Յօդուածներ

Բ.

Մտնենք «Ներաշխարհ»ի ոճին մէջ, որ պատճառ եղաւ այնքան դիտողութեանց ու ժխորի: Այս տողերը գրողը գրքին Ծանօթութեան մէջ ոճի թերութեանց է որ կ’ակնարկէ՝ «բացատրութեանց խրթնութիւններ, տպաւորութեանց չափազանցութիւնք» ըսելով: Եւ հարկ չկայ որ թերութիւնք՝ հաշիւի առնուելու համար՝ անպատճառ լեցուցած ըլլան ո եւ է գործ: Վերոյիշեալք ալ իրապէս բազմաթիւ չեն. եւ կը սպասուէր որ (?) քննադատողք անոնց քիչութեան համեմատական չափաւորութեամբ յիշատակէին զանոնք: Այդպէս չեղաւ. եւ գրքին ամենէն իսկատիպ հանգամանքներէն մին՝ գրքին ոճն էր մանաւանդ որ ամենէն խիստ դիտողութեանց նշաւակ եղաւ, ամենէն աւելի զօրեղապէս անձնական ըլլալով, եւ ամենէն աւելի թիւրիմացութեան ու հակակրութեան ասպարէզ ընծայելով:

Նախ բան մ’ունինք ճշտելիք: Ծանօթութեան մէջ ըսուած էր թէ գրքին երկասիրութեան ատենին «առաքելի են նաեւ հեղինակին ինչ ինչ գաղափարները», թէ «թերեւս նոյն բանը պէտք է մտածել նաեւ ոճին համար, քանի որ ոճն ալ կրնայ պարագայական վիճակներու, առժամեայ գաղափարաց արդիւնք ըլլալ, քանի որ ոճն ալ գաղափար մ’է: » Պ. Ար. Յարութիւնեան կատարեալ վստահութեամբ կ’ըսէ սակայն. («Բիւզանդիոն», 3001. ) «Չրաքեանի ոճը մանուածապատ, խրթին, ճապաղ ու ճոռոմ է, վասն զի ոճը մարդն իսկ է. ոճը գաղափար մը չէ, ոչ իսկ գաղափարներու արդիւնք. թէ ոճը կրնայ փոխուիլ մարդու մը նկարագրին կրած եղանակաւորումներուն համեմատ միայն. թէ մարդ անկեղծօրէն ու բնական վիճակի մէջ ոճ մը չի շիներ՝ կ’ունենայ զայն. կամ եթէ կը շինէ՝ շինծու, արուեստակեալ. Չրաքեանի ոճը վերագրելի է իր իսկ անհատական նկարագրին: » Հետեւապէս, եթէ Չրաքեանի ոճը մանուածապատ է՝ ուրեմն նկարագիրն ուղիղ չէ. ծուռ ճամբաներն ու փախուստները կը սիրէ. եթէ իր ոճը խրթին է, ուրեմն նկարագիրն անթափանցելի ու ծածկամիտ է. եթէ իր ոճը ճապաղ է՝ ուրեմն նկարագիրը միութիւն եւ անհատականութիւն չունի, փոփոխ, անորոշ, հակասական նկարագիր մ’է. եւ եթէ իր ոճը ճոռոմ է՝ կը նշանակէ թէ իր նկարագիրը ծիծաղելի կերպով ուռուցիկ է, այլամերժօրէն մեծամիտ ու ինքնահաւան: Արդէն նոյն յօդուածին մէջ այլուր ալ «խրոխտ, անհամբոյր, խստօրէն եսական» եւն. կոչուած է «Ներաշխարհ»ի հեղինակը: Այս իսկատիպ գաղափարները ցոյց կուտան որ՝ (հակառակ ոմանց կարծեաց թէ յօդուածագիրն իր յիշեալ յօդուածին ինչ ինչ կարեւորագոյն կէտերուն մէջ Պէրպէրեանէն առաջնորդուած էր, եւ թէ չէր կրցած բոլորովին «ճողոպրիլ» «Ներաշխարհ»ին ներգործութենէն, ) Պ. Յարութիւնեան՝ հեղինակը ճանչնալու պատեհութիւնն ունեցած ըլլալով՝ իր փորձառութեան խորամուխ կարծիքներն ունի, բոլորովին անկախ ու իւրայատուկ: Բայց էական խնդիրն հոս չէ. Պ. Ար. Յարութիւնեան՝ Ծանօթութեան «Ոճն ալ գաղափար մ’է» խօսքին կը դիմակայէ Գրագիտութեան դասագիրք մ’ունեցող ամեն աշակերտի ծանօթ Le style c’est l’hommeը, ինչ որ յօդուածագրէն չսպասուող տարօրինակ յետամնացութիւն մը կ’ենթադրէ, մանաւանդ իր այդ սխալ ձեւին մէջ. վասն զի Պիւֆոնի խօսքն է՝ Le style est de l’homme mՍme, այսինքն «Ծանօթութիւնները, ճանչցուած ու պատմուած իրողութիւնները, եւ գիւտերու նորութիւնն իսկ անձնական չեն կամ չեն մնար. կը տեղափոխուին, հասարակաց են կամ կ’ըլլան. ասոնք մարդէն դուրս են. ոճը նոյն իսկ մարդէն է. » (Բդի տը Ժիւլվիյլ, «Պատմ. Ֆրանս. Մատենագր. », էջ 199. – Կէռէն, «Բառարան բառարանաց». Style. ) Թողունք որ Պիւֆոնի այս տողերն իսկ շատ ճիշտ չեն, զի շատ ուրիշ բաներ ալ կան որ կրնան de l’homme ըլլալ. ինչպէս անձնայատուկ գաղափարներ, ճշմարտութեան գիւտեր, զգայութիւններ ու զգացումներ, ճիշտ ինչպէս որ ոճն ալ կրնայ ընդօրինակուիլ, փոխանցուիլ, դադրիլ առանձնաշնորհում մ’ըլլալէ. – Պիւֆոն ըսել կ’ուզէ թէ ոճն անհատական սեփականութիւն է. չի փոխադրուիր եւ չստացուիր. արդիւնքն է այն բաներուն որ մարդ մը կը կազմեն. այսինքն նկարագիր, դաստիարակութենէն ու միջավայրէն կրուած ազդեցութիւններ ու գաղափարներ, եւ պարագայական վիճակներ ու տրամադրութիւններ՝ որոցմէ է նաեւ այն գաղափարը զոր մեր աշխատութեան նիւթը կը հարկադրէ մեզ: Արդարեւ Մարդ ըսելով նկարագիր մը չենք հասկնար միայն, այլ ստացիկ վիճակներու, իմացականութեան մը եւ նկարագրի մը միաւորումը. եւ ասիկա մեծ բարեբախտութիւն մ’է ոմանց համար. զի դոյզն յարգանքի արժանի չպիտի ըլլային եթէ լոկ իրենց նկարագիրն ըլլային: Մարդոց տեսակները շատ սակաւաթիւ պիտի ըլլային այն ատեն, մինչդեռ ա՛յնքան բազմատեսակ անհունազան են մարդիկ: Ոճը մարդէն է. եւ ոճը, որ եղանակ մ’է՝ կը պատկանի ո՛չ միայն նկարագրին՝ այլ նաեւ մնացեալ մեծամասնութեան: Արդ, չենք կրնար վսեմ ոճ գործածել լուր մը տալու համար. վասն զի ծանօթութիւնը զոր ունինք մեր յայտնելիք բանին մասին՝ մեր նկարագրէն անկախ է, եւ կը ստիպէ մեզ գործածել այս կամ այն ոճը՝ զոր կամաւ ու գիտակցաբար՝ կամ թող ըլլա՛յ յանզգայս կ’ընտրենք՝ վասն զի մեր արտայայտելիք վիճակին կամ մտածման պատշաճ է, անոնց մէկ շեշտումն է, անոնց մէկ յայտարարն է, անոնց մէկ եղանակաւորումն իսկ է. ա՛ն ալ կը բացատրէ մեր նիւթը, ա՛ն ալ գաղափար մը կուտայ այդ նիւթին վրայ, եւ շատ անգամ ինքն է որ կուտայ տիրող գաղափարն իսկ, եւ ահա՝ եղանակ մ’ըլլալուն չափ ալ նիւթ է. ո՛ճն ալ գաղափար մ’է: Առանց այսպիսի ըմբռնումի մը՝ Պիւֆոն իսկ չէր կրնար մտածել թէ «երկերն իրենց ոճով միայն կ’ապրին. » քանի որ ոճ մը՝ երբ զուտ եղանակ մ’է՝ եւ հետեւաբար նիւթէն անկախ՝ չի կրնար զայն պարունակող գործն յաւերժացնել. առ առաւելն ինք միայն կը տոկայ ժամանակին. այնպէս որ՝ երբ Պիւֆոն ոճը կը ներբողէ՝ անխուսափելի կերպով (թէեւ յակամայս) ներբողած կ’ըլլայ նաեւ նիւթը, որուն մէկ համադրական արտայայտութիւնն է ոճը, որուն մէկ ընդհանուր գաղափարն է: – Սակայն եթէ Բնապատումը կ’ուզէր անփոխանցելի եւ անստանալի՝ այլ մեզի ներքնակից ո՛ճը միայն արժանի համարիլ յաւերժութեան, այս զարմանալի գաղափարին պատճառը պարզ է. «Բնութեան Դարագլուխք»ի Հեղինակը գիտակից էր անտարակո՛յս իր գիտական ենթադրութեանց անհաստատութեան, սխալին, վերջնական ստուգութենէ հեռու ըլլալուն. իրեն պէս ինքնագէտ հանճար մը չէր կրնար խաբուիլ ընդերկար՝ իր փորձած աշխարհածնական բացատրութիւններէն. եւ գիտունին ուրիշ բան չէր մնար՝ այլ ապաւինիլ իր մեծ գրագէտի ոճին, ո՛ր միայն կատարեալ էր ու կրնար ըլլալ: Պիւֆոն ուրեմն իր ակադեմական ճառին մէջ հարկադրուեցաւ գերազանցութիւնը ոճին տալ, եւ նիւթն ու գաղափարներն երկրորդական համարիլ. եւ ասիկա մեծաշուք ազնուականին մէկ անուղղակի խոստովանութիւնն էր իր գիտութեան սխալներուն ու տեւելու անկարողութեան:

Գալով այն կարծեաց զոր Պ. Յարութիւնեան կը տածէ Ինտրայի նկարագրին նկատմամբ, բայց զոր ընտիր շրջհայեցութեամբ մը կը թերայայտէ միայն (Տես վերի արտագրութիւնը), հարկ մը չեմ տեսներ ես զանոնք հերքելու, եւ նոյն իսկ կը թողում զանոնք որ իրենց ճշգրտութեան հանգստաւէտ պատրանքով օրօրուին:

Մթութիւն եւ արուեստակութիւն. ահաւասիկ, ըստ ոմանց, «Ներաշխարհ»ի ոճին գլխաւոր հանգամանքը. վասն զի մէկ կողմէն ճապաղ, անկապ, խրթին, մանուածապատ ու մութ, ու միւս կողմէ շինծու, կեղծ, չարչարեալ, ճոռոմ գտնուեցաւ այդ ոճը: Մասնաւորելով խօսքս Ինտրայի երէց Քննադատներուն վրայ, մինչ Պէրպէրեան էֆ. կ’ըսէ. «Չեմ համարձակիր սակայն զայն (իմ մտքիս համար գրքիդ մթութիւններ ունենալը) պակասութիւն մը համարիլ քեզ, գիտնալով գերզգայուն ու թրթռուն սիրտդ եւ ճանչնալով ինքնայատուկ նրբութիւններն իմացականութեանդ», Ելքէնճեան էֆ. կը յիշեցնէ թէ «Պայծառ լեզու մը նշանն է պայծառ իմացականութեան մը», եւ կը զգացնէ թէ Ինտրայի միտքը, գէթ երբեմն, եղած չէ բաւական յստակօրէն խորհող. եւ   մբագրապետը, որ իր յստակ մտքին ու հանրային գործին բերմամբ իրաւունք ունի չարտօնելու ո եւ է դոյզն խրթնութիւն՝ կը յայտարարէ. «Հեղինակը տողեր ունի որոցմէ կարելի չէ բան մը հասկնալ, զոր կարելի չէ տրամաբանօրէն վերլուծել, կամ եւրոպեան ո եւ է լեզուի թարգմանել. իր լեզուն կեղծ գործի մ’է զոր ընտրեր է իր մտածումներն արտայայտելու, կամ մանաւանդ քօղարկելու: » («Բիւզանդիոն», 2970. ) Ներողամտութենէ (tolռrance) մինչեւ աններողութիւն երանգաւորուած այս դատաստանները գրքին մէջ մթութիւններ կը հաստատեն, եւ «Բիւզանդիո» կը թուի զանոնք նկատել արդիւնք կեղծ լեզուի, արուեստակութեան: Արդ, ներուի ինձ ժխտել «Ներաշխարհ»ի ոճին մթութիւնն ու արուեստակութիւնը՝ մանաւանդ երբ ասոնք կը նկատուին ընդհանուր նկարագիր Ինտրայի ոճին, որ ընդհակառակն յստակ է