Յօդուածներ

ԿԱՐԾԻՔՆԵՐ Ռ. Յ. ՊԷՐՊԷՐԵԱՆԻ «ԽՈՀՔ ԵՒ ՅՈՒՇՔ»ԻՆ ՄԱՍԻՆ

Քառասունուվեց բանաստեղծութիւններ, խիստ ճերմակ եւ փայլուն էջերու վրայ տպուած՝ խիստ գեղեցիկ գիրերով որոնք կարծես յատկացած ըլլան քանդակելի բանաստեղծական արձանագրութեանց, քանի որ գրաքանդակներու վայել յստակ հաստատութիւնը, վերջնականութիւնն ունին եւ քերթուածներու պատշաճ զգայուն, յունական շեղութիւն մը, եւ որոնց նրբին մեծութիւնը եւ կատարեալ մաքրութիւնը կը թողուն էջին սպիտակութեան յորդառատ թափանցել զիրենք, եւ անսխալօրէն նախապաշարել քեզ լուսողող այս տպագրութեան նիւթերուն բարոյական մաքրութեան մասին՝ անմիջապէս, երբ էջերը կը բանաս, եւ պատրաստել քեզ՝ յայտնի է թէ ազնուական յուշերու եւ մտածումներու ճանաչման, - 46 քերթուածներ, ըսի, իւրաքանչիւրը բաղկացած տասնեւմէկական վանկ ունեցող տասներկու տողերէ, ճշգրիտ նոյնաչափութիւն վանկերու եւ քերթուածներու, որ կը թուի եւ կարող է արտայայտել անողոք նոյնութիւնը սուգին որով ողբերգուած ու մտմտացուած են անոնք: Նաեւ, «վաղամեռիկ սիրելւոյն»՝ Տիկին Զարուհի Պէրպէրեանին, Հեղինակին եւ իրենց չորս զաւակներուն պատկերները, ամենքն ալ գեղեցիկ, եւ հաւատարիմ, կը կազմեն՝ ամուսին, հայր եւ մտքի մարդ Պէրպէրեանին բոլոր ստացուածքը կարծես՝ գորշ կողք հագած ու նուրբ այս հատորին մէջ, «Խոհք եւ Յուշք», իբր տպագրութիւն լիովին պատուաբեր Վիեննայի Մխիթարեան Տպարանին եւ իբր երկ՝ «Առաջին Տերեւք»ի երիտասարդ բանաստեղծին, «Մարդիկ եւ Իրք»ի քննադատին, «Դաստիարակի մը Խօսքեր»ուն բարոյագէտին, եւ Լեզուներու, Մատենագրութեանց եւ Փիլիսոփայութեան Ուսուցչին արդէն լիալիր պատուոյն վրայ սրտաշարժօրէն նուիրական նորանոր նշոյլներ արտադրելու սահմանուած:

* * *

Պատշաճութեանց հակառակ ըլլար թերեւս, նոյն իսկ ո՛ եւ է քննադատի համար՝ որ նախկին աշակերտի իմ առընչութիւնս չունենար հեղինակին հետ, այս քերթուածները դատել լեզուի, արուեստի՝ քան ոգիի, ներշնչման տեսակէտով, եւ հաւասար փոյթով ցոյց տալ վերջիններէն բղխող գեղեցկութիւններուն հետ նաեւ առաջիններուն մէջ սահմանուող թերութիւնները. վասն զի ինչ տեսակէտ որ գրեթէ այլամերժօրէն պիտի վայլէր հոս՝ «Խոհք եւ Յուշք»ին ոգւոյն ու ներշնչման տեսակէտին հետ՝ շփոթ՝ համակրականն է, վշտաբեկ ամուսնոյն ու խորհողին հոգեկան կացութիւնը փափկօրէն բայց բնականօրէն նկատի առնող տեսակէտը, որ եթէ թերութիւններու վրայ ծանրանալէ պիտի արգիլէր՝ լիուլի պիտի թոյլատրէր սակայն փնտռել գեղեցկութիւնները, «վաղամեռիկ սիրելւոյն պաշտելի յիշատակով» ողբագին այս գրքին այն տողերը, ուր բանաստեղծութիւնը բարձր ըլլար այնքան՝ որքան վիշտը խորին, ուր վիշտի եւ բանաստեղծութեան հեշտին ու կատարեալ միատարրում մը ներկայանար, ուր վիշտը բանաստեղծութիւն դառնար, ի բանաստեղծութիւն վերապրուէր ու վերակերտուէր, ուր, ինչպէս մութ ձորերը մեծ զառիվերներ, լեռներ են միանգամայն, խոր սուգը բարձրօրէն քերթուածացած ըլլար, – եւ նոյն իսկ գործին անխնամութիւնները պիտի բացատրէր այն ահագին վիշտովը որ քերթուածներուն մէջ կը հեծէ, որ գրքին խօսքերուն մէջ կը սեւնայ, յաճախ ծածկուած, բարձր սարերու մէջերը գուշակուող, ընդնշմարուող, մերթ յայտնապէս պեղուող խաւարին ձորերու պէս:

Արդարեւ, վստահ պէտք է ըլլալ որ, եթէ ներկայ հատորը լեզուի միօրինակութեան, տաղաչափական ներդաշնակութեան, դիւրասահ խօսուածքի եւ այլն հարկերուն ոչ համապատասխան կէտեր կրնայ պարունակել, սակայն հեղինակը աշխատող արուեստագէտին անտարբերութեամբը չէ որ կը թուի գրած ըլլալ իր խոհերն ու յուշերը, այլ դժնդակօրէն այրիացած ամուսնոյ մը յուզումներով, որոնց յուշացումն իսկ դեռ բաւական է աւելի կամ նուազ անշրջահայեաց դարձնելու արուեստագէտը, եւ սգաւոր բանաստեղծը մղելու արտայայտուիլ կարելի եղածին չափ նուազ ճիգով, գրեթէ կրաւորապէս, զբաղիլ լո՜կ իր այլամերժ ապերջանկութեամբը, թէեւ, ո՛վ դուք որ ձեր ներշնչումները զգալու կամ արտայայտելու ատեն լացած չէք բնաւ՝ չուզէք բնաւ հասկնալ թէ մէկ ներյատուկ (intrinsèque) հանգամանքն է բանաստեղծութեան այսինքն գեղարուեստներուն ամենէ՛ն ոչ-ձեռարուեստականին՝ էապէս չեղծանի՛լ արցունքներէն որ կուգան ե՜թէ աշխատելի էջը պղտորել, եւ խարխափիլ տալ գրողին՝ բայց նաեւ ներշնչումը նշուլոտել եւ բանաստեղծին խոյացք տալ:

* * *

Այսուհանդերձ, քանի որ «Խոհք եւ Յուշք»ին բանաստեղծը Պէրպէրեանն է, – վասն զի գրեթէ բոլոր այս ոտանաւորները ճշմարիտ քերթուածներ են, եւ Պէրպէրեան այնքան բանաստեղծ է հոս, իր ցաւը հեծելու պահուն, որքան էր իր երիտասարդութեան տենչանքները բաղձացած ատեն, եւ տենչանք թէ ցաւ, զրկումներ են յաճախ որ բանաստեղծը կը տրամադրեն, – այսինքն որովհետեւ հեղինակը հելլենարուեստ դասական մըն է միշտ, անկարելի էր որ ր կիրքէն տարուէր մինչեւ անխորհուրդ զեղումներու, վրդով ու անկարգ բնականութեանց, ըստ բաղդի արուեստագիտութեան կամ մանաւանդ անարուեստութեան մը, ուր իր կամքը կարեւորին եւ գեղեցկին մէջ չսահմանաւորուէր: Ճշմարիտը անհաշտ չէ կանոնաւորութեան հետ, կամ ընտրութիւնը՝ իրականութեան հետ. ամենեւին: Որովհետեւ այս քերթուածներուն ակունքը մշտահոս դառնաղբիւրն է իր ճշմարիտ վիշտին՝ ստիպուած չէր Պէրպէրեան, յոռի դերասանի մը պէս, անպատճառ մկնաձգտումներով պատմել իր հոգւոյն թունաւորումը: Անտարակո՜յս կրնար, իր վիշտին առաջին դառնագոյն օրերը վերապրիլ սաստկապէս՝ երբ այս քերթուածները կը գրէր, եւ երբ անշուշտ՝ ուշադրութեան կեդրոնացմամբ իր դառնութեան ներմշտածոր հոսումը վայրկեանի մը համար կը զայրագրգռէր ակամայ. եւ ապահովապէս կրնար փորձել յուսահատօրէն խռովատանջ, քաոսօրէն բնական եւ ըստ ամեն հաւանականութեան՝ անճշմարտանման գրականութիւն մը, որ ոչինչ պիտի ունենար խորին ու համակրելի, թէեւ ճշմարիտ ըլլար: Իրօք, մարդու մը մեծագոյն արժանապատուութիւնը (dignité) տգեղութիւն մը ու տկարութիւն մը կը համարի վիշտը՝ գէթ իր սանձարձակ արտայայտութեանց մէջ, եւ մարդու մը, նոյն իսկ բանաստեղծի մը արժանապատուութիւնը իր բանականութիւնն է միայն, Պէրպէրեանին մէջ միշտ ներշնչականութեան չափ եւ թերեւս աւելի իրական: Իր յուշերգերը չէին կրնար, գէթ ընդհանրապէս, ըլլալ իր մեծ սուգին խռովայոյզ արտայայտութիւնները, հառաչներով ու վայիւններով եւ համապատասխան փոխաբերութիւններով ու նմանութիւններով տանջուած: Լեզուի միօրինակութեան եւ դիւրասահութեան անփոյթ բանաստեղծը՝ պիտի ջանար, թերեւս առանց մեծ ուշադրութիւն դարձնելու, իր արժանապատուութիւնը չվտանգել, եւ վիշտին՝ ամօթի սահմաններէն հեռու մնալ. վասն զի արդարեւ, վիշտն ալ, եթէ չընդունուի որ իսկապէս ամօթ մը ըլլայ, տեսակակից է սակայն ամօթին՝ ցորչափ տկարութիւն է: Զուսպ, խորհող թախծութիւնը պիտի լռէր հոն ուր արցունքները պիտի սկսէին…: Եւ ահաւասիկ այս քերթուածներէն խիստ շատերը կ’աւարտին յուզման այն կէտին՝ ուր աչքերը կը տաքնան յանկարծ եւ արցունքներուն ալիքը կը յառնէ ներսէն:

Եւ բանականութիւնը որ ասիկա ընել կուտայ, ո՛րքան արուեստ մը եղած է այս գրքին մէջ: Իր Տիկնոջը յիշատակին նուիրուած դասագրքի մը (Գաբամաճեանի «Բարեկիրթ Աղջիկ»ին) յառաջաբանը, զոր գրած է Պէրպէրեան, նոյն բանականութիւնը, նոյն արժանապատուութիւնը ներկայացուցեր էր արդէն. եւ հոն, հատուածները կը վերջանային արցունքներու յառնումով. եւ յետոյ, խոհականութեան հակազդմամբ՝ յառաջաբանը կը վերսկսէր խորհիլ եւ բանական մնալ: «Խոհք եւ Յուշք»ը նոյն մեքենաւորութիւնը, նոյն հոգեբանութիւնը կը ներկայացնէ՝ աւելի բացորոշապէս արուեստագրուած: Եւ մանրամասնութիւններու գրեթէ պարագայական արուեստէն աւելի՝ բանականութեամբ վիշտը լռեցնելով եւ արցունքը նահանջեցնելով ընթերցողին մէջ լուրջ մելամաղձութիւն մը շատ վստահապէս երկարաձգող այս պարզ, անաշխատ արուեստն է որ կը կազմէ գրքին գլխաւոր ճարտարութիւնը եւ գրքին պատուոյ տիտղոսներէն մին:

Մանրամասնութիւններու վրայ խօսելէ առաջ՝ նշանակեմ հոս գէթ քանի մը հատ այն 25–26 քերթուածներէն, որոնք աւելի կամ նուազ պայծառօրէն կը պարունակեն ինչ որ ցոյց տալ կ’ուզեմ: Տեսէք Գ. ը, Ե. ը, Ը. ը որուն

Թմբի կ’ըլլայ կինն ու այրը՝ սէգ կաղնի,

Իրենց հասակ քով քովի միշտ կը կանգնի…

վերջին տողերուն միշտ բառը ա՛յնքան մելամաղձիկ է, ճիշդ որչափ մանկականօրէն միամիտ, թէեւ վայրկեան մը թուի վանկ մը շինելու համար դրուած ըլլալ հոն. – յետոյ ԺԴ. ը ուր հեղինակը կը պատմէ «յարկին ամայութիւնը» եւ որ կ’աւարտի՝ սգաւոր սրտին ա՛յնքան պատշաճ ընծայելով սուգի սեւերը որ չորս դին կը պատեն. կատարեա՜լ ԺԸ. ը, աղուո՛ր ԺԹ. ը, ցաւագին Ի. ը, որոնց պիտի դառնանք յետոյ, ԻԱ., ԻԳ., ԻԴ., ԻԵ. քերթուածները, ԻԶ. ը ուր Պէրպէրեանին պանծացուցած Ցաւը՝ անձնազոհութեամբ ու լռութեամբ վսեմ է, եւ թերեւս բարձրագոյն բանականութիւն մըն է. ահարկու ԻԷ. ը, ԼԴ., ԽԲ., ԽԳ. քերթուածները, եւն. եւն.: Բոլոր ասոնց իբրեւ տիպար կարելի է առնել օրին. համար ԽԳ. ը կամ Խ. ը, թէեւ ասոնք առանց գրքին գոհարներէն ըլլալէ դադրելու, չհաւասարի՛ն այն անօրինակ քերթուածներուն որոնց վրայ յետոյ պիտի խօսիմ: Խ. ին մէջ Պէրպէրեան կ’ըսէ թէ

Բլրին կուշտը կղզին ունի մի մատուռ,

եւ տրտմագին հաճոյքով կը պատմէ քաղցր սրբավայրը. միտքը անզգալապէս իր սիրելիին ուղղուած իրօք՝ վերջին տողին մէջ բացայայտօրէն անոր կը մագնետուի, արտասուալից.

Կարծեմ, ծածուկ հոն կ’աղօթէ իր հոգին:

ԽԳ. ին մէջ կը պատմուի թէ ի՛նչպէս ընտանիքին գերազանց ժամը գիշերն է, եւ բուն եղանակն ալ ձմեռը, երբ լամբարը կը լուսաւորէ եւ կրակը կը տաքցնէ բոյնը: Բայց այս խաղաղիկ ու երջանկաւէտ քերթուածին վերջին տողերը, անակնկալ կերպով, կարծես բռունցքի աղէտաբեր հարուածով մը պատուհան մը խորտակուէր՝ ասանկ կ’ըսեն.

Բայց ուր պակսի մայրը բոյնին, ո՜հ, այն տեղ:

Գիշերն ա՛լ սեւ է, ձմեռն ա՛լ սառ, ա՛լ ահեղ:

Անցողակի կրնանք դիտել թէ, քերթուածներու մեծ մասը քանի որ կ’աւարտի մեծապէս տառապող տողերով, կամ գլխաւոր գաղափարը, սեւեռախոհանքին մէկ նոր յայտնութիւնը, միշտ տրտում, հզօրապէս կ’ընդզգացուի կամ կը ցայտէ վերջին տողերուն մէջ, դժուար չէ ըսել որ sonnetներ պիտի ըլլային անշուշտ այս ոտանաւորները, եթէ հեղինակը իր վիշտին հետ շատ աւելի գեղարուեստօրէն զբաղիլ ուզելու կարող ըլլար:

Բոլոր ասոնք, այսպէս, վերջանալով երբ սուգը կը յուզուի կ’ելլէ Պէրպէրեանը թշուառացնելու, կ’ենթադրեն արժանաւոր ու բանական առնութեան մը կամքը, նաեւ այս զուսպ յուզումներուն պահած խորքին մեծ ազդողութեանը գիտակցութիւն մը: Որքան ճշմարիտ են այս քերթուածները, ո՛րքան ըստ այն ճշմարտութեան են զոր բանականութիւնը կը նախընտրէ՝ երեւակայոտ զգացողութեան մը անհանդարտ բնականութենէն: Եւ քանի որ կատարեալ արուեստն է պատկառեցնել ու համակրեցնել ճշմարտութեամբ, – կարողութիւն որ կը պակսի զգայնութենէն իշխուած արուեստին, – ո՛րքան բնականօրէն ինքնաբերուող արուեստ մըն է որ կ’երեւայ այս վերջաւորութեանց մէջ, եւ որքան նոյնացած է արուեստը՝ իր քերթուածները այդպէս վերջաւորող հեղինակին հոգեբանական վայրկեանին հետ որմէ կը բղխի: Ո՞չ ապաքէն արուեստին բղխումն իրականութենէն, եւ ասոնց կարծես անգիտակից այս շփոթումը՝ բաղձալի եւ յաճախ անմատոյց սեփականութիւնն են բարձրագոյն կարողութեանց, ուզուած (voulu) կերտուածքներու այս ժամանակին մէջ, որոնք ընդհակառակը արուեստէն կը բղխեցնեն իրականութիւնը, մինչդեռ իրականութիւնն է, տրամախոհ, դրական հանճարեղներուն մէջ, որմէ պիտի ինքնաբերուէր արուեստը: Եւ թէպէտ կարելի է կարծել թէ Պէրպէրեան բոլորովին չպիտի վերաբերէր այս դրական դասակարգին՝ եթէ դառնօրէն հարկադրիչ իրականութիւն մը չտիրապետէր իր մէջ հիմա, արուեստական իրականութեանց աւելի կամ նուազ որոշ իր միտումներուն, – սակայն արտաքին թէ ներքին իրականութիւնը զգալ, հասկնալ անոր այլ եւ այլ տեսակէտներով ունեցած կշիռը, անոր գեղարուեստական տարողութիւնը, անոր յատկանիշերը, անոր ազդողութեան սկզբունքը տեսնել, եւ ըստ ատոնց, յանուն ատոնց զայն ներկայացնել՝ խիստ բնական ու դիւրին գործ եղած է Պէրպէրեանին, ինչպէս է միշտ բոլոր կարողներուն համար: Եւ իրօք, մինչդեռ ա՛յնքան դժուար է սուգին պէս հասարակ բայց քիչ բացատրելի վիճակներ պատմել, իր քերթուածներուն մէջ յաճախ կը պատահիս ամենէն անըմբռնելի իրականութեանց – հոգեկան վիճակներ շատ անգամ – գիւտերուն եւ անոնց յարմարագոյն արտայայտութեանց.

Փոսի մը մէջ միտքըս սուզի անդադար. (ԻԱ. )

Նոյն քերթուածին մէջ ուրիշ տողի մը վրայ՝

Բայց ո՛չ ուրեք, ա՜հ, ո՛չ ուրեք զինք գտնեմ:

Ի. քերթուածին մէջ՝ մեռած սիրելւոյն ճակտին, մարմնոյն պաղութիւնը պատմելէ ետքը՝ յանկարծ, առա՛նց փոխանցման՝ բայց սքանչելի կերպով պատեհօրէն եւ ամենաճիշտ շղթայմամբ կ’ըսէ.

Վա՜շ. խնդալը յիմարութիւն չէ՞ միթէ:

Ուրիշ տեղ մը, (ԼԱ. ), սա խօսքը կայ.

…զի՜նք կը բաղձամ կաթոգին.

Ի՞նչ փոյթ ինձ այլք, ու ինք մընայ միշտ անդին…

Այլուր, Լ. ին մէջ, ուր կը տեսնէ կինը առողջ, վերադարձած՝

Կը սարսըռա՜ր մարմինս մազին փրփուրէն.

Բայց յետոյ, զարթնումէն ետքը՝ պարզ ու ահագին թշուառութեամբ մը կ’ըսէ.

…մինակ էի, սուգիս մէջ.

Ո՜ տայր՝ երազս ի մահ յանգէր…:

Տեղ մը՝ (ԽԴ. ) խիստ դիւրաւ, ու ոչինչ ըսելու պէս կը յաջողի հզօրապէս իրական վիճակներ յայտնել.

Եղաւ ատեն ուր երջանիկ էի ես:

Վերջին քերթուածին մէջ ճշմարիտ բայց փափուկ կացութիւն մը կը պատմէ.

Ինչ որ իր [մարդուն] մէջ մեծ է, ազնիւ ու վըսեմ,

Կ’զգայ բարձրէն հոսիլ.

Առաջին ոտանաւորը ունի սա տողերը.

Խորհի՜լ՝ անանցն անցաւորին տակ գտնել,

Յիշե՜լ՝ անցեալն իր թռչին մէջ կեցընել.

Ի՛նչ ճշմարտութիւն ու ճշդութիւն, մանաւանդ առաջինին մէջ. բայց նաեւ ի՛նչ գիւտ, եւ ի՛նչ հոծութիւն: Աւելի վար կան տողեր՝ ուր սակայն անարուեստ կազմութիւն մըն է որ կոչուեր է յայտնել իրականին մէկ խորազնին կատարեալ հասկացողութիւնը.

Միտքը հըզօր, սիրտը տըկար, քանիօ՜ն

Մարդն որ խորհի, մարդն որ յիշէ՝ վշտակրի:

Գ. ը, որուն վրայ մասնաւորապէս յետոյ պիտի խօսիմ, ծայրէ ի ծայր սքանչելի է ա՛յնքան իրականին զգայութեամբ որքան անոր հաւատարմութեամբ, վասնզի կը պատահի կոր որ այս վերջին յատկութիւնը առաջինին ընկերացած չըլլայ «Խոհք եւ Յուշք»ին մէջ, շնորհիւ հնաբոյր եւ քիչ իրապաշտ պատկերացումներու, որոնց տեսակ մը վարժութիւնն ունեցած ըլլայ Պէրպէրեան, թերեւս ատոնց կարճութեան առաւելութեանը, սեղմ թանձրացուցչութեանը համար, հեղինակին սիրելի, եւ կ’արժէ որ այս մասին խօսուի քիչ յետոյ: – Դ. էն առնուած հետեւեալ տողերուն վերջինին մէջ, իրականութիւնը ոչ միայն ճիշդ է այլ նաեւ մեծապէս հետաքրքրական.

Մինչ կ’ապրի դեռ, կրնա՜յ հիւանդը նայիլ,

Խօսիլ քեզի, ու արտասուել, ու ժպտիլ.

եւ այլն.

…ու որքան

Ալ ոգեսպառ՝ բայց կը շնչէ, հո՛ն է ան…

Յանկարծ, – անհա՜ս, ցնորեցուցիչ անցք, – ըզքեզ

Իրեն քովը մինակ մնացած կը գտնես:

Ե. ին մէջ՝

Ո՛վ քայքայում կենսախառնուած զոյգ էից. –

Մահուամբ միոյն՝ միւսին կեանքն ալ մահալից…

Բայց վերջապէս անշուշտ չենք կրնար մի առ մի դնել հոս բոլոր այն տողերը ուր իրականութեան զգացողութիւնը սքանչելի է, ուր ճշմարիտ բանաստեղծին դիտողութիւնը ճշմարիտ իրազննութիւն մըն է, կատարելապէս դրական եւ բոլորովին էականին հետամուտ:

Կը տեսնուի որ այսպէս, հեղինակը իրականին իր ճշգրիտ զգացողութիւնը եւ յաճախ անոր արտայայտման հաւատարմութիւնն ալ կը շահագործէ իբրեւ իրապաշտ մը, վասն զի, – թէեւ ասիկա զարմանալի ըլլայ անոնց համար որ Պէրպէրեանին մէջ իրապաշտ զննողին վայրադէտ նայուածքը չեն տեսներ տեսլապաշտին վերհայեաց դէմքին վրայ, – արդարեւ շատ անգամ իրականութիւնը կը բաւէ իրեն, գէթ իր սուգին մէջ, վասն զի իր տրտմութեան առարկան, իր մեռած կինը՝ իր եղերգներուն մէջ կրնայ լիուլի գրաւել տեղը այն տեսլապաշտական տարրին զոր անսուգ Պէրպէրեան մը պիտի դնէր իր քերթուածներուն մէջ՝ իր երեւակայութենէն, իղձերէն ու ձգտումներէն, իր հոգիէն: Սիրելւոյն մահուամբ՝ իր վիշտը, ոճելու տրամադրութենէ մը անիրապաշտ եւ անճիշդ ըլլալ տարուած երբեմնի բանաստեղծը իբր անպատշաճ զբօսանքէ մը կը թուի արգիլել հիմա, խորշեցնել զայն կարծես՝ յաճախ իրերը փոխաբերօրէն, այլաբանօրէն վերաստեղծելէ, իրերուն մէջ՝ զանոնք ճշմարտութենէն օտարացնող իմաստներ երազելէ, վասնզի մտացածին իրերը ծիծաղելի, անտանելի են հիմա, քանի որ հաստատուն իրականութիւնն անգամ, իր կինը՝ ցնորք դարձած է ա՛լ: Ո՛րքան բուռն է իրականութեան պատշաճելու պէտքը անոր մէջ որ ընկճուած է իրանաանութենէն: Եւ յետոյ, սիրելւոյն կորուստէն արտադրուած բոլոր իր վիճակները իսկօրէն չներկայացնելը, եւ զանոնք ոճելն ու այլաբանելը տեսակ մը ամուսնական անհաւատարմութիւն պիտի չըլլա՞ր արդեօք, քանի որ բացարձակ դրապաշտութեան հետ անհաշտ չէ՛ մեռեալին մշտաներկայութիւնը մեր մտքին մէջ, եւ նոյն իսկ, ինչպէս Գոնդի մէջ՝ Մեռեալներու Պաշտամունքի մը աւելի կամ նուազ կատարելագործեալ գաղափարը: Սէրն ու յարգանքը դէպի մեր նիւթը, մեր ուղիղ տեսողութեան հետ կը ստիպեն մեզ ճշմարիտ մնալ. եւ խելացի իրապաշտութիւն մը ո՛րչափ հետեւանք ու համաձայնութիւն է ճշմարիտ զգացողութեան ու զննողութեան: Այս քերթուածներուն ամենէն ազդուներն ու համակրելիները անոնք են ուր Պէրպէրեան, իր ըրածին տեղեակ՝ կոչում չըներ իր երեւակայութեան ու այլաբանող ճաշակին որ տեսակ մը ձգտում է իրերը չափազանց տեսլականացնելու, թէեւ սահմանուած ըլլայ զանոնք բացատրելո՛ւ միայն, առա՛նց անոնցմէ ո եւ է բան շեշտելու. ուր հեղինակը մեզի գրեթէ կը թելադրէ միայն իր առարկային բանաստեղծութիւնը՝ առանց զայն բացատրել ձեռնարկելու, ինչ որ զինքը հեռացնելով իրականութենէն՝ հաւանօրէն պիտի հեռացնէր նաեւ բանաստեղծութենէն, դէպի հռետորութիւն, եթէ երբեք Պէրպէրեան, բարեբաղդաբար, հիանալի կերպով գիտակից արուեստագէտ մը չըլլար:

Գ. քերթուածը, – ամբողջովին իրհայեցական, ներկայացնելով ինքնին վիշտին եւ բանաստեղծութեան նոյնացում մը, սքանչելապէս ճիշդ, եւ որ ներգործելու ամեն կարողութիւն եւ իրաւունք ունի. ԺԲ. ը ուր ամեն ինչ քերթուա՜ծ է ինքնին. ԺԹ. ը, որուն չեմ գիտեր իրականութիւնը սիրել թէ վսեմութենէն ապշիլ. Ի. ը ուր բանաստեղծութիւնը իրականութիւնն ու ճշդութիւնն իսկ է յաճախ. ԻԳ. ը, անշուշտ «արցունքով գրուած» ինչպէս Պէրպէրեան էֆ. կ’ըսէր անցեալ օր իր քերթուածներուն մեծ մասին համար. ԻԶ. ը, թէեւ մեծապէս տեսլապաշտ միանգամայն. ԻԷ. ը, թերեւս միակը որ յաջողագոյն խառնուրդն ըլլայ իրականութեան եւ արուեստի, եւ որու փոխաբերութեանց մռայլ միութիւնը հեռու է անպատշաճելէ. ԻԸ. ը, խորհրդանշական արուեստագէտի մելմաղձիկ գործ. ԼԳ. ը, միակը որ մելամաղձօրէն կը ժպտի, իմաստասէրի խանդաղատանքով մը. ԼԴ. ը ուր քանի մը աւելորդ բառեր շուտ կ’անհետին յաջորդող սեղմութեան ու խտացող թախծութեան մէջ. եւայլն, նաեւ իւրաքանչիւրը աւելի կամ նուազ չափով կրնան հաստատել Պէրպէրեանին վշտաբեկ ու յաջող իրապաշտութիւնը, եւ իրենց անյաւակնոտ եւ ապահով ազդողութեամբ, իրենց պատուաբեր եւ նախանձելի համակրելութեամբը՝ անուղղակի ցայտեցնել մեր ոտանաւոր գրականութեան, գաւառացի թէ Պոլսեցի, յանուն իրականին արտադրած բոլոր սնոտի սեթեւեթանքը, բոլոր անհաւատալի précieuxն, եւ ցոյց տալ թէ Պէրպէրեան իր անժանգոտելի թանգմետաղեայ քնարը կը պահէ տակաւին, նոր, ջինջ ու ճշմարիտ դաշնակութիւններ կաթեցնելու անկէ մեր խժանուագներու դատարկ աղմուկին մէջ, որուն չեն կրնար խառնուիլ անոնք ու շփոթուիլ երբեք հոն: Թերեւս հարկ պիտի ըլլայ մաղթել որ իրական դառնութիւններ կրեն ամեն անոնք որոնց տկարամտութիւնը մասնաւոր դիւրութեամբ զիրենք կը շեղեցնէ Ճշմարիտէն, որպէս զի իրենց արուեստը դաստիարակուի դէպի ա՛յդ իտէալը միայն, քանի որ Մահը բանաստեղծութեան ալ լրջագոյն musagèteը կրնայ ըլլալ, ինչպէս Շոբէնհաուէրի համեմատ փիլիսոփայութեան musagèteն է արդէն: Արդա՜րեւ կրնայ ըսուիլ թէ բանաստեղծական գրեթէ բոլոր մեծ արտադրութիւնները մեծ թախծութեանց հառաչալիր պայմանովը կրցած են գոյանալ, մինչդեռ բոլոր միջակները գրեթէ՝ իրականութեան դառնութիւններէ անտեղեակ եւ անփորձ՝ վշտազուրկ կեանքի զգայռումներ են երբեմն:

Բայց անշուշտ, ըստ Մոնթէսքիէօի ֆռազին՝ «Ով որ ամեն ինչ կը տեսնէ՝ կը համառօտէ ինչ», իրականութիւնը այնքան լաւ տեսնող մը պէտք էր որ կարօտ չըլլար անօսր ու երկայն ասացուածներու, եւ քանի մը բառեր՝ նոյն սրատեսութեան անվրէպ ընտրանքով առնուած՝ պէտք էր որ բաւէին իրեն, ուստի եւ Պէրպէրեանին ոճը գէթ յաճախ ըլլալու էր սեղմ, մանաւանդ հնչեկային այս քերթուածներուն մէջ, որոնց կարճութիւնն ալ լուրջ վիշտի մը արտայայտութեան ա՛յնքան պատշաճ է արդէն: Տեսէք սա տողը զոր ըստ բաղդի կը գտնեմ ԼԸ. ին մէջ.

Ջերմ ուխտն երբեմն հրաշքի շընո՜րհ է գըտեր.

Բայց ի՛նչ բնականութիւն, ի՛նչ սահք, ա՛յնքան հոծութեամբ իսկ, բոլորովին արժանի Տիկ. տը Սթաէլի մը հիացման: Սա տողը, (ԽԲ. ), աւելի հոծ, թէեւ քիչ մը ոչ զերծ բռնազբօսութենէ.

Ծիածան՝ զոր հին ցօղք երփնեն բի՛ւր մարգարտով.

Ուրիշ տեղ մը՝ (ԼԵ. )

Ինչո՞ւ հոգին հաւտաց բարւոյն եւ յուսաց.

Ինչո՞ւ սիրեց, հաւատարիմ պարտքին մնաց.

ԻԸ. քերթուածը, շատերու պէս, ամբողջ պատմութիւն մը, նորավէպ մըն է, որուն գրեթէ ամեն մէկ տողը սեղմութեան օրինակ կրնամ առնել.

Տըխուր վերջով քաղցր օրի յուշ մի մընար…:

ԻԴ. ը կը վերջանայ սա զոյգ տողերով որոնց մէջ է բուն թախծութիւնը, նախորդ տողերէն պատրաստուած, ինչպէս քերթուածներէն շատերուն մէջ, որոնք զմայլումներով կը սկսին, յանկարծ հեծիւններով վերջանալու համար.

Հանուրց զմայլման Մայրիկն հաղո՞րդ էր վերէն…:

«Հաւատքն ի՜նչ ոյժ», կ’ըսէի ինձ տխրօրէն:

Ը. ին մէջ կատարեալ ճարտարութիւն մը կայ սեղմ դարձուածքի.

Երբոր, ի վարձ առ դիս իրենց յարգանքին

Արամազդէն իղձ մը յայտնել կը կոչուին…

Եւ առնելով դարձեալ այն տողը զոր տարբեր ցուցման համար յիշեր էի՝

Խորհի՜լ՝ անանցն անցաւորին տակ գտնե՛լ.

կը խոստովանիմ, բացորոշապէս, թէ սեղմութեան այսպիսի դիւրութիւն ներկայացնող գրեթէ ուրիշ ոչ ոք կը տեսնեմ մեր շուրջը: Այս տողը հեղինակին ամենէն ապշեցուցիչ խօսքերէն մէկն է, իր անկարելի ճոխութեանն ու տիրականութեանը համար, եւ ինչպէս մտածել կուտայ մարդուն խորհելու կարողութեան՝ հիանալ կուտայ նաեւ ի՛ր, հեղինակին խորհելու ուժին վրայ:

Յատկանշականը, կարեւորը, հետեւաբար քիչը միայն գործածելու այն պէտքը զոր ճշտազնին միտքերը կը զգան, քերթուածագիր Պէրպէրեանին ազատութիւն կուտան – կը ստիպուիմ ահա, որոշմանս հակառակ, գրքին լեզուին վրայ ալ խօսիլ, թէեւ մասնակի, – հին ասացուածներ չմերժելու, որոնք մեծապէս կը կարճեցնեն ու կ’երագեն իր խօսքը, եւ իրենց չտեղգրաւող, խնայողական, expռditif հանգամանքներով նախընտրելի են միշտ նշանաւոր սեղմութեան մը սիրահար ու տէր հեղինակէ մը՝ որպէս է Պէրպէրեան, մանաւանդ երբ հարկադրուի գոհ ըլլալ ամենադոյզն տեղով մը, ուր, զարմանալի ճկունութեամբ կ’ամփոփուի, առա՛նց անհանգստութեան եւ իր շնորհը մանաւանդ կորսնցնելու, մինչ ուրիշ մը, նոյն պայմաններով ճզմուած անճանաչ խրթնութիւն մը պիտի կազմէր: Մերթ զուտ գրաբար ձեւեր են, մեծապէս խտացուցիչ, զոր չի վարանիր առնել, յաճախ մեծ ճաշակով.

Կայինք յիրեար պիշ, մինչ սուրար կառքն հեռուն. (ԺԹ. )

Կամ, ուրիշ տեղ մը, (ԻԴ. )

Երկնից զուարթնոց դերն ստանձնած աղջկանց պար.

Այլուր,

Շոճեաց շուքին տակ խըմբուէր հոյլ մըտերմաց. (ԻԸ. )

Նոյնպէս, ԼԱ. ին մէջ՝

Ամեն շունչիդ հառաչես. «Է՞ր չապրէր նա». եւայլն:

Եւ սակայն այս սեղմութիւնը արտադրող բոլոր իրազգայութիւնը, որու վրայ կը խօսէի, եւ որու մեծ ճշմարտասիրութիւն մը կ’ընկերանայ, չեմ կարծեր որ միշտ հաւատարմօրէն արտայայտուած գտնուի գրքին մէջ, փութամ ըսել՝ ոչ երբեք անկարողութեան մը հետեւանքով, այլ զուտ խոհեմութեան հաշուով մը, որ սակայն արդարանալի է: Խնդիրը Խոհերուն վրայ է… վասն զի Յուշերուն մէջ, – եթէ կարելի է որոշապէս զատել մտքի այս արտայայտութիւնները որ յաճախ խառն են այս երկին մէջ, – գրական սքօղմանց եւ վիշտի մթնշաղներու վստահելով՝ հեղինակը կրնայ իր փիլիսոփայութենէն թերյայտնումներ սպրդեցնել անվտանգօրէն.

«Հաւատքն ի՜նչ ոյժ», կ’ըսէի ինձ տխրօրէն.

Մինչդեռ բուն խոհերուն մէջ, (Ա., ԺԱ., ԼԲ., ԼԵ., ԼԸ., ԽԶ. եւն) որ ասպարէզ մը պիտի ըլլային համարձակ, յուսահատ դրականութեան մը, նոյն իսկ զայրագին, Պէրպէրեան կը զսպէ լեզուն յանկարծ, եւ կը զգուշանայ անկէ, եւ ապաւինելով իր «հոգեպաշտութեան» զոր շատեր ընծայած ըլլալու են իրեն, – դաստիարակին–, եւ զայն ենթադրել տալով մեզի ճշմարիտ տեսլականութեան մը մէջէն, կը դադրի յայտնուելէ իր գաղափարներուն վերջնական ձեւին մէջ, եթէ ո՛չ իր ոճին, իր ասացուածներուն պէրպէրեանութեան մէջ որ պատեհօրէն կ’այոյէ ենթադրեալ հոգեպաշտութեան, եւ կ’ապահովէ (rass. ) մեզ՝ երբ ինքը կը թուի հաւատալ թէ Խորհո՜ւրդ մը կայ, բա՜ն մը երկնից խորն անբաւ, այնպէս որ՝ չենք ուզեր այլ եւս կասկածոտօրէն խորազննել վշտաբեկ Պէրպէրեանին նոյն իսկ յաջո՛րդ տողը՝ Թէ եւ այդ՝ մեր չը կարենայ ջնջել ցաւ:

Բայց ո՛ եւ է trucի անկարօտ՝ կատարելապէս իր տարրին մէջ է, անկեղծ, լաւ եւս ինքզինքին հաւատարիմ է Պէրպէրեան՝ երբ, միշտ իմաստասիրական քերթուածի մը մէջ, (ԽԵ. ), բարձրագոյն պատճառներու վրայ չէ որ կը խորհի. եւ զերծ է իր ժխտումները յոյսերու կերպարանափոխելու հարկէն, այլ «կեանքի սեպ ուղւոյն» վրայ մարդկային ընթացքին պայմանները կը բացատրէ՝ բարոյախօս որ է կատարելապէս՝ անձնաւորելով զանոնք եւ բովանդակելով Պարտքին եւ Սէրին մէջ որ կ’ընկերանան մարդուն, եւ պատկերալից յղացումներով պատմելով անոնց պաշտօնը՝ բանաստեղծ որ է իսկապէս:

Զարմանալի՛ բան, սակայն. հեղինակին բարոյախօս-բանաստեղծի նկարագիրը լիովին ներկայացնելով հանդերձ՝ այս քերթուածը, ըլլալով մին այն հարազատ, ինքնաբեր ընդհանուր գաղափարներէն որ ոչ միայն աշխարհը՝ այլ նաեւ զանոնք խորհողը կ’ընդգրկեն, Պէրպէրեանին այդ որոշիչ հանգամանքներուն խորին պատճառին ալ արտայայտութիւնն է, ըսել կ’ուզեմ այն հաճոյապաշտութեան (hédonisme) որ բարոյապէս թէ զգայարանապէս գեղեցիկ կեանքի մը սիրահար Պէրպէրեանը կը յատկանշէ.

Մին, մատն յառաջ, ցոյց տայ վաստակը բեղուն,

Բարին զոր պէ՛տք է բուսցընէ քիրտ ճակտուն.

Միւսը դիւրէ դժուարուտ ե՛լքը ճամբուն,

  րախոյս կարդայ՝ երբոր ոգիքն են թասուն,

Զի աշխատողն ալ, ո՜հ, նըման է տըղուն

Որոյ ճիչեր կընոջ երգով կը ցածնուն:

Եթէ ես, ի զուր այս անփոփոխ յանգերուն մէջ կ’ուզեմ գտնել կեանքի ճամբուն վրայ շարունակ յառաջացող մարդու մը քայլին կամ շնչողութեան կշռոյթը, որ յոռի տպաւորութիւն պիտի չընէր եթէ օրինակի համար ներկայացուած ըլլար երկու տեսակ յանգերու փոխյաջորդմամբ, քերթուածը սակայն, յանգերը բացառելով, իր բոլոր երեւոյթներով – իր բանաստեղծութեամբը, մտածումովը, ընդհանրութեամբը, խորհրդանշականութեամբը, սեղմ պարզութեամբը, դիտողութեանց ճշդութեամբ թէ ներկայուն հաճոյապաշտութեան բանաւորութեամբ, եւ վերջապէս իր հաւատարիմ իւրայնութեամբը ա՛յնքան արժէքաւոր է՝ որ չեմ վարանիր անմիջապէս զայն նկատելու՝ մասնաւոր կերպով Խոհերուն, եւ ընդհ. կերպով խորհողին ու բանաստեղծին նոյնասեռ արտադրութեանց լաւագոյնը:

Կրնանք վերջապէս ըսել թէ՝ ներքին թէ արտաքին իրականութեանց ճշգրիտ զգացողութիւնը, իր հետեւորդ սեղմութեամբ եւ հաւատարմութեամբ կը տիրէ այս քերթուածներուն մէջ, թէեւ հազուադէպ կերպով եւ միա՛յն խոհեմօրէն՝ ինչպէս կ’ըսէի, հեղինակին որոշապէս դրական մէկ ներքին վիճակը հարկադրուի տեսլական երանգի մը շնորհիւ, հոգեպաշտ, dռiste երեւոյթ մը առնել: (*)

Եւ իրօք, իրազգայութիւնը «Խոհք եւ Յուշք»ին մէջ զուտ իրապաշտութեան մը պէտք չէր որ հասած ըլլար, եւ արդարեւ այնպէս չէ, այլ խառնուած, վերացած ըլլար յաճախ՝ Պէրպէրեանին տեսլականութեամբը: Վասն զի նախ՝ բանաստեղծութիւնը, որ միշտ ըղձական տարր մը կը խառնէ իրականութեան, մեծապէս պիտի թեւատուէր, եւ թերեւս գոյութեան բանաւորութիւն պիտի չունենար՝ իրապաշտութեամբ: Յետոյ որքան ալ Պէրպէրեանին բանականութիւնը հարկադրուի դրամիտիլ, – եւ արդէն ոչ-գրական բանականութիւն գոյութիւն չունի, – հանրածանօթ տեսլապաշտն է միշտ իր ձգումներով. բարոյականին գեղապաշտը, կամ գեղեցկութեան բարոյապաշտը, նաեւ այս հանգամանքով ազգակից Շիլլէռին որ գեղեցկութեան բարոյականին վարդապետն է՝ եւ որու հետ նմանութեան մէկէ աւելի դիմագիծեր կը ներկայացնէ Պէրպէրեան: Հաւատացեալ ազնուատենչն է, որուն մէջ, մինչ մարդը, իրազնին, մոլութիւնն ունի անդադար իրերը համեմատելու բարոյական գեղեցկութեան մը հետ եւ անոնց թերին ճանչնալու, քերթողը սակայն իրերը կ’ըղձակերտէ՝ զանոնք անով օծելով: Իր քերթուածները անշուշտ պիտի ներկայացնէին՝ իրեն, թափանցանց դիտողին համար շատ կարելի իրապաշտութիւն մը չափաւորող եւ զայն տեսլականով քաղցրախառնող տրամադրութիւն մը, որ այդ բանաստեղծութեանց ընծայէր՝ միակողմանին ու ծայրայեղը անկատար ու տձեւ դաւանող Պէրպէրեանին ողջամիտ ու հաւասարակշիռ դրոշմը: Այսպէս եղած է քերթուածներուն թերեւս ամբողջին մէջ: Տեսլականով թեթեւապէս երազերփնուած ու վերացած իրականութիւններ կարելի է տեսնել ամեն էջի վրայ՝ չափաւոր ու միայն բառական փոխաբերութիւններով արտայայտուած:

Գարունը չէ որ ծաղիկներ կը սփռէ,

Ու պուրակը խորհուրդներով կ’ստուերէ… (ԼԶ. )

Գօս տերեւներ, անցեալի յո՜ւշ հոգեխռով,

Թերթքն արդ մատա՛նցըս տակ դառնան սարսուռով.

(ԼԷ. )

Ուր, նազելի քոյրեր, կղզիք շարուէին. (ԼԴ. )

Միւսներն անցօղ ծաղկի պէս են գլխիկոր,

Մէգով պատած արշալոյսներ տխրաթոր. (ԼԳ. )

Թարմ շընորհաց յափշտակի՜չ ելեւէջ. (ԻԴ. )

Երբ չեմ կարող զայն իր լանջքին ձօնել զարդ

Հրապոյր չունի՜ ինձ գեղընծայ շըքեղ վարդ (ԻԳ. )

Հիմա, շիրմի՜ն լուռ խօսեցեալ, կը պառկէր… (Ի. )

եւն. եւն., եւ մա՛նաւանդ այն քանի մը քերթուածները, որոնց վրայ պիտի խօսէի, որոնց մէջ անկարելի է չհիանալ իրականի եւ տեսլականի խիստ բնական, խիստ հեշտին համեմատութեան վրայ, ինչպէս եւ անոնց գեղարուեստին ու յօրինուածին, իրենց մեծ բանաստեղծութեան, իրենց խորին յոյզին ու ճշմարտութեան վրայ, որոնցմով այդ քերթուածները բոլոր միւսներէն գեր ի վեր կը հանդիսանան: ԺԸ., ԺԹ., եւ ԻԷ. քերթուածներն են անոնք: Եւ թերեւս իմ բաղդաւորութենէս՝ (՞. ) այս երեքը կը ներկայացնեն հեղինակին այն երեք գլխաւոր վիճակները, գրքոյկին մէջ ցրուած, որոնց այլ եւ այլ երանգաւորումները կրնան համարուիլ գրեթէ բոլոր միւս քերթուածները. սիրահար, ամուսին, եւ այրի Պէրպէրեանը այս երեքին մէջ կը յաջողի հասնիլ այդ երեք հանգամանքներուն կատարելութեան, ո՛րքան իրականութեամբ, նոյնքան իտէալով:

ԺԸ. ը կը պատմէ իրիկունի մը խոհուն խաղաղութիւնը, որ երազկոտ իրերը կ’ուրուախառնէ, կ’օրրէ, կը վերացնէ. ուր «նիրհ ու երազ» կը տենչան էակները. եւ անոնց հետ իրենք ալ, բանաստեղծն ու կինը, որոնց հոգւոյն մէջ Սէրը, ծագող լուսաւորներուն պէս – ինչպէս կ’ըսէ, – մեղմօրէն կը թրթռայ, երկնային վիճակ մը, ամբարձում մը կ’ըլլայ.

Ու քովէ քով, ձեռք ձեռքի մէջ, լուռ կայինք,

Անհունին դէմ անհուն սիրոյն խոկայինք:

Յօրինուածի, այսինքն մասերու ներդաշնակ միութեան, – պարզութեան, ճշմարտութեան, քաղցրութեան, իտէականութեան ա՜յսքան համաձայն գործակցութիւն եւ այսքան զմայլելի արդիւնք դեռ հայ քերթուածի մը մէջ տեսած չէի: Միտքս այս պա՜րզ քերթուածին առջեւ կը շփոթի: Գեղեցիկին այս յամր ու բնական վսեմացումը կը խանդաղատեցնէ եւ տարտամօրէն կ’ահաբեկէ զիս. իրիկուան մէջ տիեզերքին երազանքներէն՝ Մարդուն անդրատենչութեան այս բնական ու շքեղ անցքը, բոլոր աղօտ երազներուն մէջէն մարդուն խոհըղձանքին ելքը եւ խաղաղութեան խառնուած հանդարտ գերագոյն սաւառնումը, իրիկունին մէջ ստուերախառնուող աշխարհքին բոլոր այս հոգիացումն ու աղօթակերպութիւնը, իրիկունին մէջ երազածուփ հորիզոններուն ի Սէ՜ր վախճանաւորումը կը տրտմեցնէ զիս զմայլումէ…:

Բացարձակ համոզումը կը ծնի մէջս՝ թէ, անհաստատ ու անբաւական նորոյթներէն անդրուվեր՝ մեր ամենէն ճշմարիտ բանաստեղծներուն, – ա՛հ, շատ չեն անոնք, – անտարակոյս առաջինն է Պէրպէրեան, միակը՝ իր դրոշմով, իր անձնականութեան դրոշմովը, եւ ամեն անկեղծ եւ աննախապաշար միտք թող ինծի հետ համոզուի թէ ԺԸ. ը լիակատար կերպով կը բաւէ՛ այսպիսի համոզման մը ծագման կամ հաստատութեանը, քանի որ «Խոհք եւ Յուշք»ին մէջ առնուազն տասնեակ մը քերթուածներ՝ միւս կողմէն պիտի ցոյց տային թէ մեր ամենէն ճշմարիտ քերթողներէն մէկն է ինքը: Տեղն է հոս համոզուիլ համարձակելու թէ այսպիսի քերթուածի մը առջեւ այլ եւս անտեղի կը դառնայ լեզուի քննադատութիւնը, սիրելի եւ դիւրի՛ն՝ խորքերէ չազդուող եւ անոնց անտարբեր մարդոց համար, ոգիի վսեմին առջեւ մատուցման հաճելիո՜վը նախազբաղ այն քննադատներուն, որոնք, անշուշտ, եղէգի հարթփայլիւն (lustre) պիտի փնտռէին հնափառ սօսիներուն վրայ. Վերսայլի պարտիզպանութիւն մը գերման անտառի մը մէջ. եւ անտարակոյս, պիտի պահանջէին որ Հիմեդի մեղուները դայլայլէին…:

ԺԹ. ին մէջ Պէրպէրեան կը պատմէ կնոջը Բարիզ մեկնումը կայարանէն, մահացու ախտին դարման փնտռելու: Դղրդող հեռացող վակօնէն իրեն կը նայի կինը. կը դիտէ զայն ինքն ալ…

Մեծ բաժանման նախաճաշակն էր լեղի.

Մութին մէջ քար աղբիւր մ’էի արցունքի…

Չեմ կրնար չընդմիջել զիս՝ այս տողերուն, ու մանաւանդ երկրորդին նայելու համար երկարօրէն… ի՛նչ տող. մեր ո՞ր քերթողը այս խօսքը պիտի կրնա՜ր երբեք յղանալ. այսքան սեղմութեամբ ո՞վ այնքան թշուառութիւն պիտի կրնար պատմել, Պետրոս Դուրեա՞նը, – ինքզինքը «քար աղբիւր» ընելու համար դասական ու արձանագեղ Պէրպէրեա՜ն մը միայն պէտք է, ոչ թէ հիւծեալ պատանի մը. բանական ու խրոխտ Պէրպէրեան մը, խորին ծաւի ակնարկով. ո՛չ թէ դալկահար ու մթին երազող մը: – Սակայն Պէրպէրեան կը շարունակէ. կ’ըսէ թէ կինը «կայարանի մը մօտիկ» հորթ մը տեսեր է եղեր. – անտես չանցնի՛ «մօտիկ»ին «իկ» վանկը, վասն զի դեր ունի, անասելի կերպով փափուկ դեր մը՝ յաջորդող տողերուն խանդաղատականութեան, հորթին բոլոր սիրելի հիքութեան մէջ. – հորթ մը, այո,

Որ «մօ՜» պոչէր, կորսնցուցած իր մայրիկ.

Եւ Պէրպէրեան կը յաւելու.

Ա՛հ, մինչ Բարիզ նա խորհեր էր Նուրհանին,

«Փոքրիկն արդեօք մամօ՞ն կ’ուզէ լալագին…»

Ի՞նչ պիտի խորհէիք այս պատմութեան վրայ. կայարանը, վակօնը, հորթը, «մօ՜». Նուրհանը որ թերեւս «մամօ՜» կանչած պիտի ըլլայ: Ի՛նչ տարբեր են ասոնք. եւ ասոնց առընթերումը ի՛նչ արտառոց բռնագործում է արդեօք: Ո՞չ ապաքէն կարելի է ըսել այս ոտանաւորը գրել համարձակողին. «Անգոյ, անկարելի ներշնչումներդ ունենալու համար մինչեւ երախաներու մանկալեզուին, մինչեւ հորթերու պոչիւնի՜ն կը կարօտիս»: – Կ’երեւակայե՜մ զիրենք, անոնք որ ասանկ բան մը պիտի խորհէին այս քերթուածին առջեւ. անոնք որ ասանկ բան մը խորհելու չափ ողորմելի պիտի ըլլային, անսիրտներու եւ տխմարներու բոլոր ողորմելութեամբը: – Եւ սակայն քիչ քերթուածներ կան մեր գրականութեան մէջ որ այսքան յուզում, այսքան մտածում, այսքան դիտաւորութիւն պարունակեն, այսքան exquis արուեստ, եւ ա՛յսքան բարձրութիւն: Բոլոր այն եւրոպական տէքորին մէջ որով կը շրջապատէ Պէրպէրեան այս դէպքը, նոյն իսկ Բարիզի մեծ հեռապատկերին աղօտագիծ ներկայութեանը՝ բանաստեղծը յարմարագոյն տեղն է իր կնոջը համար զգացած հանրամարդկային սէրը տառապելու, եւ մանաւանդ իր կնոջ՝ մայրական գորովէն յուզուելու իբրեւ բոլոր քաղաքակրթական այժմէութիւններէն անկախ, անոնցմէ գերիվեր, մշտայժմէօրէն տիեզերական զգացումէ մը: Ի՞նչ արժէք ունի տէքորին բոլոր շքեղութիւնը ուր խանդաղատական բա՜ն մը չկայ, ուր ընդհակառակը օտարութեան անողոքութիւն մը, ուր անկարեկիր պերճութիւն մը կը ստիպէ սիրողները սերտագոյն իրերակարօտութեան, եւ ընտանիքէն բաժնուող հեռացող մայրը՝ աւելի սերտիւ կառչելու տղեկին պատկերին: Տիեզերական ու խորին մայրութիւնը ի՛նչպէս պիտի արհամարհէր նոյն իսկ թերեւս իր փրկութիւնը իրեն յուսալ տուող բոլոր ճոխ եւրոպականութիւնը ուր սիրելի տղեկը իրեն ընծայող ոչ մէկ բանի պիտի հանդիպէր, եւ որու ժխորին մէջ ամենեւին չպիտի լսուէր իրեն ուղղուած ա՛յնքան ծանօթ «մամօ՜» մը: Վշտաբեկ մայրիկին համար ո՞չ ապաքէն աւելի մեծարժէք պիտի ըլլար, թէեւ տառապեցնող, ամեն տեսարան որ մշտայոյզ, մշտակարօտ պահէր իր մայրութիւնը. որ իր մայրութեան պատշաճէր մայրատենչ տղեկի մը աղաղակին պէս, եւ զայն մշտարծարծ պահէր, գրգռէր զայն նոյն իսկ, – ամեն տեսարան, որ իսկութեան տիեզերականութեամբ մը, նոյն իսկ նախնականօրէն, նոյն իսկ վայրագօրէն հանրէական տիեզերականութեամբ մը, համաձայնէր իր՝ մայրիկին նախնականօրէն ու վայրագօրէն հանրէական զգացման, մօր սիրոյն հետ: Ա՛հ, աղէտալի իրիկունին մէջ Պէրպէրեանին լուռ արցունքին առջեւէն հեռացող շքեղ կառախումբին երթը մտիկ ըրէք, դէպի հեռապանծ մայրաքաղաքը. եւ մտիկ ըրէք հորթին «մօ՜»ն: Մայրութեան մէջ նոյնացումը տեսէք տղեկներուն ու հորթերուն. բոլոր ձագուկներուն, որոնք միեւնոյն կերպով կը կանչեն «մօ՜» կամ «մամօ՜», վասն զի անասուն թէ մարդ՝ ձագուկները նոյն մայրատենչութիւնն ունին, եւ մայրերը նոյն զաւակիրքը, նոյն որդեկարօտ սիրտը: Այս քերթուածին մէջ ի՜նչպէս կը բարձրանայ գեղջուկ կենդանիին պոչիւնը՝ բոլոր պատկառելի եւրոպականութենէն վեր, քերթուածին մէջ ա՜ն հէք պոչիւնէն վար մնալո՜ւ սահմանուած: Հորթին զգացման մարդկայնացմամբ տիեզերացմա՞նը հիանալ հոս, թէ մայրիկին գորովին անասնացմամբ տիեզերացմանը խոնարհիլ:

Դիտեցէք նաեւ սա փափուկ բնականութիւնը. ա՛հ, ամուսնոյն սէրը. – Պէրպէրեան հազիւ երկու տող կը գործածէ իր վիճակը ուղղակի պատմելու.

Մութին մէջ քար աղբիւր մ’էի արցունքի.

Անկէ անդին՝ կնոջը մայրութեան ցաւին ի յարգանս՝ զա՛յն միայն կ’ուզէ պատմել. իր վիշտը կը լռէ, սեւ համոզումներով լեցուն իր ահագին վիշտը կը ստորադասէ՛ անոր մայրիկի մտահոգութեանը. հոյակապ արտասուագին մարդը տեղի կուտայ ստուերին մէջ, Նուրհանին ու հորթի՜ն մայրակարօտ պոչիւնին: – Է՜հ ուրեմն, ինծի համար կը բաւեն ասոնք, – այս տարօրինակ բարձրութիւնները, որ այս խանդաղատանքով ու արուեստով լեցուն քերթուածը դասեմ հեղինակին վեհագոյն արտադրութեանց կարգը, եւ Պէրպէրեանին նշանաւոր արուեստին հզօր ապացոյցներէն մին նկատեմ բացարձակ անվերապահութեամբ:

Միւսը՝ ԻԷ. քերթուածը՝… ամենէն պատկառելին, ամենէն սարսռազդեցիկը: Ահա կնոջը հողակոյտին առջեւ է, մեռելութեան եւ դրապաշտութեան մէջ մտացնոր.

Գամուած վշտի խաչափայտին, անդ, երկա՜ր

Լալամղձուկ խօսիմ իրեն, հէ՜ք յիմար.

Ամբողջովին դող, ամբողջովին հեծեծանք: Հոս դառն ու խոր զգացումը խիստ ու կատարեալ արուեստ մը կ’ըլլայ. մռայլաբերձ իտէականութիւն մը՝ խաւարին իրականութենէ մը ինքնաբերուած: Եւ ի՛նչ հանդիսաւորութիւն, - քանի որ մեծը հանդիսաւոր է միշտ. ի՛նչ այլամերժ իսկականութիւն, քանի որ ճշմարիտը ատով միայն կրնայ արտայայտուիլ, ի՛նչ հաղորդականութիւն, ի՛նչ անվրէպ իւրանալիութիւն, քանի որ քերթուածը սոսկալի կերպով adequat է!– Թող emphase չտեսնուի հոս երբեք. վասն զի այս քերթուածը այրիին բոլոր տառապագին վայրկեաններուն ի մի խտացումն է, անհրաժեշտ սաստկացմամբ մը զօրացած. եւ յետոյ, ի՜նչ դիւրին է ուռուցիկ գտնել բացատրութիւնները այնպիսի վիճակներու որոնց ահագնութեանը ծանօթ չէ ամեն մարդ, եւ որոնց համար ոչ մէկ բացատրութիւն դեռ բաւական հաւատարիմ է: Օ՛հ, Պէրպէրեանին «Գողգոթա»ն ու «խաչափայտ»ը ես կատարելապէս կը ներեմ իրեն. իսկ ինքը թող ներէ մեզի մեր հաճոյքները…:

Ահա՛ այն երեք քերթուածները: Իսկ այս խորհրդանշական երեքին անմիջապէս յաջորդելու, եւ անոնց հետ գրեթէ նոյն դիրք մը գրաւելու լիուլի կարող քերթուածներ են նաեւ Գ. ը եւ Ի. ը, երկուքն ալ արցունքով ու սարսուռով դողդոչուն. երկուքն ալ, եւ մանաւանդ Գ. ը, ճի՜շդ՝ մինչեւ սոսկում.

Ամեր յառաջ սարսւռ պատեց իմ հոգիս

…………………………………………………….

…Հորիզոնիս վըրայ, իբրեւ ամպ խաւար

Մեծ աղէտին երբ կանգնեցաւ գաղափար.

…………………………………………………….

…………………………………………………….

Գարուններուն նոր խոտն արցունքըս թրջէր՝

Սեւ կասկածով թէ հուսկ նըւագ զայն կոխէր…

Ի՛նչ դառնութիւն կայ, Աստուած իմ, ի՛նչ դառնութիւն, մինչեւ վերջը, ու վերջէն ալ անդին, ինչպէս գրեթէ բոլոր յուշերուն մէջ:

Եթէ ուզուէր սակայն այս հինգին մէջ ալ ընտրել դեռ՝ ես սակայն նախամեծար պիտի համարէի ԺԹ. ը, մասնաւորապէս իր բացարձակ միութեանը եւ ընդհանրականութեանը համար, իր այնքա՛ն անդորր ու այնքան ապահով ելքին համար դէպի մտածումը ընկլուզող անեզրութիւնը, եւ վսեմին լիալիր ու պատկառոտ ճանաչման ու վայելքին համար որով քերթուածը լի է: Արդարեւ ամբողջ գրքին կատարելագոյն քերթուածն է ան:

* * *

Եզրակացնենք ուրեմն:

Երկու գլխաւոր յատկութիւններ կան, որոնք կը կարծեմ թէ կը բաւեն մշտայժմեան արժէք մը տալու այն երկերուն ուր կը տիրեն. որովհետեւ այդ յատկութիւնները մշտնջենաւոր յատկանիշը, պայմանն են բուն արուեստագէտին որ անամբողջ ուստի անհաստատ գրանորոյթներու ապաւինելու աղքատութեան ենթակայ չէ, եւ որուն տիեզերականութիւնը կը կազմեն այդ երկու արժանիքները, այսինքն իրազգածութիւնն ու տեսլականութիւնը, որոնք նոյն իսկ մարդկային մտքին մեքենաւորութիւնը եւ ընդհանուր նկարագիրը ամփոփող զգացողութեան եւ երեւակայութեան արուեստադրումը ըլլալով՝ ամենժամանակեայ հիմ մը ունեցած կ’ըլլան մարդկային սրտին ազդելու համար, եւ հաստատուն raison մը՝ անկէ ողջունուելու իբրեւ պատշաճագոյն լեզուն որ խօսուի երբեք անոր: Իրականին զգացողութիւնը եւ տեսլականութիւնը (idéalité) զոր տեսանք «Խոհք եւ Յուշք»ին մէջ, արդարեւ այս երկին ընդհանուր յատկութիւնը կը կազմեն արուեստի՝ կամ որ այլ եւս նոյնն է՝ մարդկայնութեան տեսակէտով: Տեսանք նաեւ թէ չկայ տեղ մը ուր մին քան միւսը սաստիկ ըլլայ՝ գէթ գերազանց քերթուածներուն մէջ. ընդհակառակը՝ իրարու կը ներդաշնակին յաճախ՝ Քանբօամօռեան, Բեդրարքեան համեմատութեամբ մը, զոր Պէրպէրեանին ժուժկալ ողջմտութիւնը գիտէ պահպանել: Միայն, ընդհանուր կերպով մը կրնանք ըսել թէ տեսլականութիւնը ետեղուած (localisation) է մանաւանդ գրքին ա՛յն քերթուածներուն եւ իւրաքանչիւր քերթուածի ա՛յն բաժնին մէջ՝ ուր անցեալի երազացած անուշութիւնները կը յիշէ բանաստեղծը, – եւ իրազգածութիւնը կը ցայտէ այն քերթուածներուն եւ իւրաքանչիւրին ալ ա՛յն մասին մէջ մանաւանդ ուր ներկային տառապանքը կը հեծէ Պէրպէրեան: Եւ խիստ բնական էր որ ասանկ ըլլար, քանի որ ա՛յնքան բանականութիւն կայ Պէրպէրեանին մէջ որքան Բանաստեղծութիւն, նոյն իսկ ու թերեւս մանաւա՛նդ երբ կ’արտասուէ: – Այսպէս՝ իրականով ու տեսլականով տարրուած այս գրքին ճշմարտութեան խոր ներգործութիւնը աննախապաշար ընթերցողին հոգւոյն մէջ՝ հեղինակին վրայ կը ցոլանայ իբրեւ պատկառոտ կարեկցութեամբ մելախառնուած հիացում մը, իբրեւ այս էջերէն կաթող տրտմութիւններէն հիակերտուած ակներու բոյլ մը՝ որ Պէրպէրեանին դափնեպսակին կը յեռուի, վասն զի, – գործածելով հեղինակին տեսլեւիրապաշտ դասականութեան տիպարօրէն արտայայտիչ եւ գրքին ընդհանուր նկարագիրը ամփոփող վերջին արտագրութիւն մը՝– արդարեւ այս էջերուն մէջ

Ամեն կէտէ արցունքի շիթ մ’իյնայ լուռ…

որ, ընդհուպ, հեղինակին դափնեպսակը նշուլոտող բոյլին իւրաքանչիւր սեւադամանդը դառնայ:

Սկիւտար

30 Յուլիս

------------------------------------

(*) Ներկայ ուսումնասիրութեան «Արեւ. Մամուլ»ի մէջ համառօտեալ (՞. ) հրատարակութենէն ետքը Պէրպէրեան էֆէնտի հաւաստեց այս տողերը գրողին թէ «Խոհք եւ Յուշք»ին մէջ տեսնուած անորոշ տատանումը դրամիտութեան կամ աւելի բացայայտօրէն խօսելով՝ նիւթապաշտութեան ու հոգեպաշտութեան միջեւ, աւելի արդիւնք է սուգին, որ, ըսաւ, կարող է համոզումներ խախտել կամ որոշ միտումներ տարամետել. թէ ինքը, բնօրինապէս, միշտ հակած է հոգեպաշտութեան եւ զտեալ հաւատքի մը: Որքան որ կը յարգեմ իր անկեղծութիւնը, կը թուի ինծի որ սխալ չէ այն կարծիքը թէ idéalitéի խորին ձգտումը, Պէրպէրեանին մէջ՝ կը մղէ զինքը հոգեպաշտային մտածումներու, զոր մենք, ընթերցողներս հոգեպաշտութիւն կարծենք, - ինչպէս գրեթէ յայտնած եմ արդէն վերը: Այս ձգտումն է որ, անշուշտ, բացարձակ նիւթապաշտութիւն մը անհնար կ’ընէ էապէս բանաստեղծ կամ արուեստագէտ հոգիի մը համար՝ որպէս է Պէրպէրեան նոյն իսկ երբ իմաստասէր է: Այնպէս որ կարծեմ թէ բաւական ստոյգ կերպով ճշդած կ’ըլլամ իր դիրքը փիլիսոփայութեան մէջ, երբ ըսեմ թէ նիւթապաշտներու խումբին վերջին ծայրն է՝ երեսը հոգեպաշտներուն դարձուցած: Տ. Չ.