Ե.
Պէտք
է
նաեւ
դիտել
թէ
ընդհանրապէս
ոչ
կեղծ
լեզու
կայ
Ինտրայի
գրքին
մէջ,
ո՛չ
շինծու
ոճ,
եւ
ոչ
կոնկորականութիւն
կամ
արուեստակութիւն:
Պէրպէրեան,
հին
ծանօթ
Ինտրայի՝
այդ
տեսակ
բան
միտքէն
չանցըներ
ըսել.
հազիւ
հեղինակին
դատապարտելի
բարդութիւններուն
առթիւ,
«փստածաղիկ
բացատրութիւններ»ու
խօսքը
կ’ընէ:
Ինտրա
ո՛չ
կեղծ
յոյզ
ունի,
ո՛չ
կեղծ
արտայայտութիւն:
Արուեստակութենէ
կը
խորշի
այնպէս
ինչպէս
սուտէն:
Հոն
ուր
անբնական
կը
թուի՝
թերեւս
սկզբնատիպ
է
միայն,
գուցէ
քիչ
մը
անսովոր,
եւ
այս
հանգամանքներն
ամենէն
դժուարաւ
հանդուրժելիներն
են,
գիտեմ:
Ինտրա
թերեւս
ճշմարտանման
չէ
յաճախ:
Ո՞վ
չի
գիտեր
սակայն
թէ
ճշմարտանմանն
յաճախ
սովորականն
ու
հետեւակն
է
սոսկ:
Եւ
բնական
չէ՞
որ
անբնօրէն
(anormal)
համարուի
ինչ
որ
անսովոր
է
ու
սկզբնատիպ
որու
պատշաճիլն
անհանգստութիւն
մ’է
շատերու,
եւ
տաժանք
իսկ
անոնց
համար
որ
կը
կարծեն
թէ
իրենց
լինելութիւնն
իր
վերջնական
ուղղութիւնն
առած
է
արդէն,
եւ
ա՛լ
անընդունակ
է
բազմակողմանի
պատշաճութեան:
Նորատեցութիւնն
(misonռisme)
աւելի
հասուն
մարդոց
քան
երիտասարդաց
յատուկ
է,
բնականաբար:
Տեսնուեցաւ
այսպէս՝
թէ
Ինտրայի
երէց
քննադատները,
մբագրապետն
եւ
Ուսուցչապետը,
եւ
թերեւս
Ելքէնճեան
էֆ.
իսկ
աւելի
կամ
նուազ
պահպանողական
էին
իրաւամբ,
իսկ
Պ.
Չէօկիւրեան
(«Բիւզ.
»,
2970)
եւ
Պ.
Ռ.
Սամիկեան՝
(«Մասիս»,
20.
1906)
աւելի
կամ
նուազ
նորասէր,
նոյնքան
իրաւամբ,
եւ
թէ
այս
վերջիններն
արուեստակութեան
խօսք
չըրին
(*)
Ո՜հ,
ստուգիւ,
երկար
ատեն
կայ
որ
մեր
գրականութեան
մէջ
լսուած
չէր
խանդավառութեան,
յուզման
ձայնը:
Եթէ
Ինտրա
ընդունէր
իսկ
իրեն
վերագրուած
բոլոր
թերութիւնները,
դարձեալ
պիտի
չընդունէր
իրեն
վերագրուած
ո՛
եւ
է
կեղծիք.
իր
գրականութեան
ուղղուած
այս
ամբաստանութիւնը
պիտի
թուէր
իրեն
զրպարտութիւն
մը
իր
էութեան
դէմ:
Բնականին,
ճշմարիտին
սիրահար
եւ
ակնածու
այս
հեղինակն
ոչինչ
գրած
է
չապրուած:
Ի՞նչպէս
արդեօք
ներած
պիտի
ըլլար
ինքզինքին՝
իր
ներաշխարհին
իրականութիւններն
արտայայտել
շինծու
կերպերով.
ո՞չ
միթէ
շինծուն
կը
գոյանայ
ի
չգոյէ
իրականին:
Յուզիչ
ու
գեղեցիկ
դէպքերով
լի
եւ
իր
հոգիէն
իսկ
բղխեալ
սկզբնատիպ
կեանք
մ’ապրող
եւ
զայն
իրեն
նիւթ
ընող
գրագէտ
մը
ինչէ՞ն
արդեօք
հարկադրուած
ըլլայ
իր
ապրած
նիւթը
պատմելու
համար
արուեստակութեան
դիմելու:
Ինքնաբեր
գաղափարներու
անդուլ
արտադրութեամբ
մը
տեսակ
մը
մտաւորական
դիւրակեցութիւն
վայելող
մէկը,
բնակա՞ն
է,
գիտակա՞ն
է,
կարելի՞
է
որ
ուռեցնէ,
պոռոտացնէ
զանոնք,
բռնազբօսէ
ու
այլանդակէ
զանոնք:
Այսպիսի
բաներ
մտածել
կարենալու
համար
հարկ
է
ընդունիլ
նախ
թէ
«Ներաշխարհ»ին
մէջ
արտայայտուած
զգացումներն
ու
գաղափարները
պիտակ
են
ու
եկամուտ.
թէ
նոյն
իսկ
այն
կեանքն
որմէ
կ’առնէ
իր
հեղինակն
իր
նիւթերը,
որուն
համար
Պէրպէրեան
կ’ըսէ.
«Դեռ
կարճ՝
բայց
արդէն
արկածալից»
եւ
զոր
հեղինակն
իր
նախաբանին
մէջ
«քիչ
շատ
վիպային
ու
զգացումներով
հոծ
կը
կոչէ
այն
կեանքը՝
բացայայտօրէն
ապրուած՝
գոյութիւն
ունեցած
չէ.
թէ
ստութիւններ
են
բոլոր
այն
սկզբնատիպ
դէպքերն
ու
դրուագներն
որոցմով
լի
է
Ինտրայի
կեանքը:
Պէտք
չէ
նաեւ
որ
հաւատ
ընծայուի
Ինտրայի
զգացմանց,
ո՛չ
մանաւանդ
յոյզերուն…
եւ
իր
գաղափարք
բառերու
դէզ
մ’են,
սնոտի
բաներու
աւլուքներ.
կամ
եթէ
արժէք
մ’ունին՝
այն
ատեն
առածոյ
են,
ճարտարօրէն
ծպտեալ
կողոպուտներ:
–
Իսկ
եթէ
ո՛չ
ոք
կը
ժխտէ
Ինտրայի
կեանքին
ու
նիւթերուն
իսկատպութիւնը,
եւ
ո՛չ
ոք
կը
հերքէ
անոր
զգացմանց
անկեղծութիւնն
ու
գաղափարներուն
հարազատութիւնը,
ուրեմն
ոչ
ոք
կրնայ
յանկարծ
այդ
ամենն
ուրանալով
շինծու,
կեղծ,
արուեստակեալ
հռչակել
այն
ոճն
որ
իսկատիպ
(բայց
ոչ
երբեք
անբնական)
անկեղծ
ու
հարազատ
բաներու
յայտնութեան
ու
բացատրութեան
իբր
եղանակ
ինքնաբերուելով
հարկաւորապէս
եղած
պիտի
ըլլար
սկզբնատիպ
ինքն
ալ,
ու
անսեթեւեթ:
1902
Օգոստ.
15ի
«Արեւել.
Մամուլ»ին
մէջ
Մուշեղ
Ծ.
Վ.
ի
մէկ
յօդուածը
կար
ուր
ազնուօրէն
ծանուցած
էր
«Ներաշխարհ»ին
գոյութիւնը,
եւ
ուր
«պիտի
փափաքէի
որ,
կ’ըսէր,
գրքին
մէջ
պահուած
ըլլար
ծերունւոյ
մը
հանդիպումն
անտառին
մէջ»:
Այդ
կտորը
զոր
յօդուածագիրը
կը
ճանչնար
ձեռագիր՝
շնորհ
չգտաւ
հեղինակին
քով,
որմէ
վտարուեցաւ,
զի
բոլորովին
ճշմարիտ
պատմութիւն
մը
չէր.
չափազանց
տեսլականացած
ու
մասամբ
յերիւրուած
պզտիկ
իրողութիւն
մ’էր.
եւ
այս
պարագայէն
անտեղեակ
էր
Մուշեղ
Ծ.
Վ.:
Գրքին
վերջին
էջը
կազմող
Տեսիլն
իսկ,
որ
շատերու
պարզ
ողորմելի
fiction
մը
կրնայ
թուիլ՝
կատարեալ
իրողութիւն
մ’է,
թէեւ
ո՛չ
այնքան
երկարատեւ
որքան
այդ
հուսկ
հատուածն
ենթադրել
կուտայ:
Ինտրայի
երեւակայութիւնը
«Ներաշխարհ»ին
մէջ
ծառայած
է
ո՛չ
թէ
նիւթեր
ու
ոճ
մը
հնարելու,
այլ
երազելու,
անցեալը
վերապրեցնելու,
իրողութեանց
համապատասխան
բացատրութիւններ
յղանալու:
Եւ
Ինտրա,
որու
գիտակցութիւնը
խնդրոյ
տակ
չառնուեցաւ՝
ո՛չ
ինքզինքը
կը
խաբէ,
ո՛չ
ուրիշները:
Ով
որ,
անհրաժեշտ
ուշադրութեամբ
եւ
ընտելացմամբ
պիտի
թափանցէ
այս
գրքին,
յանզգայս
ու
հեշտին
պիտի
հաւատ
ընծայէ
կանխաւ
նուազ
կամ
բնաւ
հաւատալի
երեւոյթներու,
ոճին
մէջ
թէ
նիւթերուն.
եւ
պիտի
տեսնէ
թէ
յաճախ
իսկատիպ
կերպով
արուեստագիտական
է
ինչ
որ
արուեստական
կարծած
էր:
Արդարեւ
արուեստագիտականը՝
բնականին
տեսլականացեալն
է,
մինչ
արուեստականը
բնականին
բռնազբօսեալն
ու
խեղաթիւրեալը:
«Ներաշխարհ»ը
բնական
երեւոյթ
մ’է.
եւ
քանի
որ
ընդհանրապէս
հիացում
մ’է
վսեմ
բաներու,
եւ
տոգորուն
է
խորին
բարոյապաշտութեամբ՝
բնական
երեւոյթ
մ’է
որ
ոչինչ
ունի
այլասերեալ
ու
վատառողջ,
եւ
բացայայտօրէն
կենսալի
է:
Բնութեան
պաշտող
ու
էովին
անոր
վերաբերող
հոգւոյ
մ’արտադրութիւնն
ուրիշ
կերպ
չէր
կրնար
ըլլալ:
Ան
որ
զմայլմամբ
կը
նայի
«գիշերին
ահագնութեան
մէջ
բարձրացած»
նոճիներուն,
լեռներու
«սատափէ
ցնորական
վիհերուն»,
«երջանիկ
ծովուն»,
հեռուն
ամպամած
«յաւիտենական
ակճիռին»
լեղակ
ափունքներու,
եւ
անոնց
ի
տես
կը
զգայ
թէ
իր
Բնագաւառին
մէջ
է,
ան
որ
խանդաղատանքով
կը
դիտէ
«ա՛լ
անհնար
հողմածփում
մը
քնարերգող
կիպարիսներու»
գօս
ճիւղերը
ծաղկանօթին
մէջ,
«աճիւնով
ու
արցունքով
շինուած»
Բանգը,
«երանաւէտ
կատուն»,
«իր
գորտ
քուրիկը»,
եւ
գիտէ
թէ
անոնց
«եղբայրն
է»,
այս
բնութենականը
պիտի
զգար
ինքզինքն
ոչ
երբեք
այլապէս
քան
իբր
Բնութեան
մէկ
կերպառութիւնը,
քան
իբր
ներաշխարհացեալ
բնութիւն,
որ
ինքզինքը
պիտի
արտայայտէր
անոր
յատուկ
կերպերով.
ըլլալով,
ինքնաբերաբար,
անոր
պէս
խստագին
ու
աղօտ,
բարձրաթռիչ
ու
խորասոյզ,
բուռն
ու
փափուկ,
ընդոստ,
անակնկալ՝
եւ
սակայն
հեշտալի
կերպով
շարայարեալ,
խորապէս
կապակից,
էապէս
մի,
անոր
պէս
վայրենի
ու
հմայիչ,
անոր
պէս
դժուարամատչելի
ու
դիւրընծայ,
նեղացուցիչ
ու
վարձատրիչ,
եւ
անկեղծ
ու
սկզբնատիպ,
եւ
ճշմարիտ,
ճշմարի՛տ:
Արդ,
եթէ
Բնութիւնը
կ’արուեստակէ՝
Ինտրա
ալ
կ’արուեստակէ:
Անոր
գրքին
մէջ
այլ
եւ
այլ
թերութիւններ
տեսնելէն
ճշմարիտ
ցաւ
զգացող
(ինչպէս
ըսին
ինձ)
ազնուասիրտն
Ելքէնճեան
ինչպէս
վստահ
է
թէ
«Ներաշխարհ»ն
առհասարակ
զերծ
է
կոնկորականութենէ,
արուեստակութեան
նմանօրինակ
երանգներէ՝
կրնայ
նոյնպէս
վստահ
ըլլալ
թէ
ինչ
որ
տեղ
տեղ
իբր
այն
թուած
է
աչալուրջ
Քննադատին՝
ճշմարտամոլութիւնն
է
ընդհակառակն,
ու
subtilitռ
է
առառաւելն,
ինչ
որ,
իրօք
արուեստականութեան
ձեւերու
դրացի,
եւ
նոյն
իսկ
անոնց
առաջնորդող
երանգ
մ’է
մտածողութեան
ու
ոճի:
Ինտրա
կ’ըսէ.
«…Որ
իր
օրհասական
հօր
հոգիէն
զիս
թափանցող
վճռական
ներգործութեամբ
մը՝
խառնաշփոթ,
խառնածին,
բանաստեղծի
կարծեխառնական
էութեանս
ա՛լ
անյեղլի
խաղաղումն
ու
միութիւնն
արտադրէր»
(206):
Բայց
Ինտրա
չըսեր.
«Որ
իր՝
կենազրկութեան
վիհին
մէջ
խորասուզուելու
վրայ
եղող
որդեծնողի
եթերային
ու
գերագոյն
էութենէն՝
իմ…»
եւ
այլն.
եւ
ա՛յս
իսկ
ահա
պիտի
ըլլար
կոնկորականութիւն.
թէեւ
կրնայ
ըլլալ
որ
այս
դժնդակ
փորձս
դեռ
հեռու
ըլլայ
հռչակաւոր
estilo
cultoին
բոլոր
զարմանալի
պահանջները
գոհացնելէ:
Բայց
լաւ
է
որ
հոս
դնեմ
Քննադատին
դատապարտած
քանի
մը
նախադասութեանց
ֆրանսերէնները,
(ներում
հայցելով
մեր
ֆրանսագէտներէն),
աւելի
դիւրաւ
ցոյց
տալու
համար
թէ
ո՛
եւ
է
արուեստակում
չկայ
անոնց
մէջ.
«Ու
մարդը
կատաղի
ապշութեամբ
մը
մտիկ
կ’ընէ
թոյնն
որ
արենախռնութեան
բոսորին
մէջ
մածնումին
խաւարը
կը
շշնջէ,
հիարշաւ.
»
(191
էջ):
Et
l’homme
écoute,
en
une
stupeur
furieuse,
le
poison
qui
dans
l’écarlate
de
la
congestion
murmure
(annonce)
en
courant
l’obscurité
de
la
coagulation.
«Բուրգերուն
հեռաւոր
անէապաշտութենէն՝
կենսաւէտօրէն
երկրօրէն
անտեղեակ
կենսհայեցական
Արեւելք
մը»
(218):
Un
Orient
qui,
n’étant
que
vie
et
que
terre,
(կամ՝
comme
le
ferait
l’exubérance
de
la
vie,
comme
le
ferait
la
terre)
ignore
les
Pyramides
et
leur
lointain
culte
du
néant,
et
ne
vise
qu’à
l’existence.
«Մթին
ու
կենդանի
հունտէ
մը
ծլած,
բարձրացած,
իբրեւ
ոչնչութեան
գաղափարէ
մը,
ոչնչութեան՝
աննշմարելի,
եւ
համադրահոծութեամբ,
ճշդութեամբ,
հարկաւորութեամբ
յամառ
գաղափարէ
մը
բղխած՝
եզրակացուած,
կապակից,
անյեղլի
չքամոլութիւն
մ’է»
(197):
Née
pour
s’élever,
d’une
graine
obscure
et
vivante,
comme
émanée
d’une
imperceptible
idée
de
néant
obstinée
par
compacité
synthétique,
par
justesse,
par
nécessité,
c’est
une
manie
d’anéantir
conclusive,
cohérente,
immuable.
Իսկ
վերոգրեալ
պարբերութեան
ալ
թարգմանութիւնն
է՝
զոր
օր.
Qui
(l’émotion)
d’une
influence
décisive
venant
et
pénétrant
jusqu’à
moi
de
son
âme
de
père
agonisant,
eût
déterminé
la
pacification
désormais
définitive
et
l’unité
de
mon
être
confus,
métis,
de
mon
être
syncrétique
de
poète.
Սակայն
հոս
իրօք
բռնազբօսիկ
գաղափար
մը
եւ
սխալ
բացատրութիւն
մը
կայ.
ի՞նչպէս
իր
հօրն
օրհնող
ձեռքին
տակ
իր
գլուխն
հակելու
յուզումը՝
հօրմէն
զԻնտրա
թափանցող
ներգործութիւն
մը
կրնայ
ունենալ.
եւ
յետոյ
լաւագոյն
չէ՞ր
ըսել.
«Յուզումէն՝
որ՝
իբրեւ
իր
հոգիէն
զիս
թափանցող
վճռական
ներգործութիւն
մը՝…
էութեանս
խաղաղումն
արտադրէր»:
Այդ
պարբերութեան
մէջ
Ինտրայի
ոճը
gongoriste
չէ,
բայց
մտածման
մէկ
մասն
ու
անոր
արտայայտութիւնն
ալ
անճիշդ
են:
Իսկ
Քննադատին
արտագրութիւններէն
մին՝
զոր
այլուր
ցոյց
տուի
իբրեւ
անհասկնալի
խօսք՝
«Այն
ահագին
երազողութիւնը,
կեանքով
բեռնաւոր…»
եւն.,
չարժեր
թարգմանելու
ձեռնարկել:
–
Սակայն
ուր
ճշդապահանջ
ու
անսեթեւեթ
է
Ինտրա,
եւ
առ
առաւելն
subtil
կ’ըլլայ,
ուրիշ
մը
կրնայ
կատարելապէս
précieux
եւ
gongoriste
դառնալ:
---------------------
(*).
–
Ի՞նչպէս
մեկնել
այն
ատեն
այս
վերջնոց
պէս
երիտասարդ
ուրիշ
քանի
մը
գրողներու
կրած
ծաղրելի
գայթակղութիւնն
Ինտրայի
գրքին
առջեւ:
Եթէ
մեծերո՛ւ
միայն
բնական
է
աւելի
կամ
նուազ
աստիճանով
նորատեցութիւն
մը,
ո՞չ
ապաքէն
պզտիկներուն
իբր
այն
ունեցածն
ուրի՛շ
ատեցողութիւն
մը
պէտք
է
ըլլայ.
զոր
օր.
կողոպուտի
հարկադրուած
մակաբոյծներու
ատեցողութիւնն
հանդէպ
արդար
ու
իւրակերտ
լիութեան,
կամ
սնգուրուող
Ձառադէմներունը՝
հանդէպ
անշպար
առողջութեան,
կամ
գռեհիկինն
ու
վատասերեալինը՝
հանդէպ
ոստանիկին,
զարմիկին,
կամ
կեղծին
ու
սուտին
ատեցողութիւնն
հանդէպ
հարազատին,
ստոյգին:
Ի՞նչ
աւելի
հասարակ
ու
զուարճալի
բան
մը՝
քան
ligueն
իրաւին
դէմ,
մանաւանդ
որ
ligue
մը
կազմուած
կ’ըլլայ
միշտ
արհամարհանքի
անկարող
տկարոգիներէ:
