էինք. շատոնց չլսելով Գեր[ապայծառ] Աբբահօր վրայօք։ Իմացայ որ խաւրածներս յանձներ ես որոց պէտք էր. Մնացական ին բերածն ալ կը յանձնես։ Այսօր ալ կը խաւրեմ՝ Անտոնեան Հ[այր] Սարգսի [59] ձեռօք հաստ եւ ծանր այլ կարճ գլան մի, զոր յանձնես Պ[արոն] Սերովբէ ի Ալիշան. քանի մ՚ալ թուրքարէն լրագիրք կան, որ խաւրուած էին այն վարժապետին, որ ետ դարձաւ երկու շաբաթ առաջ, եթէ գիտես տեղը, յանձնէ իրեն։

Ողջոյն ամենայն Հարց մերոց, շնորհիւ աւուրս։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1526.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 13 Սեպտ [ եմբեր ] 1887

Մեծարգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Յանագան ժամու բացեալ զծրարդ, ետու առ որս ուղղեալ էին թուղթքն, առանց քննելոյ թէ բաց իցեն թէ փակ. եւ յետոյ ընթերցայ զառ իս գրեալդ։ - Ըստ սովորութեան իմում վաղ մեկնելով յետ ընթրեաց, չիմացայ ինչ զաղմուկն զոր յիշես, եւ կարծեմ բանք ինչ իցեն աւելի կամ պակաս. դժբաղդաբար յաճախեալ ախտ կամ թերութիւն ի վանորայս, եւ բազում անգամ ծագեալ յ՚ոչ քաջ իմանալոյ զբանս եւ զդիտմունս այլոց. գուցէ այսպէս վարանեալ է եւ աշխարհիկն այն, ի բանի մտից ի վարժարանն, ուստի միայն զկարեւոր հանդերձս իւրեանց կամէին առնուլ Հարքն եւ երթալ ի գիւղ. ցայս վայր էր եւ իմ հաւանութիւն, որ չկամիմ մխիլ յառտնին գործս եւ կամս այլոց։

Ըստ դիպաց եկեալ ի Վենետիկ մի ոմն ի Պըյըգլեան եղբարց վաղեմի աշակերտաց Մուր[ատեան] վարժարանի, եւ մինչչեւ եկեալ ի վանս, երթեալ է տեսանել զ Ռա­փ[այէ­լեան] վարժարանն, եւ փակ գտեալ, տեսեալ է միայն զգաւիթն։ Եկն եւ առ մեզ է մի յ Աբի­կեան եղբարց քահանայից, որ նոյնպէս ցաւէ ընդ այն. թերեւս ըղձայր սա եւ տեսանել զերկոսին Պիլէզիկճի պատանիս սանս Արիստիկեայ ։

Իսկ վասն կացութեան Ձեր եւ այլոց, ես այսպէս համարիմ եթէ արժան էր ի գալ Վեհի, գտանել ի statu quo յոր եթողն, եւ զապագայն յանձն առնել յԱստուած. բարեխօսիկ մի եւս ունելով զԱնդրանիկն ննջեցելոց ի դրացի հանգստարանին, որոյ վասն զտարեդարձ պաշտօնն կանխեցաք կատարել ի կիւրակէիս անցելում, եւ դուք ի բնապատշաճ աւուրն. ողջ լինելով։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1527.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 20 Սեպտ [ եմբեր ] 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Յուսիկ,

Խնդրեմ փութով հասուցանել զթուղթս առ Գեր[ապայծառ] Աբբահայր մեր, եւ առ Կարա Մուրզա, ուր եւ իցեն. եւ զայլսն՝ ըստ պատշաճի։

Յուսամ զի ցարդ ընկալար եւ յանձնեցեր զոր ինչ միանգամ ի ձեռն այլեւայլ ուղեւորաց առաքեցի քեզ։ Ընկալ արդ եւ զնամակակնիքս, եւ փոխարէն առաքեա կէս ֆրանգ, ընդ գումարին փոքու զոր ունիս ի հաշիւ Վիջէն Հոլասի, պատեհիւ։

Ողջոյն ամենայն Հարց եւ եղբարց, եւ առանձինն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբ­րահամու։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1528.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 20 Սեպտ [ եմբեր ] 1887

Արհիապատիւ Տէր Աբբահայր,

Շնորհագիծդ որ յ՚13 ամսոյս ծանօթացոյց զմեզ ոչ սակաւ իրաց մերայոց եւ գոհացոյց. իսկ զհրաւէրս եկեղեցեաց առ Վեհդ ի պատարագել հանդիսապէս, ընթեռնումք եւ ի լրագիրս. ի նոցին սակի համարիմ եւ զհրաւէր Ղրիմեցեաց, որք գիտեն թերեւս փառաւորել եւ փառաւորիլ, եւ այնու շատանալ, այլ ես ոչ գոհանամ։ Որ զիարդ եւ իցէ, ի գտանել անդր Վեհի, մանաւանդ ի Կաֆա, անշուշտ յիշէ զ Այվազովսքի, եւ զի ազգային լրագիրք հրատարակեն կատարել նմա յոբելեան ի 27 ամսոյս [60] (ըստ հին տօմարի, որպէս կարծեմ), որպէս լաւ թուիցի, գէթ երկտողիւ հաճեսցի յիւր եւ յՈւխտիս դիմաց՝ շնորհաւորել, զհանճարեղն եւ վաղեմի բարեկամ մեր։

Յետ կատարելոյ ըստ օրինի զվանական տօնս, յ՚12 ամսոյս մեկնեցան վարժարա­նեայք մեր ի գեօղ, ընդ որս եւ երկոքին Հարք Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան] վարժարանի. ի կէս Հոկտեմբերի հարկաւ վերջ լիցի գիւղակացութեան, իսկ զսոցա ո՛ւր եւ որպէս կալն անկ է նոցա գիտել, ծանուցանել եւ տեղեկանալ ի Վեհէ, զի ըստ իմ պայման էանց կամ անցուցին զխնդիրն։ Իսկ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աբրահամու կարգիլ ի տեսչութիւն վարժարանին՝ հաւանելի է գտելոցս աստ ժողովականաց, որպէս եւ այլոց աւագ Հարց. բայց զօգնականս տեսչին՝ արժան համարիմ խորհրդակցութեամբ սահմանել. մի՛ թողուլ ի կամս տեսչի, եւ մի՛ ջլատել իսպառ զոյժ վանաց, հանելով անտի զչափահասս եւ կարողս։ Դարձեալ, ոչ ի շինութիւն եղիցի, կարծեմ, զամենայն Հարս որք արդ հին ի վարժարանին՝ փոփոխել եւ նորս կարգել. որպէս եղեւ երկամաւ յառաջ, եւ մեղադրեցին օտարք եւս։

Չկամիմ եւ ես վայրապար աշխատ առնել զՎեհ յընթերցումն եւ ի գրութիւն թղթոց, բայց եթէ կարեւորք ինչ իցեն, անկ էր այլոց ոմանց չափահասից թղթել եւ ծանուցանել ինչ ինչ զեղելոցն անդ։

Քաջ գիտէի զտարտամութենէ հարազատին իմոյ յառաջարկեալ գործն. վասն որոյ իբրեւ յառանձին գիտութիւն Վեհի ետու ես զկարծիս իմ գրով. գրեցի յետոյ եւ նմա, զի ցորչափ այդր գտանի Վեհ, ջանա՛ յարմարել եւ աւարտել զիրն. զի յայնմ հետէ ոչ եւս կամիմ մխիլ կամ խօսել եւ գրել զիրացն։

Խոնարհական ողջունիւ եղբայրութեանս, համբոյր աջոյ մատուցանեմ

Արհիապատիւ Տեառնդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1529.

Քրիստափոր Կարա-Մուրզային [61] 

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 20 Սեպ[տեմբեր] 1887

Ազնիւ պարոն,

Թէեւ գրեր էիք ինձ, որ սպասեմ Ձեր ի Պագուէ գրելու թղթին եւ հասցէին, բայց ի լրագրաց տեղեկացայ, որ դեռ ի Պօլիս էք [62], եւ ուզեցի կանխել Ձեր բարեկամական զգաց­մանց փոխադարձ զգաց ­ մունքս յայտնել։ Յիրաւի, թէեւ քանի մ՚օր կեցաք ի Վենետիկ [63], այլ գրեթէ հազիւ բարեւ տալու չափ մ՚եղաւ. եթէ ըստ փափագանացդ յաջողի նորէն գալուստդ, աւելի յաջողութեամբ ալ կ՚ընդունինք մեր նոր երաժիշտը։

Լուսանկար պատկերացս մէկը կորուսեր էք, կամ ուրիշի տուեր էք, միւսը՝ եթէ ինչուան հիմայ չէք տուած, որուն որ տալ կ՚ուզէիք, պահեցէք Ձեզի. եւ այն Ձեր աշակեր­տին յիշատակ հաճեցէք [64] տալ ներփակեալ Տիրամօր պատկերը, որ աւելի յարմար համարիմ այն անծանօթ անձին: Թէպէտ այս ալ ըստ նիւթականին չնչին բան մի է, այլ սիրողին համար կըրնայ ընչիկ մի համարիլ։

Ադամեան դերասանին գրքոյկը կարդացի [65], եւ չըգիտնալով իր ո՞ւր գտնուիլը, Ձեզ կ՚ուղարկեմ գրածս առ նա, եւ խնդրեմ որ հասցընէք իրեն եւ ողջ մնայք։

Աղօթարար

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշանեան

1530.

Հ. Ղեւոնդ Վրդ. Յովնանեանին - Վիեննա [66]

Ս. Ղազար, 24 Սեպտեմբեր 1887

Մեծարգոյ Հայր եւ Սիրելի Եղբայր,

Որքան եւ ի սերտ սրտէ շնորհակալ եմ վասն խնամոտ փութով ընդօրինակութեանդ բառից Բժշկարանին, այնքան եւ ամօթապարտ գտանիմ, ոչ կարելով եւ փոքու իւիք արտաքուստ կամ նիւթապէս փոխարինել եւ շնորհելումդ եւ յօժարութեանդ յառաւելն եւս:

Յետ հրատարակութեանն ոչ եւս եմ դարձեալ ի քննութիւն Գրոցն Վաստակոց [67], եւ ոչ ինչ նոր եկն ի յայտ յիմ գիտութիւն: Զարմանալի իմն է թարգմանութիւնն, այնու, զի ուրեք ռամկախօս եւ մերձաւոր մեզ ժամանակաւ երեւի, եւ այլուր գրաբան եւ հնակերպ: Առն հմտի եւ ոչ հետեւակի թուի ինձ գործն. ցաւէ զի ոչ գտանին հին օրինակք գրոցն, եւ Ձերն լաւագոյն է. ի ցանկս գրոց Էջմիածնի ոչ յիշի դա եւ ոչ այլուր. կոյր կամ աչքկապուկ ժամանակի թողլի է նոր ինչ ցուցանել: Եթէ արաբագէտք մայրաքաղաքիդ ճանաչիցեն զարաբացի թարգմանութիւնն, ջահեսցեն արդեօք եւ նշոյլ մի մեզ:

Պ[ատուական] Հ[այր] Աթանաս ՝ ողջունիւ ծանուցանել խնդրէ, զի զգոյն կազմի Ժա­մա­գրոցն սեւագոյն կամի, եւ զզարդսն ի վերայն յաւէտ փռանկականս քան գեր­մա­նականս:

Իսկ ես յաւելեալ ի ժտել՝ խնդրեմ զի երբ եւ դէպ լիցի Ձեզ գրել ումեք ի մէնջ ի պատառիկ մի թղթոյ նշանակեսջիք ի վերոյիշեալ բառից անտի բժշկարանին, զառընթեր բառն Թութեայ անուան, Խլրի՞կ է թէ Խշրիկ, զի ոչ կարացի որոշել, եւ դարձեալ, գուցէ՞ ի միջի երկոցուն անուանցն անջրպետ կամ ստորակէտ:

Ողջոյն առ Արգոյ եղբարսդ, եւ համբոյր աջոյ Արհիապատիւ Աբբահօրդ [68], եւ Քեզ գրկալիր սէր:

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

Շնորհակալութիւն վասն ընդօրինակութեան բժշկական բառիցն, միանգամայն եւ ցաւ՝ վասն ի զուր ինձ աշխատութեանն: Իմ խնդրածն այս ինչ էր. Հնագիր բժշկարան մի է առ ՎՎ. Հարս մեր ի Վիեննա (թիւ 101Ա. ) բաժանեալ յ՚280 գլուխս. յետ ամենայնի (կարծեմ) կայ ցանկ մի բժշկական բառից, այսու վերագրաւ, եւ առաջին բառիւք.

(Անուանք դեղերոյ հայերէն եւ յարապկերէն եւ լադին բառով: Աւգնեա Յս Քս:

Անիսոն. արապկերէն Անիսուն. լադինն Անիսում. տաք եւ չոր, գ. տարաճան.

Աւշինդր. արապ Աֆսընթին. լադ. Աֆսընթիում. տաք ա. տարաճ. չոր բ:

Աւթխօր, եւն.

Ամլէճ, եւն.

Այս բան կամ ցանկ է իմ խնդրածն, յորում, որպէս տեսանի ի հայերէնէ սկսանին բառքն եւ ոչ ի պարսկերէնէ:

Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան

1531.

* Հ. Յովսէփ Վրդ. Մարգարեանին - Տփղիս

Ս. Ղազար, 25 Սեպտ [ եմբեր ] 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Փոքր մի անագան, այլ ընկալայ զգրեալդ ի 27 Օգոստ[ոսի]. չգիտեմ ընդէ՞ր յամեն թուղթք եւ ոչ իսկ ժամանեն երբեմն. այլ զթերութիւն այսորիկ լցցէ լիովին ակն կալեալդ ի պայմանեալ ժամանակին որ ահա մերձենայ. եւ անկ է քեզ շարժել եւ ճողոպրել զանձնդ, ոչ եդեալ միտ խոստմանց, աղաչանաց եւ այլոց հնարից ժողովրդեանն, եւ ոչ խաբեալ յուսովք բարեաց, որ հաւանօրէն ի չարիս շրջեսցին, եթէ տկարութեամբ կամ մեղմեխանօք ըմբռնեսցիս ի բանս նոցա քան ի կամս հնազանդութեան. առաջի որոյ պարտական գտանիցիս, եւ յամօթ արասցես զիս եւ զքեզ գլխովին։ Յայդպիսի հնարս ժողովրդեան գտեալ է եւ այլոց Հարց մերոց, այլ արիաբար եւ հնարագիտաբար, վազեալ ելեալ են ի միջոյ նոցին եւ ազգականաց, ողջոց, հիւանդաց եւ ննջեցելոց. ժամ է եւ քեզ առաքինանալ, յիշելով որչափ ինչ աստ ասացեր եւ խոստացար, եւ որչափ լուար ի մէնջ, եւ որչափ կարօտի Միաբանութիւնս չափահասից ուժաւորաց։

Զողջոյնս քո բաշխեցի, եւ զթուղթ առաքեցի առ Պ[արոն] Տամատ, որ շատ տագնապեալ ջերմամբն արդ բարւոք կայ։

Յընկերացդ՝ ՊՊ. ՀՀ. Պ[ատուական] Հ[արք] Բարսեղ եւ Գաբրիէլ ընդ վարժա­րանեայս ի գեղջ կան. Պ[ատուական] Հ[այր] Աթանաս աստ մնացեալ նկրտի աւարտել զթարգմանութիւն եւ տպագրութիւն Ոսկիբերանի Եսայեայ մեկնութեանն [69] ։

Գերապ[այծառ] Վեհս տակաւին ի Կ. Պօլիս է, եւ այսօր հեռագիր ընկալայ անտի, զի երեկ երթեալ է առ Սուլտանն [70] եւ պատուեալ։

Ողջոյն բազում առ Պաւլէ, եւ առ Գարամեան, եւ առ ծանօթս, եթէ գուցեն: Սպասեալ չուական թղթոյդ՝ մնամ

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1532.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 28 Սեպտ [ եմբեր ] 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Զ Գէորգ Ակնեցի ոչ ճանաչեմ եւ որպէս հարցանողն ասէ, մարթ եւ պատշաճ իսկ է առնուլ զհաւասար օրինակն, ի ձեռն միոյ ի Հարց մերոց ի Կ. Պօլիս, եւ եթէ պէտք իցեն եւ հատուցանել վարձս ստացողի գրոցն։

Զ Մծբնացւոյն կարծեցելոյ ունիմք այլեւայլ օրինակս նօտրագիրս, ոչ ընտիրս, այլ եւ ոչ լիակատարս, յոմանս 2 եւ երեք ճառք են, յայլս 8 կամ 9, կամ սակաւ աւելի. բովանդակն 18 ճառք են, որպէս ունի տպագրեալն ի Կ. Պօլիս յամի 1824. զայն քննեսցէ հարցողդ եւ ի վերայ հասցէ նիւթոց բանիցն։ Տպագիրն Հռովմայ յամի 1756 արարեալ է ըստ մերում Ա օրինակի գրելոյ ի Վարդանայ Յովնանեան [71]. ոչ բարւոք օրինակ։

Մի օրինակ ընտիր ունիմք բոլորգիր, իբր ԺԳ դարու. այլ 9 ճառք եւեթ են նմին։ - Առ այժմ ոչ տեսանեմ դիտաւորութիւն տպագրելոյ մեզէն զգործդ. որ եւ ստուգեցաւ ի հին ասորի գրոց, ոչ Յակովբայ Մծբնացւոյ լինել, այլ Հրահատայ Պարսկի։

Որչափ եւ փափագեմ եւ ես բարւոյ դիտմանդ, վասն հոգեւոր իրի մանկանցդ, ոչ համարիմ ինձ անկ առաջարկել այլում զպաշտօնդ, եւ այսմ, եթէ քննիցես, ներողամիտ լինիս առ իս. դու ում եւ պատշաճ համարիս եւ լաւ։

Ողջոյն ծանօթից եւ ի խորոց մի, առ վաղիւ յայնկոյս որմափակին, առ որ գիտես։ - Ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1533.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 29 Սեպտ [ եմբեր ] 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Յուսիկ,

Մի ըստ միոջէ ընդունեցայ նամակներդ եւ լուրերդ, որոց յետինն միայն ինձ անհաճոյ. գոհ կ՚ըլլայի եթէ Սիսուանայ արգելքն վերցընէր, եւ սկսեր էիր ընդունիլ եւ ծախել. այն ատեն եւ հիմայ ալ, Սուլտանին [72] տուածը քեզ ընծայեմ իմ կողմանէս. եթէ հասնի ի ձեռքդ պինդ բռնէ եւ պահէ. երանի թէ ոչ ոք լսէր։

Ուրախալի է ինձ թագաւորի խոստումն առ Գեր[ապայծառ] Աբբահայր, եթէ կատարուի խնդիրքն հացի եւ մսոյ վասն վարժարանիդ. կ՚ենթադրեմ թէ Վեհս աղերսագրի պէս բան մի մատուցած ըլլայ առ Սուլտանն, քանի մի բան խնդրելով. զոր, թերեւս գալի նամակէդ իմանամք. եւ Կախեթու կթղայ մի հարցընենք։

Ըստ գրութեանդ յետ վաղուին Գեր[ապայծառ] Տէրն նաւարկէ ի Տրապիզոն, իր եւ քու փափագդ Ղրիմատեսութեան լաւագոյն ժամանակի թողլով։

Գրքէն զատ ուրիշ բան մ՚ալ խաւրուած էր Հոլաս էֆէնտիի, յուսամ զայն ալ առիր ու տուիր իրեն։

Ողջունելով զընկերակիցքդ՝ ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1534.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 6 Հոկտ [ եմբեր ] 1887

Արհիապատիւ Տէր Աբբահայր,

Ակն ունիմ եթէ ողջամբ հասէք ի հին հայրենիս Ձեր. փափագեմ լսել թէ եւ նոյնպէս գտէք զեղբայրդ անդրանիկ, զորմէ լուաք թէ խօթացեալ է. թերեւս գալուստդ եւ տեսութիւն վաղ վաղ ապաքինեսցէ զնա։ Համարիմ թէ բարեկարգ գտանիցէք զնորընծայ վարժարան մեր ի քաղաքիդ, որ եւ նոր շնորհս եւ բարգաւաճանս առցէ օրհնութեամբ Ձերով. եւ ազգայինք սերտեսցին ի միաբանութիւն եւ ի սէր։ Ցաւէ ինձ միայն, զի ոչ կարիցէք կալ անդ յերկար, եթէ եւ այտի կամիցիք անցանել ի Տաւրիա [73], ուր թերեւս կան­խա­ժաման լիցի ձմեռն զգուշալի։ Փափագեմ զի հանգստեամբ լիցի եւ պարապով ուղեւորիլդ եւ դադարել. եւ եթէ յուշ ինչ արարի վասն իրաց վարժատան քաղաքիս մերոյ այն էր, վասն չերկարելոյ զգայթակղութիւն, տարակայութեամբ ոմանց ի կարգելոցն անդր եւ ոմանց այսր. եւ ըղձայի զի բան մի Վեհի ազդէր նոցա, ամենեցուն կալ միաբան ուր եւ կարգեալն էին, մինչեւ զդարձ Ձեր եւ ցնորոգ տնօրինութիւն, զի այսպէս երկպառակ կալ ցբովանդակ ամիսս, եւ յետ դարձի ի գեղջէ, խոչ եւ խայթ է աչաց եւ մտաց։ Զայս ասեմ եւ ես, այլ ստիպել չկարեմ։

Ընդունելութիւն Սուլտանին զՎեհդ, փառաւորեաց եւ զմեզ, եւ յաւէտ ուրախասցուք ի կատարել խնդրուածոցդ աղերսագրաւ։ Իբրեւ աւելորդ ինչ յայդմ պարագայի գտի ես զՕլսուն սուլտանին վասն նշանին խնդրելոյ ի Կաթողիկոսէն [74] վասն գրողիս. բայց եթէ այնու արձակեցան կապանք Սիսուանայ՝ ընդ այս հաճիմ։

Յառաջ քան զաւուրս տասն կամ աւելի, մի զհետ միոյ երեք փոխանակագիրք եկին յանուն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մինասայ [75] առ Վեհ ուղղեալք, իբր 3400 ֆրանգաց, կամ սուղ աւելի եւ պակաս. զորոց բնաւ ինչ ոչ գիտէաք, եւ ոչ մի բան գրեալ է մեզ նորա, եւ ոչ իսկ գոյր նշան ի թղթին, զոր երեկ ընկալայ ի նմանէ, թուականաւ 21 Սեպտեմբ[եր]. վասն որոյ եւ մերժեցան փոխանակագիրքն, գուցէ եւ խարդախեալք յանուն Հ[օր] Մինասայ ։

Եսայեայ մեկնութեանն բնագիր կամ թարգմանութիւն՝ տպագրեալ է. մնայ յառաջաբանն, եւ ապա կազմն։

Ի պատճառս ինչ կազմատան, անագանեալ է կազմն գրոց Ս. Սրտին, եւ այժմ ասէ տպագրապետն [76] պատրաստել 300 օրինակ առաքելի այդր եւ ի Կ. Պօլիս. հարցանէ եւս, եթէ ամենայն օրինակք (3000) եւս կազմելի՞ք իցեն, եւ այնպէս առաքելիք ի Հռովմ ՝ սահմանեալքն։

Քանզի չկայր նոր ուղեւոր աստի ի Կ. Պօլիս առաքեցի առ հարազատն իմ զչափս դարակաց արկեղ հին դրամոց. եւ շնորհ մեծ ունիմ, զի խօսեցեալ ընդ նմա յաւարտ հասուցեալ էք զխնդիր նորա, որ եւ իմ կամ մեր։

Ամենեքին որք ի վանս եւ որք ի գեղջ, առողջք են, եւ մատչին ընդ իս ի համբոյր աջոյդ եւ ի խնդիր օրհնութեան

Արհիական Տեառնդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1535.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 6 Հոկտ [ եմբեր ] 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Ետու առ որ ուղղեալ էիր զթուղթդ, ընթերցեալ նախ. թուի ինձ եթէ կարեւոր պաշտա­մանց յանձն լինել ոչ չափահասից երիտասարդաց՝ անզգոյշս եւ յանդգունս երբեմն գործէ զնոսա, ի բան եւ ի գիր։ Արդ զի առ քեզ է Վեհ, խօսեսցիս ընդ նմա։ Նոյնպէս եւ վասն փոխանակագրոցն, զորոց գրեցի առ Նա։

Մինչդեռ եւս այդր իցէ Սրուանձտեանն, ողջունիւս, ի հարկէ տաս տեսակցիլ ընդ Վեհի եւ հաստատել զբարեկամութիւն, զի եւ ի Տարօն պիտանի լինիցի մեզ նա, առաջնորդ կալով հռչակաւոր վանորէիցն եւ պահապան նշխարաց Թարգմանչաց մերոց։ Խօսեա՛ց ընդ նմա, զանխլակի [77], թէ իցէ՞ հնար բանալ զշիրիմս նոցա, եւ ստուգել իբրեւ նորոգութեան պատճառաւ [78] ։

Մի՛ մոռանար եւ զընդօրինակելին առ մերոյ եպիսկոպոսիդ. եւ ողջունելով զՎ[երապատուեալ] Հ[այր] Աթենոգինէս, ողջ լեր։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1536.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 7 Հոկտ [ եմբեր ] 1887

Սիրելի եւ Մեծարգոյ Եղբայր,

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահան ոչ կամի գալ այդր, զբաղեալ յիւր հնձանս։ Գրեցի այսօր եւ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Յակովբոս անյիշաչարութեամբ դառնալ այդր ի Նովենդայէ [79]. եւ եթէ դարձցի, յուսամ զի որպէս վայել է կարգի եւ չափու մերայոց, արգահատեսցեն զնա եւ զիրաց. մակա՜ր [80], թէ եւ կանխեալ ուրումն, զորմէ խէթ ունի, գրով ողոքէր եւ հրաւիրէր։

Ի միւսում կիւրակէի (16 ամսոյս) պէտս ունիմք միոյ եւս պատարագի. եթէ դու չես գալոց ի պատճառս խոստովանութեան, Պ[ատուական] Հ[այր] Բարսեղ եկեսցէ ի շաբաթ աւուր, ողջոյն հրաժեշտի տուեալ գեղջդ։

Ողջ լեր քոյովքդ։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1537.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 11 Հոկտ [ եմբեր ] 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Առօք փառօք ճամբայ դրեր էք Գեր[ապայծառ] Աբբահայրնիս, այնպէս որպէս թէ պիտի չդառնայ նորէն ի Կ. Պօլիս. ա՞յդ էր դիտումն, թէ նորէն պիտի դառնայ։

Ըստ յանձնարարութեանդ, այսօր թղթատարաւ եւ յանձնելով ( recommandé ) [81] խաւրեցի ի Ռուսճուք [82] Սիսուանը եւ պատկերները. բայց թղթատարի օրէնքներն նոր փոփոխութիւն կրած են գրքեր տանելու, եւ բարձրացուցեր են ճանապարհի ծախքը. հարկ եղաւ երկուքի տեղ երեք մաս կամ ծրար ընել այդ երկու գործը, եւ իւրաքանչիւրին համար վճարել այսչափ այնչափ. բոլորն մէկ տեղ 5։90։ - Սիսուանին գինը արդէն վճարեր է եղեր. իսկ պատկերաց գինն է 30 ֆր[անգ]. ուրեմն ճանապարհի ծախուց հետ մէկտեղ 35։90, զոր պէտք է պահանջես։ Ճանապարհի ծախքն ալ ես առանձնակի վճարած եմ, ուստի իմ հաշուիս պէտք է բռնես, որպէս եւ զՍիսուանին։

Օտար տէրութեանց մէջ ղրկել զՍիսուան դիւրին է. խնդիրն Օսմանաստանի համար էր. սուլտանին [83] նշանն դիւրացո՞յց զայս ալ. - երբոր ուզես Պօլսոյ համար այս գիրքը, այն ատեն կը հաւատամ։

Յետ ողջունից իմացուր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամին որ աղօթէ վասն Կավանին [84] պատկերահանին † [հանգուցելոյ]. եւ յետոյ տուր որ կարդայ ծրարեալ նամակս, գրեալ յորդւոյ նորա։

Ողջ լեր, ողջունելով եւ զընկերս քո։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1538.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 11 Հոկտ [ եմբեր ] 1887

Արհիապատիւ Տէր Աբբահայր,

Սահմանեալ ժամանակ դարձի Պ[ատուական] Հ[օր] Յովսեփայ մերձենայ, եւ գրեթէ հասեալ իսկ է. այլ նա, որպէս կարծիւր, եւ առաւել իսկ քան զկարծիս, գէթ իմ, մեղկեալ եւ ճապաղեալ երեւի, որպէս է տեսանել եւ ի թղթոյս, զոր առաքէ ինձ, եւ ես՝ Տեառնդ։ Ի վանս լինէր պիտանի, եւ յուսալի էր առաւել եւս լինելոյ. իսկ մնալն կամ շատ յամելն անդր, կարծեմ ի վնաս լիցի նմա նախ։

Ողորմախնդիր կարծելով բացի զթուղթ Մոչենիկոյ. եթէ ունիք պարապ ընթեռնլոյ եւ զբօսնըլոյ այսպիսեօք ըղձաբանութեամբք, աւադիկ թուղթն։

Թէարտոյ յոյժ ուրախացեալ երեւի, գրէ այսր անդր շնորհակալիս, եւ հարցանէ զդարձ Վեհի, զի գայցէ զնոյն առնել։

Վենտրամին ոմն ի Քէօճ[ճ]այէ [85] հարցանէ զնոյն ժամանակ դարձի Վեհիդ, զի բերցէ հիւանդ մի, յօրհնութիւն. գրեցի զի յամէ Տէրդ. շնորհակալեալ դարձեալ հարցանէ զերբն, եւ ես մինչեւ ցԴեկտեմբեր ձգեցի։ Մեծահաւատ թուի եւ հիւանդն սպասող, որում գէթ հանջիք այժմ մասն յաղօթից, եւ մեզ յօրհնութեանց սրբոյ աջոյդ, զոր համբուրեալ՝ մնամ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1539.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 13 Հոկտ [ եմբեր ] 1887

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Մոռացայ մէկ այլ օր նշանակել թղթիս մէջ, որ ընդունեցայ խաւրածդ, նաբոլ ոսկին, ի հաշիւ Հոլաս էֆէնտիի։

Ըստ պատշաճի եւ հարկի գրեցի առ Գեր[երջանիկ] Կաթողիկոսն [86] մեր, վասն նշանընկալութեան, եւ որպէս Ձեզ պատշաճ է, խնդրեմ հասուցանել զթուղթս առ Նա ինքն։

Ողջոյն ամենեցուն, եւ յատուկ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամի, որոյ թուղթը ընդունեցայ, այլ ի ժամուս չունիմ ինչ գրելի։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1540.

* Հայ Կաթողիկէ Պատրիարք

Ստեփանոս Պետրոս Ժ. Ազարեանին

Վենետիկ, [ Ս. Ղազար ],
13 Հոկտ [ եմբեր ] 1887

Աստուածապատիւ Հոգեւոր Տէր,

Ոչ երկբայիմ զի քաջ գիտէ Սրբութիւնդ, եթէ որ ըստ աշխարհի շուքք են, արդարեւ սնոտի ստուերք են ինձ, մանաւանդ մինչ եւ ինքս ստուերացեալ հասակաւ՝ մերձիմ ի խաւարիլ։ Այլ եթէ ոչ ի տուրսն ինչ հայիցիմ, եւ Տուողին պատկառ կամ ի հարկէ, լիով սրտիւ շնորհ ունիմ Միջնորդի տրիցն եւ Բարեխօսի, Գերերջանիկ Հոգեւոր Տեառն, Որ եւ այսու եւս նշանակաւ յիմս նուաստութիւն, յաւելու հայրաբար եւ մտերմաբար պատուել զՄիաբանութիւնս եւ զԳլուխ նորին։ Վասն որոյ եւ անմարթ է ինձ ոչ կրկնակի շնորհ ունել, եւ մաղթել յամենեցուն Տեառնէն՝ չեւ եւս բարգաւաճանս ամենահայեաց Հայրա­պետիդ, ի պայծառութիւն Եկեղեցւոյ մերոյ եւ ազգի, եւ հայցել զերկնաձիր օրհնութիւն՝ արգադիր համբուրիւ սրբազան աջոյ

Աստուածապատիւ Հոգեւոր Տեառնդ,

ն[ուաստ] ծառայ եւ որդի
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1541.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 18 Հոկտ [ եմբեր ] 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Ոչ կամաւ եւ յօժարութեամբ, այլ ստիպմամբ եւ կասկածանօք իսկ չեղեն ընդունելի փոխանա[կա]գիրքն ստորագրեալք ի քէն կամ յանուն քո. զի վասն յետնոցն երկբայեցաք իսկ թէ խարդախեալք իցեն. քանզի բնաւ չունէաք ուստեք ազդ եւ նախագիտութիւն վասն դոցին. Գործակալն ցայսօր իսկ չէ հատուցեալ զմնացորդ պարտուց փոխառութեան Վեհի ի Տամաթեանց, զոր Նա գիտէ եւ որում (Վեհի) յանձն առնեմ զդատս զայս, համարելով թէ տակաւին այդր առ ձեզ է, եւ որ միշտ տհաճէր ընդ յանկարծերեւեաց փոխանակագիրս եւ հեռագիրս։ Զստոյգն ասելով, ոչ գիտէի թէ այդքան տոյժ հասցէ, այլ ասէի ընդ միտս թէ եւ սակաւ ինչ տոյժ լիցի մեզ ի խրատ զգուշութեան եւ կանուխ ազդարարութեան եւ երկուստեք հաւանութեան գործոց, որով եւ պատրաստութեան կանխաւ։

Յետ երկար, մանաւանդ թէ հզօր ամարայնոյ, ի մուտս աշնան հասին աստ ցրտին աւուրք, զոր զգալով, զմտաւ ածեմ զՎեհ, որ կամէր անցանել ի Ղրիմ, ուր կարծեմ ցրտագոյն եւս է կլիմայ, եւ օր քան զօր յառաջաքայլէ ձմեռն։ Խոհեմութեան քում յանձն առնեմ զանգին Հիւր քո եւ զՀայր մեր, որոյ նեղիլն եւ վնասիլ ինչ յօդոց եւ ի բքոց, յոյժ ծանր է քան զտոյժս փոխանակագրոցն։ Լուեալ էի թէ երէց եղբայր նորա խօթացեալ էր. զիա՞րդ գտին զմիմեանս. զի յետ մեկնելոյ Վեհի Կ. Պօլսոյ ցարդ չեմք ինչ լուեալ զՆմանէ, ոչ ի թղթոց ոչ ի լրագրոց. համարիմ թէ Տրապիզոն ոչ պակաս քան զ Պօլիս, այլ մասամբ առաւել գիտասցէ մեծարել զԾնունդ իւր սրբազանեալ։

Պ[ատուական] Հ[այր] Աթանաս յանձնեալ է ի նաւ զարկղն, որում սպասես. երեկ վարժարանեայք դարձան ի գեղջէ, եւ սկսանիմք զվանական շրջանս, որպէս եւ դուք անշուշտ զդպրոցավանականդ։

Եթէ այդր իցէ Վեհ, ողջոյն, համբուրիւ աջոյն, եւ այլոց ընկերացդ, ըստ պատշաճի. նոյն եւ առ Սրուանձտեանն, եթէ տակաւին չիցէ իսպառ մեկնեալ եւ հաստատեալ ի Տարօն ։

Ողջ լեր եւ դու։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Յայսմ վայրկենի ծանոյց Պ[ատուական] Հ[այր] Աթանաս, զի առաքեալ է միւս եւս արկղ յանուն քո, 300 աղօթագրոց Ս. Սրտի, վասն կամ ըստ դիտման Գերապ[այծառ] Աբբահօր եւ յետ աւուրց առաքեսցէ զբեռնագիր արկեղն։

1542.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 20 Հոկտ [ եմբեր ] 1887

Սիրելի եւ Պատուական Հ. Յուսիկ,

Արեւելք [87] լրագրէն ալ իմացանք Գեր[ապայծառ] Աբբահօր հասնիլն եւ ընդունելու­թիւնն ի Տրապիզոն [88]. ի հարկէ մանր լուրերն ալ կը լսուին, որոց ամենէն փափագելին է տուած աղերսագրին կատարումն ի Սուլտանէն [89] ։

Քանի մի շաբաթ յառաջ գրեր էի առ Պ[արոն] Սերովբէ, որ եթէ ինքն չի կըրնար (որպէս եւ չի կըրնալը իմացուց), յանձնէ քեզ, զայս ինչ Պարտիզակցի Վահան Վրդ. ի Կրետէ Ձեռագիր աւետարան մի գտեր է, ուսկից շատ ինչ հրատարակեց յ Արեւելք լրագրի, որ ինձ ոչ ըստ ամենայնի ստոյգ երեւին. հիմայ կ՚իմացընէ լրագիրն, որ թէ զայն եւ թէ ուրիշ ձեռագիրներ ի Կրետեայ բերեր է ի Պօլիս եւ ուզէ յանձնել առ Պատրիարքն [90]. իմ խնդիրս էր այն աւետարանին Յիշատակարանը (գրեալ ի Մլեհ սարկաւագէ, երկարօրէն) հաւատարմութեամբ ընդօրինակել. եւ թէ յաջողի՝ յետոյ միւս Ձեռագրաց ալ։ Արդ ես չեմ գիտեր, բայց դուք կըրնաք գիտնալ, թէ առ ո՞ պէտք է դիմել եւ խնդիրս յայտնել, առ նո՞յն Վահան Վրդ., թէ առ այլ ծանօթ եւ բարեկամ։

Ողջոյն ամենայն Հարց։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1543.

Կարապետ Եզեանին [91]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 12/24 Հոկտեմբեր 1887

Մեծապատիւ Տէր,

Անմոռաց ունելով Ձեր բարեյօժար ձեռնտուութիւնը, զատ յայլոց՝ նաեւ ի հրատարա­կութիւն իմ Սիսուան գրոցս, եւ փափագանօք բարեկամաց ուրիշ գործ մ՚ալ գրած եւ աւարտած ըլլալով [92], ես ալ փափագիմ, որ եթէ յաջողի տպագրութիւնն, զարդարուի նաեւ մեր հայրենեաց շէնքերու տեսարաններով, կը համարձակիմ խնդրել նախ, ինձ ճարել քանի մի տեսարաններ, զոր կը նշանակեմ առանձին թղթեկի վրայ. եւ են անոնցմէ՝ որոց ֆոթոկրաֆ պատկերքն գտուին այդ քաղքիդ Beggrov [93] գրավաճառի քով։ Տեսայ ցանկ մի այդ պատկերաց, 96 թուով, որոցմէ իբրեւ երրորդ մասն ինձ կարեւոր կը ճանչնամ, եւ որոց թիւերը կը նշանակեմ։

Ասոնցմէ աւելի փափագելի եւ պիտանի են ինձ այն տեսարանները, զոր Բերէնշ­տամ [94] անուամբ Ռուս կամ Գերմանացի մի այս տարի հաներ է ֆոթոկրաֆ, եւ որոց անուանքն նշանակուած են ի 145 թիւ այս տարուան Նոր Դար օրագրին. այլ չեմ գիտեր ստոյգ՝ թէ այդ պատկերներն ալ հրատարակուա՞ծ կամ հանուած են ի վաճառ, ինչ որ է՝ ինձ շատ ցանկալի են [95] ։

Վստահ եմ այս պատկերացս խնդրով Ձեզ չծանրանալ. այլ անոնց, գոնէ ոմանց, փորագրութեան համար օգնականութիւնն Ձեր ազատ տրամադրութեան թողուած է։

Անցեալ տարի, կը գրէր մեզ մեր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մաղաքիա Վարդապետ ի Կարնոյ [96], որ անկից մտադիր էք եղեր անցնիլ ի Կ. Պօլիս եւ անտի ալ այս մեր իտալական կողմերը. սակայն չունեցանք զՁեզ նորէն տեսնելու հաճութիւնը այն ատեն։

Ես ալ չկարենալով ուրիշ կերպ Ձեզի այցելութիւն ընել, կը ներկայանամ պատկերաւս, մաղթելով առողջութիւն եւ աստուածային օրհնութիւն

Մեծապատիւ Տէրութեանդ

Աղօթարար Ծ[ առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1544.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 25 Հոկտ [ եմբեր ] 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Խնդրեմ տալ կամ հասուցանել զծրարեալս թուղթ առ Վեհ, ուր եւ իցէ. ծանուցանեմ նմա ի գրիս զգալ Հ[օր] Տիմոթէի մերոյ ի վանս, հիւանդագին կրկնակի։

Ողջոյն գործակցացդ եւ քեզ քաջողջութիւն։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1545.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 25 Հոկտ [ եմբեր ] 1887

Արհիապատիւ Տէր Աբբահայր,

Յետ իբր քառասնամեայ բացակայութեան, յանկարծօրէն իմն եմուտ ի վանս՝ Թնկըրեան Հ[այր] Տիմոթէոս մեր, երկաւուրբք յառաջ գրէ առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Գարեգին, զի տառապեալ ախտակրութեամբն՝ իբրեւ յամենուստ ազդի դառնալ ի վանս գտանել հանգիստ, եւ ըստ գրին, յետ երկուց կամ երից աւուրց, ի Կիւրակէի Գիւտ Խաչին, 23 Հոկ[եմբերի] եհաս ի վանս, ուղեկից եւ կարեկից ունելով զ Եաղլըքճեանն, ի Բարիզէ մինչեւ ի Վենետիկ. Պ[արոն] Տամատ եբեր եմոյծ զնա ի վանս։ Ողորմելի՜ կերպարան, հիւծեալ եւ նուազեալ. եւ որ շատ եւս է, հիւանդագոյն սրտիւ կամ մտօք քան մարմնով. թա ղ ծալից մելամաղձոտ, անյոյս զինքն ասելով ի բժշկութենէ մտաց եւ մարմնոյ, եւ զուրկ ի հոգեւոր մխիթարութենէ, կամ որպէս ինքն ասէ՝ անընդունակ։ Եբեր յանձնեաց զհաւաքումն ինչ արեւելեան հին դրամոց եւ սակաւ գիրս, եւ զմեծ մասն ի գրենոյն թողեալ ի Բարիզ, իսկ զդրամոցն՝ վաճառեալ, ի հայթհայթանս պարենի։ - Գրեալ էր եւ Տիւզեանն Տիրուհի առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ զյօժարութենէ նորա գալոյ ի վանս, եւ աղաչելով ընդունել կարեկցաբար։ Յերկբայս գոլով ինքն, Հ[այր] Տիմոթ թէ լիցի՞ ընդու­նե­լի, իբրեւ ապուշ ոք եւ ընդարմացեալ ել ի նաւակէն, եւ տեսեալ զսէր եղբարց, փոքր մի արգահատեցաւ. երեկ եկն Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ ի տեսութիւն նմին. եւ Հարք եւ Եղբարք ջանան մխիթարել եւ դարմանել զնա. այլ առաւել վերին շնորհաց օգնականու­թեան պէտք երեւին յապաքինութիւն, քան արտաքին դեղոց։ Չէր մեզ մարթ այլազգ ինչ ասել կամ առնել նմա, զի ընդ ծանուցանելն եւ եհաս. եւ հազիւ կարէ շրջիլ. անշուշտ փոքր մի եւս քաջալերեսցի, յորժամ լուիցէ ընդունելութիւն ի Վեհէ։ Եդաք զնա ի սենեկի ուր կայր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամ։

Յերկուց եօթնեկաց հետէ յանկողնի կայ եւ ֆրա Անտոնին [97], օր ըստ օրէ տկարա­նալով մարմնով քան հիւանդութեամբ։ Այլք բարւոք կան, եւ մատուցանեն ընդ իս զխոնարհական համբոյր աջոյ

Արհիապատիւ Տեառն

ն[ուաստ] ծ[առայ] Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1546.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 27 Հոկտ [ եմբեր ] 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Յուսիկ,

Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամին (ի՞նչպէս է) ուզածները կը խաւրուին այսօր։

Անցեալ շաբաթ գրեր էի Պարտիզակցի Վահան Վարդապետին վըրայօք. այս օրերս Ձեր խաւրած Արեւելքներուն մէջ իր մէկ նոր գրուածը կարդացի. յորում կ՚ըսէ զարմանօք թէ ի՞նչպէս Հ[այր] Ալիշանն չէ իմացեր, թէ Իզմիր Յունաց քով կայ եղեր Լեւոն թագա­ւորի աթոռի յենարանն, եւ չէ ուզած լուսագրել եւ հրատարակել ի Սիսուան։ Հիմայ պէտք է իմ կողմանէս բարեւով իմացընես իրեն, որ ես շատոնց իմացայ եւ լուսագրել բերել տուի, եւ ի քովս է. բայց Լեւոնեան շնորհք կամ հաւանութիւն մի չտեսայ, վասն այնր եւ ոչ փորագրել տուի։ Այս առիթով յարմարցուր Յիշատակարանաց խնդիրս, զորս ստէպ յիշէ նա ի գրուածսըն, եւ ասէ Ձեռագիրները տուած ի Պատրիարքարանն։

Ցաւակցիմ Պ[ատուական] Հ[օր] Անանիայ. Պարտիզակի պտուղներն չօգտեցի՞ն իրեն։

Թէալտոյին նամակը խաւրեցի. անշուշտ խիստ շատ պիտի ուրախանայ։ Իսկ ինձ անուանեալ նշանը, եթէ կարենաս վարպետութեամբ մի ձգէ ի ծով կամ ի ծոցդ, որ չստիպուիմ տեսնել կամ ցուցընել։

Ամենայն Հարց եղբարց բարեւ սիրով։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1547.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 3 Նոյեմբ [ եր ] 1887

Սիրելի եւ Պատ[ուական] Հայր,

Նշաններն հասան յապահով. մեծ տուփին բանալիքն եւ միջի պահպանակ տախտակն կոտրուած էր. աւելի ալ կոտրուած ըլլար, վնաս չունէր։

Գերապ[այծառ] Աբբահայր Հոկտ[եմբեր] 17 եւ 18 թուականօք գրած էր առ մեզ, մտադրելով ի 25 ամսոյն դիմել ի Ղրիմ, եթէ թոյլ տրուի ի Ռուսաց. չգիտեմք գնա՞ց թէ մնաց։

Նոր ինչ չունենալով գրելի, եւ մեռելոց օրերու եւ օդերու մէջ ըլլալով, կ՚աւարտեմ, ողջունելով զեղբարս մեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1548.

* Մխիթարեան միաբանի մը, անունը անյայտ

Ս. Ղազար, 9 Նոյեմբ [ եր ] 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Եղբայր,

Ֆերի յետ տալոյ զգրուած իւր առ պաշտօնեայն, արարեալ է եւ յաւելուած մի, ցուցանելով զի Միաբանութիւնս մեր ոչ համարի ընդ Enti morali [98]. եւ ըստ այսմ յուսալի էր թէ ցարդ վճարեալ էր խնդիրն յաջողութեամբ. այլ խիթամ թէ նոր խնդիր (Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մանուէլ ի ) կնճռեաց զգործն. վասն որոյ ես զանգիտէի հարցա­նել կամ ստիպել զփաստաբանն մեր։ Այլ դու իբրեւ ծանօթ Կասդալտեայ ՝ եթէ կամիս տեսանել զնա, գուցէ յայտնեսցի վիճակ խնդրոյն։ Արքունի պաշտօնեայ կամ ատեան քաղաքիս, մնայ դարձի Վեհիս, որպէս զգամք, զի տեղեկասցի ի նմանէ զգործոց կամ զհաշուոց Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մանուել ի։ Զայս, եւ թերեւս աւելի եւս գիտելով քո, արա որպէս եւ պատշաճ վարկանիս. ողջ լինելով։

Հոգեկից Եղ[բայր]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1549.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 12 Նոյեմբ [ եր ] 1887

Սիրելի եւ Պատ[ուական] Հ. Յուսիկ,

Այս անգամ ալ կըրնաս սիրտդ հանգիստ պահել. ոչ դու սխալ գրած ես ինձ Ֆրէնքեա­նին տեղը, եւ ոչ ես սխալ տեղ խաւրած եմ գիրքը. միայն քեզի գրած թղթիս մէջ սխալ գրեր եմ անունը։ Բոստայէն անդորրագիր առած եմ, որոյ վրայ ալ Քիւսթէնճէ [99] գրեր է։ Ուստի շիտակ ճամբայ ուղղուած է ծրարն. եւ թերեւս հիմայ հասած ըլլայ. խնդրողն պէտք էր որ քիչ մ՚այլ սպասել։

Գեր[ապայծառ] Աբբահօր ուղեւորութեան կամ ո՛ւր գտուելուն լուր չկայ. Հոկտեմ­բերի 29ին գրած էր Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մինաս, թէ երեք օրէն դէպ ի Ղրիմ պիտի երթայ. բայց քիչ մի կը տարակուսէր յաջողութեանն. յետոյ բան չիմացանք։

Արմենիա լրագրին մէջ կարդացինք թէ Կարնեցի երիտասարդ մի Հ[այր] Ալիշանի պատկերը գծագրեր է մեծադիր, եւ եզերքներն ալ հայկական նշաններ դրեր է, եւ ուզելով նուիրել անոր, բերեր է ի Կ. Պօլիս. մաքսապետք բռներ եւ բանտեր են զնա եւ իր նշանած մեծ եղբայրը. եւ թէ երկու պատրիարքունք Հայոց ( Ազարեանն եւ Յարութիւնեան [100] ) ջանան ազատել զանոնք։ Լսուի՞ այսպիսի բան [101] ։

Ի՞նչպէս է Պ[ատուական] Հ[այր] Անանիայն. ի՞նչպէս եւ Պ[ատուական] Հ[այր] Պօղոսն, որ ի ճամբէն ստէպ կը գրէր իր ընկերաց, հիմայ շատոնց լռած է։ - Ողջոյն իրենց եւ այլոց ամենայն եղբարց։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1550.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 15 Նոյեմբ [ եր ] 1887

Սիրելի եւ Պատ[ուական] Հայր,

Անծանօթ ոմն Պօղոս Թորգոմ ? գրեր էր ինձ եւ տեղեկութիւն մի ուզեր, առանց նշանակելու իր հասցէն, բայց միայն ի Կ. Պօլիս. եթէ ծանօթ է Ձեզ կամ ծանօթանայ, եւ տղայ կամ թեթեւսօլիկ ոմն չըլլայ, տուր գրածս, եւ նախ քան զայն, միւսը որ է առ հարազատն իմ. անոր անուանակից Հ[այր] Սերովբէն [102] ալ ողջունէ շնորհաւորութեամբ. յաւուր տօնի անուանն. միւս Հարց եղբարց ալ ողջոյն։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1551.

* Հ. Մինաս Վրդ. Նուրիխանին - Տրապիզոն

Ս. Ղազար, 22 Նոյեմբ [ եր ] 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հ. Մինաս,

Մեծաւ անձկութեամբ մնայաք լրոց Գ[երյարգոյ] Վեհի, եւ հանգեաք առ փոքր մի, իմացեալ ի գրելոցդ յ՚2-6 ամսոյս, զմեկնիլ նորա ի Պաթում, յետ այնր ոչ ինչ լուաք, թէ յաջողութեամբ նաւեա՞ց եւ եհաս ի Ղրիմ, որպէս համարիմք։

Աղօթեցի վասն † [հանգուցելոյ] Հօր ընկերակցի քո Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Արիս­տա­կեայ ։ Բազմադրուագ իմն հանդէս է ուղեւորութեան Վեհիս. այլ մի ի հաճոյագունից այն զոր գրես, թէ շինութիւն մեծ եղեւ քաղաքացեացդ գալստեամբ եւ քաղաքավա­րու­թեամբ նորին. եւ ես ասեմ քեզ առանձնակի, զի եւ դու շինեցար անշուշտ, եւ ոչ եւս գան­գա­տիցիս թէ Վեհ մոռանայր զքեզ եւ չառնէր փոյթ, եւն եւն. ։ Հեռաւորաց բազում անգամ պատահէ այդպէս վարանիլ, մանաւանդ յորժամ պէտս ինչ ունիցին եւ հոգս։

Ծիծաղելով ընթերցայ զշնորհաւորական բանս Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Աթենոգի­նեայ. մի՛ լիցի աշխատ յաւելուլ սօնէդ մի եւս ի հազարաւորս իւր. այլ ինձ ծիծաղա­կանագոյն եւս է տուչութիւն նշանին։

Վերակացու նորընծայից հարցանէ, ընտրեցէ՞ք արդեօք մանկունս ոմանս փափա­գողս կրօնաւորութեան. եթէ գուցեն այդպիսիք ընտիրք, սպասէ ընդունել։

Զիա՞րդ կայ Պ[ատուական] Հ[այր] Սահակ ։ Ընդէ՞ր ոչ գրէ առ դասընկերսն։

Վասն Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Տիմոթեայ անկ է աղօթել զի տացէ Տէր բուժումն մտացն յաւէտ քան զմարմնոյն։

Եպիսկոպոսդ ե՞տ զընդօրինակելիսն, զգրուածս Նախորդին իւրոյ։

Ողջ լեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1552.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 24 Նոյեմբ [ եր ] 1887

Սիրելի եւ Պատուական Հայր,

Որպէս զի ըստ կասկածիդ խաբէական չըլլայ խոստումն Պարտիզակցի Վարդա­պետին, լրտեսէ. այսինքն Պատրիարքարանին բացումն, եւ նորէն խթէ զնա. եւ երբ յաջողի, փափագիմ որ կամ դու ընդօրինակես, կամ ապահով ըլլաս ուրիշի օրինակածին. վասն զի կասկածիմ թէ աւելի պակաս բան խառնուած է Արեւելք ի հրատարակածին մէջ։

Ինչուան հիմայ պէտք է որ ի Քիւսթէնճէ խաւրածնիս հասած ըլլայ. երբ լուր առնուս, իմացու եւ յիմ միամտութիւն։

Հայաստանի փառաց պատկերին դէպքն շատ տարբեր է Արմենիայի հրատարա­կածէն. իմ փոյթս միայն հեղինակին բանտուելուն վրայ էր. արդեօք այսպէս եղա՞ծ է։

Թորգոմեանին [103] թղթին պատասխանը արդէն խաւրած եմ. ինչպիսի՞ ոք է, իմացու։

Շատ հաճոյ անցաւ մեզ Գեր[ապայծառ] Աբբահօր վրայօք հաղորդած լուրերդ, զի միայն Տրապիզոնէն մեկնիլն իմացեր էինք ի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մինասայ. յուսամ որ քիչ օրէն կը դառնայ ի Պօլիս. միայն թէ (շիտակ իմացիր) դուք ալ շատ պատուելով մի՛ ուշացընէք այդ տեղ. Միաբանութեան կարեւոր գործոց համար կարեւոր ալ է գտուիլն ի վանս եւ ի Հռովմ ։

Ողջոյն ամենեցուն նաեւ Պ[ատուական] Հ[այր] Պօղոսի ի դարձին ի Գաղատիոյ. անշուշտ չամանի ծրարներն ալ հետը պիտի բերէ, ի՞նչպէս եղաւ իր հիւանդ հայրն։

Հաղորդեցի Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Վահանայ իր մօր † [մահը]. հանգիցէ ի լոյս Աստուծոյ։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1553.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 1 Դեկտ [ եմբեր ] 1887

Սիրելի եւ Պատ[ուական] Հ. Յուսիկ,

Անցեալ շաբաթ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Աբրահամին գրեցի որ յիշեցընէ տեղէդ եկողին, հետը չորքոտանի չբերելու. հիմայ գրածէդ կ՚իմանամ որ երկոտանեաց բազմու­թիւն մի բերէ մեր Պ[ատուական] Հ[այր] Պօղոսն. միթէ ի ճագարանո՞ց դնելու։ Եթէ այդ­պէս է հրաման Վեհին եւ այդչափ, չունիմ ըսելիք. եթէ այլազգ, անկողին անգամ պակասէ այդչափից, արդէն 21 ուսանողք ալ ըլլալով ի նորընծայարանի. եթէ այդ տասն ալ նորընծայարանի համար են եւ ոչ Մուր[ատ] Ռափ[այէլեան] վարժարան ի համար ալ. մենք ամենեւին տեղեկութիւն չունիմք։ Նորընծայից վերակացուն կ՚ուզէր քանի մի տղայ, բայց ոչ այնքան միանգամայն։ Էնկիւրիւէն ի Քաղկեդոն քանի՞ մղոն է. անկէց ալ յ Անկիւրիա նո՞յնչափ է. արդեօք ստուգելի՞ է։

Անցեալ շաբաթ Մէճմուայի թերթ մի հասաւ յանուն իմ, անշուշտ ի կաթողիկո­սարա­նէն [104], յորում Էջմիածնականաց դէմ գրուած մի կար. եթէ տեսնես Կաթողիկոսարանի ան­ձինք­ներէն, (ինչպէս Միւթէվէլլին կամ Ալէմշահը ), իմացուր իմացածս եւ շնորհակա­լու­թիւն գրողին եւ ղրկողին։

Եթէ Մակար Կաթողիկոս ի [105] լուսատիպ պատկեր գտուի ի քաղաքիդ, հատ մի խաւրէ։

Ողջ լեր, ողջունելով զեղբարս մեր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Իմացայ ի Հոլասեանց որ ընդուներ են իրենց Տէր Պետրոսէն սպասած տան վարձքը։ Հիմայ քիչ օրէն ստիպուած են ուրիշ տուն փոխադրիլ, եւ անոր ալ եռամսեայ վարձքին սպասեն։

1554.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 1 Դեկտ [ եմբեր ] 1887

Արհիապատիւ Տէր Աբբահայր,

Համարիմ եթէ ընդ հասանել թղթոյս ի Պօլիս, ժամանեսցէ անդր եւ Տէրդ ողջամբ, եւ ոչ յամելով ուղղակի շնորհեսցի ի մայրավանս, ուր են նմին պէսպէս սպասողք եւ պէտք։ Մի յայսցանէ եւ խնդիր մեր ընդ Իտալ[ական] Պետութեան, որ թուէր դիւրեալ գրութեամբ Ֆերի փաստաբանի, այլ խնդիր գործոյ Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մանուելի կրճիմն ի մէջ անկեալ է, եւ Արքունի պաշտօնեայ քաղաքիս կամէր անձամբ տեղեկանալ ի Վեհէ զգործակալէս մերմէ, որոյ հակառակողք յոյժ ոխութեամբ վառեալ ջանան եւ զհամօրէն Ուխտս կասկածելի ցուցանել, թէպէտ եւ վկայութիւնս բարիս եւս առեալ են պաշտօնեայք պետութեանն, այլ ոչ ի նախարարէ Պատուայի, եւ բարեկամք մեր թելադրեն եւ ակն ունին գալստեամբ Վեհի այսր եւ ի Հռովմ վախճան բարի առնել խնդրոյն, որ ահա յերկարեաց ամ մի. ես զգուշացայ հարցանել եւ ստիպել զ Ֆերի, զի մի՛ յանդիման ածցէ զնոր խնդիր Վ[երապատուեալ] Հ[օր] Մանուելի կամ զԳասդելպալլոյի։

Լուեալ յանկարծոյն եթէ Պ[ատուական] Հ[այր] Պօղոս ածէ յ Անկիւրիոյ տասն ման­կունս, որպէս կարծեմք վասն նորընծայարանի, եւ զարմանք եղեն, նաեւ վերակացուին, որ խնդրէր իսկ մանկունս, այլ ոչ այնչափ, աւելի քան զթիւ սենեկաց եւ մահճաց, եւն. ։ Ես առա­ւել պէտս տեսանեմ միջահասակ միաբանից վասն վանաց եւ Մ[ու]ր[ատ] Ռ[ա]փ[ա­յէլեան] վարժարանի, մանաւանդ եթէ Պ[ատուական] Հ[այր] Յովսէփ մնայցէ կամ կորիցէ ի Տփղիս։

Ֆր. Անտոնին մեր յամսոյ հետէ կայ յանկողնի, այլ լաւագոյն քան որ եօթնեկօք յառաջ. իսկ միւսն (Թընկրեան) [106] գրեաթէ նոյնպէս զմեծ մասն տու[ը]նջեան եւս յան­կող­նի, ոչ այնքան մարմնով հիւանդ, որքան հոգւով կամ մտօք։ Այլք ամենեքեան բարւոք կան անձկաւ տեսութեան Վեհի ի տօնական մերձեալ աւուրքս, զորս առ ի բարւոք կատա­րել, կարեւոր պէտս ունին, կարծեմ եւ աշակերտք Մ[ու]ր[ատ] Ռ[ա]փ[այէլեան] վարժարանի։

Խոնարհական ողջոյն եւ համբոյր աջոյ

Արհիապատիւ Տեառն,

Ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Ֆրանչեսգոնի գունցն յանձնեաց գրել զողջոյն իւր։

1555.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 8 Դեկտ [ եմբեր ] 1887

Պատ[ուական] եւ Սիրելի Հայր,

Վերջի թուղթդ ընդունած իրիկուն ընդունեցայ եւ Գեր[ապայծառ] Աբբահօրն ի Սիմֆերոբոլէ, եւ հիմայ անշուշտ Ձեր քով է, եւ քիչ օրէ կը յուղարկէք մեզ. եւ մեծ փա՜ռք Աստուծոյ մի կ՚ըսեմք։

Թագաւորէն խնդրածներն ի՞նչ ելք ունեցան։

Մենք չորքոտանեաց եւ երկոտանեաց վրայօք խօսէինք, Պ[ատուական] Հ[այր] Պօղոս ատոնց հետ բազմոտանեաց խումբեր ալ բերեր է բաղնիքի տեղ, արդեօք ի փուռն խաւրէիք աւելի յաջող չէ՞ր ըլլար. եթէ վտանգ մ՚ալ հանդիպէր, երից մանկանց կարգը կ՚անցնէին։ - Ինչ որ է ատոնց գալն չարգիլէր քանի մի փունջ չաման ալ բերելու, կամ քանի մի չանախ [107] Գաղատիոյ մեղր։

Որովհետեւ Հայոց պատրիարքարանին դուռը յիշած ես, եւ պատրիարքն [108] ալ կ՚ըսուի թէ յ Երուսաղէմ պիտի երթայ, հօն իր սենեկին կամ գանձին մէջ, կ՚ըսուի թէ կան շատ յարգի Ձեռագիրներ, զատ ի վանքին գրատան Ձեռագիրներէն (որ 1700 հատ են) եւ յորոց յաջողեցայ բան մի օրինակել տալ, որոյ համար գրեր էի նախ առ Գ[երյարգոյ] Աբբահայրն. արդ հիմայ երկար առ Սա գրելէն զգուշանալով, քեզ կը գրեմ որ յիշեցընես եւ մտածեցէք, թէ արդեօք կարելի՞ է եւ կը վայլէ խնդրել ի պատրիարքէն, թէ կը թողու քննել իրեն յատուկ համարեալ ձեռագիրները եթէ խաւրուի մեզմէ մէկն. (բաւական է թէ գտուի այս մէկն)։

Դարձեալ մեր կաթոլիկաց Լիբանանու ( Զըմմարի ) վանքն ալ կան բաւական թուով ձեռագիրք. ասոնց համար մեր Ազարեան կաթողիկոսէն [109] յանձնագիր մի առնլու է առ տեղական առաջնորդն. եթէ հաճի Գ[երյարգոյ] Աբբահայր եւ պատշաճ համարի հիմայ խօսք ընել այս բանիս ընդ Կաթողիկոսին եւ ի ժամուն ղրկել մէկը ի քննութիւն եւ յընդ­օրի­նակութիւն յիշատակարանաց։ Կաթողիկոսին ի Վենետիկ եղած ատեն կերպով մի խնդրեցի իրմէն, որ Ատանայի կողմերը եղող թեմականին յանձնէ, եթէ գտնէ, ճարել ձեռա­գիրս. եթէ դեռ ի քաղաքդ է Ատանայի եպիսկոպոսն [110], դու իսկ կըրնաս բերան բ նտռել, թէ յուսալի՞ է այդպիսի բան թող ըլլան նաեւ Աւետարանք։

Թորգոմին ուրախութիւնն իմացայ, բայց չիմացայ թէ մա՞րդ է եթէ մարդուկ։

Ողջ լեր, ողջունելով զորս ի Քաղկեդոն եւ որք շուրջ զնովաւ, եւ եղիցուք ընդ հովանեաւ ամենասուրբ Տիրամօր, զորոյ Անարատ Յղութիւնն տօնեմք մեք այսօր։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

[Յ. Գ. ] Գեր[ապայծառ] Աբբահօր թելադրեր էի, որ Ձեզ չուողացդ տայ գաւազան վարդապետական. թուի թէ Կաթողիկոսին ըրածէն ակնածելով զգուշացեր է, եւ տուեր է ի Ղրիմ եղելոց. այդ իր իրաւունքն է, եւ կարծեմ կըրնայ տալ, թող Կաթողիկոսն ալ աւելցընէ, եթէ կ՚ուզէ կամ կըրնայ գաւազանին ծաղիկը։

1556.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Պրինտիզի

Ս. Ղազար, 14 Դեկտ [ եմբեր ] 1887

Արհիապատիւ Տէր Աբբահայր,

Երեկ ընկալայ զերկոսին շնորհեալսդ յ՚7 եւ 8 ամսոյս. եւ ծանեաք զի յայսմ աւուր մեկնիք ի Պօլսոյ եւ դէպ ուղիղ երթայք ի Հռովմ, զրկելով զմեզ ի կանուխ բերանացի օրհնութեանցդ եւ ի հանդիսակատարութեանց ի նկատեալ աւուրս. այլ խնդրեմք զի ի ժամանելդ յաջողութեամբ ի Հռովմ, հաճեսջիք ծանուցանել զդիտաւորութիւնդ աւուր մեկնելոյ անտի եւ լինելոյ այսր. զի անգիտութիւն նեղէ զմեզ ի մեզ եւ առաջի հարցանողաց ներքնոց եւ արտաքնոց։

Համարիմ թէ ի սրբազան աւուր տօնի Անարատ Յղութեան, յիշեալ է զմեզ զանարժանքս, ամենարժան Մայր մեր Պահպանիչ, եւ դրդեալ զխորհրդականս եւ պաշտօնեայս արքունի վճռել զխնդրեալն մեր ազատութիւն յօրինաց անտի. եւ զի կանխեալ, ծանուցեալ էր մեզ Ֆերի փաստաբանի ի Հռովմէ, եթէ ընդ հուպ ելանէ վճիռն, այլ գաղտ պահի ցարդ, եւ զի Գաւալեդդոյ կանխեալ յայտնապէս ծանուցեալ էր զյաջող ելսն առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Մանուէլ, երկոքին եւս յ՚9 ամսոյս. աներկբայ լինելով զի զնոյն աւետէ թագուհին առ Վեհ, գրովն զոր երեկ ընկալաք, ի նմին պահու, յորում եւ զգիրս Սրբութեանդ, բացաք զպատեանն, եւ ընդօրինակեալ աւադիկ ծրարեմ ի սմին, առ զգուշութիւն, պահելով զբնագիրսն առ մեզ։ Գրեցի այսօր առ Վ[երապատուեալ] Հ[այր] Օքսենտ, զի կանխեսցէ ծանուցանել առ որս պատշաճ է, եթէ Վեհ յուղւոջ է եւ ընդ հուպ ժամանեալ ի Հռովմ, անձամբ որպէս գիտէ, լիցի շնորհակալ։ Փութացայ զայսոսիկ գրել առ Տէրդ, զի առատագոյն սրտիւ եւ գոհութեամբ առ Բարձրեալն, հասջիք ուր դէմ եդեալ է։

Թուեցաւ ինձ եթէ ոմանք ի կրսեր եղբարց մերոց ակն ունէին եթէ Վեհի նախ եկեալ այսր, անցցէ ի Հռովմ, ընդ իւր տանելով զոմն կամ զոմանս, ի տես հանդիսից եւ հանդիսադրելոց. կարծեմ եթէ չէ օտարոտի այս իղձ, եւ կատարելի ի դիպող ժամանակի. այլ զի հանդիսագոյն աւուրքն են կատարած եւ սկիզբն հին եւ նոր տարւոյ, իցէ՞ մարթ գէթ զկրսերագոյնն (Պ[ատուական] Հ[այր] Յակովբ ) զարժանին գորովոյ, որ յամենայնի հլու եւ զգօն գտաւ, հասուցանել այդր յայն աւուրս։ Զայս իմովսանն գրեմ, ոչ ումեք ծանուցեալ եւ ոչ յումեքէ լուեալ այսպիսի։

Հանդերձապետք տագնապեալ ճեպին գնել բուրդ եւ պատրաստել անկողինս, հանդերձ սարովք, վասն մանկտւոյն, զոր քաղեալ է Պ[ատուական] Հ[այր] Պօղոս ի Գաղատիոյ. ակն ունիմ թէ եւ զթոշակ նոցին բերցէ. գէթ վասն վեցամսեայ ժամանակի։ Գրէ նա առ Պ[ատուական] Հ[այր] Գէորգ [111], զերծուցանել ի մաքսէ զարկ[ղ]ն շաքարի եւ օղւոյ. իցէ՞ հնար. եթէ տուփքն բաժանեալ էին յարկեղս տղայոցն, թերեւս դիւրագոյն լինէր։

Ոչ գիտելով յորում աւուր ժամանիցէք ի Հռովմ, այլ ի նոյն կամ ի մերձաւոր տօնի Պաշտպանի Սրբոյդ, կանխեմ մաղթել ի բոլոր սրտէ, նաեւ յեղբայրակցացս, զի որպէս օտարք եւ ասպնջականք մեծարեցին զՎեհ, մարդկային առատութեամբ, եւ ինքն Տէր աստուածօրէն լիութեամբն առաւելուցու զշնորհս եւ զբարիս իւր ի Գլուխդ մեր, յամայր ամօք. որոյ եւ օրհնութեանցն համբուրիւ աջոյն, ակն ունիմք յաւուրքս տօնականքս, հանդերձ աղօթիւք։

Արհիական Սրբութեանդ,

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1557.

Կարապետ Եզեանին [112]

Վենետիկ - Ս. Ղազար, 4/16 Դեկտեմբեր 1887

Մեծարգոյ Տէր,

Են արդ իբրեւ ամիսք երկու, զի գրեցի առ Մեծապատիւ Պ[ա]ր[ոն] Սանասարեան, խնդրելով ինչ մի, եւ առաքելով ընչուկ մի, ապահովեալ զնամակն. այլ ցարդ չընկալայ նշան ինչ ընդունելութեան, վասն որոյ աղաչեմ զՏէրդ՝ տեղեկանալ եթէ հասեա՞լ իցէ թուղթ իմ ի ձեռս նորա, եւ հաճեսցի՞ կատարել զխնդիրս, եւ թէ ի կորո՞ւստ գնացեալ իցէ թուղթն, որպէս յաճախ պատահէ յայդմ աշխարհի։

Խնդրեմ եւս՝ ըստ կարի փութով ծանուցանել ինձ զայս, զի ստիպէ ժամանակն եւ գործ, որպէս զի գիտացից այլով օրինակաւ հայթհայթել զոր խնդրէիս։

Ողջ լինել մաղթեմ Քեզ եւ նմա.

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1558.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 22 Դեկտ [ եմբեր ] 1887

Արհիապատիւ Տէր Աբբահայր,

Զշնորհեալդ ի Պրինտիզիէ ընկալեալ յապահովեցայք ընդ ողջամբ ժամանել Ձեր եւ թղթոյս անդր. իսկ մանկտին չեւ եւս ժամանեցին այսր, անշուշտ վասն յամրընթացութեան նաւուն, եւ ասեն վաղիւ հասցէ, յՈւրբաթու։

Առաքեմ զդեռ ընկալեալ թուղթս ի Չերուդդի փաստաբանէ, որ, որպէս եւ գործակից նորա Ֆերի, համամիտ է Սրբութեանդ, առ ի ջանալ արքունի հրովարտակաւ եւս հաստատել զտուեալ վճիռն, եւ զի խոստանայ Ֆերի ընդ հուպ երթալ ի Հռովմ, ըստ կամի խօսիք ընդ նմա, եւ թէ ոչ գիտէ, ծանուցից նմա զթաղ վանատանս անդ։

Երկոքին կրսեր եղբարք մեր Պ[ատուական ] ՀՀ. [Հարք] Յովհան եւ Յակովբ, զգա­ցեալ զհաճութիւն կամաց Սրբութեանդ եւ զհաւանութիւն խորհրդակցացս եւ զվերա­կացուին նորընծայից, յերթ նոցին ի Հռովմ յաւուրս հանդիսից յոբելինին, խայտալով մնան վճռական հրամանիդ, որպէս եւ ես, որ համարիմ յետ տօնի Ս. Ստեփանոսի ի Չորեքշաբաթի կամ Հինգշաբաթի յուղարկելի զնոսա, զի մի՛ ի հուսկ յետնում աւուր ամբոխեսցին ի խռան ուղեւորելոց ի նոյն կողմն. մնայ այդր գտանել եւ պատրաստել սենեակ օթի կամ ննջելոյ. անշուշտ Պ[ատուական] Հ[այր] Պօղոս տացէ նոցա տեղի։ Խնդրեմ զհրաման Ձեր փութով ծանուցանել, զի մի՛ յառաջ քան զայն ծաւալեսցի լուրն, զոր հազիւ թէ կարասցեն ժուժալ թաքուցանել ակնկալուք ուղւոյն։

Սովորական այցելուք շնորհաւորողք սրբազան տօնիցն կրօնաւորք, եւ աշխարհիք, Ռոսսի եւ Օսմանեան գունցն [113] յանձնեցին մատուցանել զողջոյն իւրեանց առ Վեհ, ընդ նոսին եւ Հոլասեանք, որք փափագեն լսել թէ յաջողեա՞ց ինչ ի հօրեղբօրէ իւրեանց (Վիջենէ) շնորհիւ Տեառնդ։

Իսկ վանականքս հարք եւ եղբարք, որդիք Ձեր ընդ իս խոնարհին ի համբոյր աջոյդ, մաղթելով յաւելումն շնորհաց եւ զօրութեան Հօրդ եւ Գլխոյդ մերոյ, ի կենսաբեր Փրկչէն, պարագայց ամօք,

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1559.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 22 Դեկտ [ եմբեր ] 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր,

Գերապ[այծառ] Աբբահօրէ թուղթ առի ի Պրինտիզիէ գրած, ուստի կ՚իմացնէ որ տղայքն դանդաղաքայլ նաւով մի պիտի գան (եւ դեռ չհասան). ինչուան Անգոնա յանձներ է քահանայի մի, ի նաւուն. անկէ անդին ալ մինչ ի Վենետիկ կը յանձնեմ, կ՚ըսէ Ս. Աստուածածնի. որոյ շնորհիւ համարիմ թէ օդերն մինչեւ հիմայ չափաւոր լաւ էին. օր մի մնաց, յուսամ այն ալ անվտանգ անցնի. իս Աբբահայր ի Հռովմէ հեռագիր ըրած է. կը մնայ դարձն ի վանս։

Կը զարմանամ թէ ինչպէս ամսոյս 8ին գրածս չէ հասած ի Պօլիս մինչեւ ի 14 նորին. եւս առաւել անկէ ետքը գրածս ի հարկէ ուշ պիտի հասնի եւ առօք փառօք յետ դառնայ։

Թորգոմ, ինձմէ առած տեղեկութիւնները ( Լիվոռնոյի Հայոց նկատմամբ, սուսիկ բուսիկ հրատարակեր է յ«Արեւելք» [114] եւ այլուր. չեմ հասկընար ի՞նչ էր միտքն, ինձ բան չգրեց։

Երբ հասնին ցանկագրածներդ, կը տրուին առ որս նշանակեալ են, եւ ես կանխելով շնորհակալեմ Սեղբոս Խանեանց [115] խաւրածին, եւ դեղի տեղ ի գործ ածեմ. բայց կը վախեմ թէ Պ[ատուական] Հ[այր] Պօղոսի սնտուկն պիտի հարստահարի ի մաքսաւորաց։

Ողջ լեր ողջունելով զեղբարս մեր

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1560.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր - Հռոմ

Ս. Ղազար, 24 Դեկտ [ եմբեր ] 1887

Արհիապատիւ Տէր Աբբահայր,

Արքունի հոգաբարձուն, որ ի սկզբան տարւոյս ծանոյց մեզ զձախողակ վճիռն, արդ ահաւասիկ ծանուցանէ զյետս կոչումն։ Ի խնդրելս մեր զարքունուստ հաստատութիւն վճռոյն, ի դէպ է կարծեմ խնդրել եւ զհաստատուն ինչ կոչումն Միաբանութեանս, ոչ զանց առնելով զ Մխիթարեանց Ս. Ղազարու կամ Վենետկոյ անուամբ. զի ոմն Collegio գրէ, ոմն Congrega, ոմն Congregazione. զգուշալի է, զի մի՛ շփոթիցի ընդ աշխարհական վարժա­րանի մերոյ (Մուրատ-Ռափայէլ) ։

Մինչեւ ցայս ժամ գրութեանս, (9 առաւօտու) ոչ երեւեցաւ մանկտին սպասեալ ի Պրինտիզեայ. երեկ օդք եւ ծովք յոյժ ժանտացեալ էին, անձրեւով, ձեամբ եւ հողմով. այսօր մեղմ է. նաւն դանդաղաքայլ թուի իմն իսպառ կաղացեալ. յոյս մեր յօրհնութիւն Տիրամօրն է եւ յանձնարարողիդ ի նոյն Վեհի, որում խոնարհ յարգանօք եւ համբուրիւ աջոյ,

խ[ոնարհ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1561.

* Գերպ. Իգնատիոս Կիւրեղեան Աբբահօր – Հռոմ

Ս. Ղազար, 27 Դեկտ [ եմբեր ] 1887

Արհիապատիւ Տէր Աբբահայր,

Թէպէտեւ երեկ ձիւնեաց եւ պատեաց զոլորտս մեր, այլ երկոքին երիտասարդ հարք մեր, օրհնութեամբ Վեհիդ ուղեւորիցին վաղիւ ի նշանակեալ ժամուդ, եւ հասցեն Տերամբ այդր։

Վասն ելանելոյ առ թագուհին, զանգիտեն եւ մերքս աստ, առ չհարկանիլ յաչս ուրուք. եւ ոմանց թուի ծանուցանելով զկարեւոր խնդիր յապահովութեան Ուխտիս առ Բրոբականտա [116], փորձել թէ զիա՞րդ թուիցի նմա տեսութիւնն ընդ թագուհւոյ։

Աւուրբք յառաջ գրեալ էի առ Ֆերի եւ ծանուցեալ զթաղ վանատանդ ի Հռովմ։

Եթէ գուցէ ինչ այլ հաղորդելի աստուստ ի ձեռն եկաւորացդ յանձնեսցի։

Ողջոյն եղելոցն այդր, եւ խոնար[հ] յարգութիւն

Սրբութեանդ

ն[ուաստ] ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1562.

Կարապետ Եզեանին [117]

Վենետիկ, Ս. Ղազար, 16 / 28 Դեկտեմբեր 1887

Մեծապատիւ տէր,

Աւելորդ համարիմ գրել եթէ քանի՜ հաճութեամբ ընկալայ զտողեալդ ի 10/22 ամսոյս, եւ յաւէտ զերագութիւնդ, որով՝ նախ յապահովեցայ զի գիր իմ անկորուստ հասեալ է ի ձեռս մեծարգոյ Տեառն Սանասարեանց, եւ երկրորդ՝ զկատարումն խնդրոյս, յոր սակս կրկնակի շնորհ ունիմ եւ Նմա եւ Ձեզ, Բանալւոյ Նորին։

Արդէն խորհէի առ Ձեզ գրել զխնդրոյս, այլ զի ի լրագիրս ինչ ընթեռնուի եթէ երթայք, ոչ յիշեմ, յո՛ր քաղաք, ի ժողով ինչ ուսումնական, ուղղակի առ Նա գրեցի յայնժամ։

Յատուկ եւս շնորհ ունիմ Ձեզ վասն առաջարկութեանդ եւ յօժարութեան ի բանալ ստորագրութիւն վասն տպագրութեան անուանելոյն Այրարատ [118], որոյ տեղագրութիւն յամաց հետէ աւարտեալ է առ յինէն, այլ տպագրութիւնն կասէր, վասն ծանօթ պատճառի. ի վերայ այնր՝ ոչ յետնեցաք ի փորագրելոյ զմասն ինչ պատկերացն, եւ մասն մի կայ ի ձեռս արուեստաւորաց, եւ մասն մի եւս մեծ՝ մնայ ի յոյս ապագայի։

Բայց առ այժմ չասեմ ինչ վասն ստորագրութեան, մինչեւ դարձցի Գերապ[այծառ] Աբբահայր մեր ի Հռովմայ, ուր գտանի այժմ, կամ գրով խօսեցայց, տեղեկացայց եւ ծանուցից Ձեզ։

Զատ ի պատկերացն արժան է աշխարհացոյց տախտակ մի պատրաստել զԱյրարատայ, զոր ծուլութիւն եւ ծերութիւն ծանրացուցանեն ինձ, այլ ի ձեռն որոյ եւ է՝ առնել վայելուչ է: Են առ իս ընդարձակ Կովկասեան աշխարհացոյցք, յորս եւ Հայաստան Ռուսաց, այլ ոչ քաջ յատակագիծք. եթէ ի յետին ժամանակս հրատարակեա՞լ իցէ ընդար­ձակ եւ լաւագոյն քարտ այնր մասին Հայոց, այսինքն Այրարատ աշխարհի, խնդրեմ ծանուցանել եւ զտեղին հայթհայթելոյ:

Ոչ գիտելով զհասցէ կամ զթաղ Բէրէնշտամի ՝ առ Ձեզ ուղղեցի զփռանկերէն ծանօթագիրն Սիսուանայ, զոր եւ խնդրեմ ընդ թղթոյս վերագրելոյ առ նա՝ յանձնել նմին:

Ողջոյն առ մեծապատիւ Սանասարեան Տէր, եւ յամայր ամք բարօրութեան Նմա եւ Ձեզ, յելս հնացելոյն եւ ի մուտս նորոյն.

Խ[ոնարհ] Ծ[առայ]
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]

1563.

* Հ. Յուսիկ Վրդ. Մեհրապեանին - Կ. Պոլիս

Ս. Ղազար, 29 Դեկտ [ եմբեր ] 1887

Արգոյ եւ Սիրելի Հայր Յուսիկ,

Որչափ ալ կատարեալ յոյս չունէի սուլտանական խոստմանց, փափագելով խաբուէի. դու շատ աւելի լաւ կ՚ըսես, յԱստուած ապաւինիլ եւ ջանալ։ Շատ ուրախութեամբ սպասեմ տեսնել զքեզ եւ ընկերակից ուխտաւորքդ յառաջիկայ գարնանս, ըստ խոստման Գեր[ա]պ[այծառ] Աբբահօր։ Երեկ ասկէ ալ ուղեւորեցան ի Հռովմ Հ[այր] Պօղոս ի երկու դասընկերքն ՊՊ. ՀՀ. Պ[ատուական] Հ[արք] Յովհաննէս եւ Յակովբ. յուսամ ի ժամ գրութեանս հասած ըլլան. թէ եւ ճամբաներն ձիւնով ծածկուած են, եւ ցուրտ շատ։ - Իսկ այն օրհնեալ Գաղատացի գաղտիկուրքն կամ ճագարիկք, հազիւ շաբաթ օր ճրագալուցին հասան, անվնաս. ի Պրինտիզի քանի մ՚օր մնացեր են. եւ շատ աղէկ եղեր է. վասն զի այն օրերն սոսկալի մրրկոտ էին։ Իսկ իրենց տղայութեան հետեւանաց վրայօք վերակացուէն լսելու է։

Ձեռագրաց եւ այսպիսեաց վրայօք գրածիս շատ հոգ մի՛ ըներ. այդ տեղ պատշաճն եւ հովն ինչ կը ցուցընէ, ըստ այնմ շարժէ խոհեմութեամբ եւ զգուշութեամբ։

Շնորհակալութեամբ շնորհաւորեմ զՍուրբ Ծնունդ Քրիստոսի, եւ ընդ նմին եւ նովաւ զաճումն ի շնորհս եւ ի բարիս։

Հոգեկից
Հ[այր] Ղեւոնդ Մ[արգար] Ալիշան
Ո[րդեգիր] Կ[ուսին]