մեծապէս եւ մեծապէս բնական: Ընդհակառակն Ինտրայի ոճը կը ցուցնէ խորին խորշում մը մթութենէ եւ արուեստակութենէ եւ Ինտրա յստակութեան սէրն ունի Պէրպէրեանին պէս, եւ բնականին սէրը՝ Քէչեանին պէս: Անոնք որ մթութիւն եւ արուեստակութիւն կարծած են տեսնել «Ներաշխարհ»ին մէջ՝ թող ապահովուին. այս բաւական անակնկալ գիրքը կարող է այդպիսի պատրանք մը պատճառել իր այն հանգամանքով որ իմաստասիրական ու գեղարուեստական հանգամանքներու մէկ սկզբնատիպ միացումն է միայն: Այնպէս որ աւելորդ է ենթադրել թէ Ինտրայի միտքն է որ յստակ չէ. զի ա՛ն ալ կրնայ ըսել իր հմուտ ընթերցողներուն (խնդիրն անուսներու հասկացողութեան վրայ չի կրնար ըլլալ). «Եթէ մութ կը գտնէք Ինտրայի միտքը զի չէ հասկցուցած՝ արդեօք մութ չէ՞ ձեր միտքն ալ զի չէ հասկցած»: Բայց Ինտրա՝ հեռո՛ւ այսպիսի դատաստան մ’ընելէ՝ առառաւելն կ’ըսէ թէ անհրաժեշտ ուշադրութիւնն է որ կը պակսի, որ պակսեր է անոնց քով, կա՛մ ժամավաճառ չըլլալու մտածմամբ, կա՛մ հետաքրքրութեան պակասով, կա՛մ վերացական գործերու ճաշակն ու վարժութիւնը չունենալով: Թերեւս իրաւունք ունի նաեւ խորհելու թէ ինչ ինչ հմտական նիւթեր, ինչ ինչ վիճակներ ու գաղափարներ, եւ ինչ ինչ հայ բառեր անծանօթ են անոնց: Մէկ խօսքով՝ կրնայ ըսել թէ հրապարակագրութիւնն որ կը տիրէ այժմ մեր գրականութեան մէջ, կը ձգտի, բնականօրէն, գրական բոլոր աստիճաններուն իր պարզութեան եւ հանրայնութեան դրոշմը տալ, եւ զանոնք իր ժողովրդային միջին մակարդակին վերածել, անոնց անհատականութիւնն ընկլուզել իր լայն ու միապաղաղ անհատականութեան մէջ: Բայց չի կրնար ընկլուզել զիս, կը խորհի նաեւ Ինտրա՝ որ պարագաներու բերմանց չուզեր ականջ կախել: Միթէ մեր բոլոր գրագէտք հրապարակագի՞ր են, եւ մեր բոլոր մտաւորականք հրապարակագրութեան տեսակէտերը կ’ընդունի՞ն: Արդարեւ կան ընթերցողներ որ մթութիւն տեսած չեն «Ներաշխարհ»ին մէջ: Բայց ատոնք ժամավաճառ ըլլալու վախը չունին, կրնան խորհիլ շատ հոծ ու շատ վերացեալ նախադասութեանց վրայ. եւ կ’երեւայ թէ չեն նոյնացներ յստակութիւնը (clartռ) հասկնալիութեան (comprռhensibilitռ) հետ: Վասն զի նոյն չեն ասոնք. յստակութիւնը բացարձակ է. ընթերցողներու տրամադրութենէն ու կարողութենէն կախում չունի, կամ՝ մարդկային մտքին հետ յարաբերական է միայն. իսկ հասկնալիութիւնը կախում ունի ընթերցողներու տրամադրութենէն, ուշադրութեան ու հմտութեան տարողութենէն. բոլորովին յարաբերական բան մ’է: «Ներաշխարհ»ը կրնայ միշտ դիւրահասկնալի չըլլալ, հակառակ իր ընկալեալ առաւելութեանց պայման եղող մեծ յստակութեան: Ի՞նչ բան կայ աւելի անըմբռնելի՝ քան կատարեալ ճշտութեամբ, ծայրագոյն սեղմութեամբ եւ սքանչելի յստակութեամբ ըսուած մաթեմաթիկ սահմանում մը, տեսութիւն մը, օրէնք մը, ապացուցում մը՝ անոր համար որ մարզուած չէ այդ նիւթոց մէջ: