Յօդուածներ

«ՀՈՎՈՒԱԿԱՆ ՍՐԻՆԳ»

Եղիշէ Եպիսկոպոս Դուրեան հաճեր է ամփոփել ի մի հատոր, եւ ի նպաստ սովելոց հրապարակ հանել իր «Կրօնական քերթուածներ»ը զոր գրած է 1904էն 1907, եւ որոց գէթ ամենամեծ մասը այլեւայլ հրատարակութեանց մէջ ի լոյս ընծայած էր մի առ մի:

Իր գրականութեան ներուսները (initiռ), կամ լաւ եւս՝ այդ ներուսման հակամէտ գրասէրք, ուրախ են անշուշտ որ Սրբազանն իրենց առիթ կ’ընծայէ դիւրագոյնս յածելու Եղիշէ Դուրեանի բանաստեղծական երկին մէջ եւ աւելի ամբողջական գաղափար մը կազմել փորձելու զայն արտադրող բանաստեղծութեան մասին:

Այն տպաւորութիւնը, մնայուն, թէեւ փոփոխական սաստկութեամբ, զոր կրնայ կրել մարդ «Հովուական Սրինգ» անուամբ ներկայացող այս գիրքէն, սա է թէ երգիչ Հովիւը գրեթէ նպատակ չունի իր հօտին ո եւ է բան վարդապետելու: «Սրինգ» անունը ցոյց կուտայ բաւական թէ «Հովուական» բառը հոս կը պարունակէ իր վարդապետական իմաստին նուազագոյն չափը: Այս քերթուածները կը թուին գոհացնել Երգչին մտաւոր, հոգեկան հաճոյքներու մէկ անձնական պէտքը, քան ունկնդիր հօտի մը առաջնորդուելու, ոգեւորուելու, յուսալու, սփոփուելու պէտքերը: Սրինգը, զոր մարդ իր գօտիին, իր ծոցին մէջ կը կրէ՝ մտերիմ ու առանձին (privé) բան մը ունի որով մենութեան մէջ հառաչելի խոստովանութեանց ու երազներու անդրուվար եղէգ մ’է մանաւանդ՝ քան քարոզի ու խանդավառման փող մը:

Բայց Վարդապետի մը նոյն իսկ մենաւոր երգը կրնա՞յ բոլորովին դատարկ ըլլալ վարդապետութենէ: Ո՞չ ապաքէն այս հեզադէմ, այս աշակերտային, ու պետրոսանման մարդը որ իր գաղափարականին՝ Քրիստոսի ճամբաներուն վրայ կը դեգերի անոր տեսիլն ի վեր յափշտակուած, եւ կը թուի ա՛լ ուրիշ բերկրանք, ուրիշ վայելք ու զուարճութիւն չունենալ, ո՞չ ապաքէն ոչ այլ ոք քան ծանօթ խրթներանգ ուսումնականն է ու մեղրալեզու քարոզիչն ու դասախօսը, նշանաւոր Վարդապետ որուն կեանքը նուիրուած է ճանաչման եւ ուսուցման հաճոյքին:

Ըսելով ու թելադրելով հանդերձ ինչ որ կը զգայ, ինչ որ կ’երեւակայէ՝ կ’ըսէ ու կը թելադրէ նաեւ ինչ որ կը խորհի: Սակայն, եթէ կարելի է որոշապէս անջատել մտապատկերն ու գաղափարը, երազանքն ու մտածումը, որքա՛ն տարբերութիւն իր տեսիլներուն նկարման եւ իր խորհուրդներուն արտայայտման միջեւ, երբ, մանաւանդ, իր մտածումները կը վերաբերին աւետարանական կամ աստուածաշնչական ինչ ինչ իրերու զորս ուղղափառ եկեղեցին չի կրնար գիտականապէս մեկնել, ոչ ալ՝ անուղղափառ բանականութիւնը կրնայ բացատրել բոլորովին: Զոր օրինակ ի՞նչ կը խորհի Հեղինակը՝ հաւատքին, Քրիստոսի անձին ու յարութեան, հոգւոյ անմահութեան նկատմամբ: Ինք որ թանձրացուցիչ մ’է ամենայնի, արդեօք յստակ կամ գէթ երփնավառ ենթակայականացմա՞նց կը յանձնէ ամենայնի լուծումը: Խոր ուշադրութիւն մը հարկաւոր է կարենալու համար մերձաւորապէս գտնել իր տեսութիւններն անդրգիտական իրերու, եղելութիւններու վրայ, գտնելու համար թէ կա՞յ նոյնութիւն իր գաղափարներուն՝ եւ Ս. Գրքին կամ մանաւանդ Հայրապետներուն սկզբանց միջեւ: Ե. Դուրեան կը թուի կարծել տալ աւանդապահ դասակարգերու թէ իր բանաստեղծի եւ ուսումնականի անուղղափառութիւնը որ անթեք բունի մը փաթթուող ողկուզագեղ պատաղիճի մը պէս կ’ոլորի կ’աղամողի կրօնական հաւատալեաց շուրջն ի վեր՝ նոյն ինքն այդ խեչակին հարազատ ոստն է միայն:

Դուրեան կ’ըսէ իր «Սրինգ»ին.

Բայց՝ թէ քեզ պակսի հոգի մ’ ունկընդիր…

Դու նորէն, ծրարա՜ծ սոյլերդ ու թըրթիռ՝

Ընտրէ անապատն ու հովն՝ որ ունին

Ունջն ամայութեան ու շունչն անհունին:

Գիտակից գերազանցութեան այս խրոխտ ու համեստ խօսքերուն մէջ ունկնդիր բառը թերեւս կը նշանակէ նաեւ ուշադիր. երբ ընթերցողն անոնց պարունակած ճշմարտութիւնը շփոթէ իրեն աւանդուած հին սկզբունքներու հետ՝ լաւ է որ այս «Սրինգ»ը դառնայ մարդկային կարծիքներէ զերծ եւ Աստուծոյ Օրինաց հաւատարիմ ու համաձայն բնութեան, իբր մէկ ձայնն իսկ անոր, – թէպէտ միանգամայն իբր «Ձայն բարբառոյ յանապատի». եւ Անապատն ու Հովն, արդարեւ, աւելի անսխալօրէն հլու են Օրինաց քան մարդկային հաստատորոշ Հանգանակներ, ու Դուրեանի «Սրինգ»ն իր ինչ ինչ սոյլերուն համար թերեւս արժանի է Անապատին ու Հովուն:

Չհասկցողներու, չլսողներու համար, Աստուածամարդուն՝ իր Ռաբբիին պէս կը խօսի Դուրեան, եւ անոր պէս կը թուի արհամարհել անպատրաստ մարդոց հասկացողութեան աստիճանը. «Որ ունիցի, կ’ըսէ կարծես, ականջս լսելոյ՝ լուիցէ. նոցա՝ որք արտաքինքն են՝ ամենայն ինչ առակօք»: Ճշմարտութեան աւանդումը դիւանագիտական զգոյշ պայմաններէն զերծ չէ. եւ նոյն իսկ ինքն է մանաւանդ անոնց ենթակայ: Ոչ միայն ի սէր անձնական ապահովութեան այլ նաեւ ի սէր անապական, անխեղաթիւր պահելի ճշմարտութեան՝ հարկ է զայն պատսպարել: Իր ինչ ինչ խորհուրդներն ուրեմն կը սքօղէ կը պարուրէ Դուրեան փաղփուն մթնշաղով որ կազմուած է սրբազան մատենագրութեան ոլորակն ունեցող բացատրութիւններով (express. ), հարազատութեան դրոշմը կրող պատկերներով որոցմէ «արտաքին»ներէն ոչ ոք պիտի խրտչէր:

Բայց իրեն մասնաւորապէս հաճելի այս մթութեան հետ որ շատ սակաւաթիւ կէտերու մէջ կը սահմանափակուի, ուրիշ վիճակ մը կը տեսնուի Դուրեանի քերթուածներուն մէջ: Հակառակ այն վառվռուն երփներուն ու քաղցր թոյրերուն որոցմով կը գունագեղէ իր լեզուն, հակառակ այն խիստ պատկերներուն որոցմով կ’ոգեւորէ կը կենդանացնէ իր բացատրութիւնները, Յոբի Գրքին ու Եսայեայ գրականութեան եւ Երգ Երգոցին կերպերն իւրաստեղծող այս բանաստեղծն անիմանալի է մերթ՝ նոյն իսկ այդ գոյներուն ու պատկերներուն, աստուածաշնչական բարձրագոյն գրականութեան հետ իրենին նմանութեան պատճառաւ: Որքան պատկերներու բացակայութիւնը ո եւ է գրողի քով, ինչպէս իմաստասէրի մը, գիտունի մը լեզուին մէջ, նոյնքան անոնց յաճախութիւնն ալ, ինչպէս խորհրդանշական բանահիւսի մը քով կրնայ արգելք մ’ըլլալ դիւրըմբռնելութեան: Եղիշէ Դուրեան պատկերներով կը խօսի, այսինքն խորհրդանշաններով: Գրեթէ խորհրդանշական մ’է. եւ իր իմաստները կը պարուրուին յաճախ խորհրդանշականներուն յատուկ այն փաղփումով (chatoiement) ուր անոնց մտածումները կ’անհետին: «Հովուական Սրինգ»ին «Պատրանքը», «Աւետումը», «Մի՛ Մերձենար Յիս»ը եւն. այդպէս խորհիլ կուտան: Սակայն որչա՛փ դժուար էր կրօնաւորի մը՝ որ ըսել է կրօնական հակումներ ունեցող մտքի մը՝ պառնասական մ’ըլլալ փոխանակ խորհրդանշական մ’ըլլալու: Վասնզի կրօնքին լեզուն գիտական կամ ուղղակի չէ՝ որպէսզի կրօնաւոր բանաստեղծը պառնասական մ’ըլլար:

Վերացեալ կամ իրազանցական գաղափարք երբ բաւական տարտամ են ինչպէս կրօնական՝ սրբազան գաղափարներն, ուստի դիւրաւ ըմբռնելի այսինքն պատկերելի չեն, պէտք ունին զիրենք փոխանակող դերգաղափարներու այսինքն պատկերներու, որպէսզի կերպով մը մատչելի ըլլան, նոյն իսկ մերթ թանձրացեալ իրական բաներ իրազանցականներու տեղ դնել տալու վտանգով: Բայց ասիկա խորհրդանշական ըլլալու արտաքին հարկ մըն է: Կայ նաեւ ներքին հարկ մը: Այդ ներքին հարկը յառաջ կուգայ բանաստեղծութեան կամ խորհողութեան նուազութենէ: Երբ յուզումներ չկան, ոչ ալ գաղափարներու դրութիւններ, միտքը պատկերներով կը զբաղի: Միտքին մէջ զգայարանական պատկերներ, կիրքեր, մտածութիւններ կան. եւ ասոնցմէ՝ պատկերներն արդիւն են նուազագոյն ուժի: Առանց ներկայ յուզման մը, կամ անցեալ յուզում մը վերապրելու՝ ի զուր պիտի ուզէինք բանաստեղծական գործ մը յառաջ բերել. վասնզի պատկերք որ առանց այդպիսի վիճակի կրնան կազմուիլ՝ բանաստեղծութիւն չեն, այլ մտքի խաղ մը: Երբ յուզում մը չի փոթորկեր չ’ոգեւորեր զանոնք, երբ աւելի կամ նուազ ընդհանուր գաղափար մը, – օրէնք մը, զանոնք չի կապակցեր ու ժողվեր, երբ ուրեմն պատկերք իրենց ներքին արժէքո՛վ մանաւանդ կը ներկայանան, մեծ ազդեցութիւն մը չեն կրնար ընել, եւ զմեզ ցուրտ կը թողուն:

Ո՞ր հարկին տակ է Ե. Դուրեան:

Կարծեմ՝ շատ անգամ երկրորդ հարկին տակ: Այսինքն, ինչպէս խորհրդանշականներուն մէջ՝ յաճախ Դուրեանի մէջ ալ յարաբերական նուազութիւն մը կայ յուզումնական վիճակի եւ իմաստասիրական խորհողութեան՝– ընդհանրացման: Վասնզի, վերջապէս, ի՞նչ ըսել է խորհրդանշականութիւն: Երբ կարելի է կենդանի յուզումը նոյնութեամբ փոխանցել, կամ գաղափարը որոշապէս իմանալ ու արտայայտել, ի՞նչ հարկ փոխանորդաբար պատկերներ, փոխաբերութիւններ գործածելու, որք ուրիշ բանի չեն ծառայեր յաճախ՝ քան այլոց իմացողութեան յանձնելի իրերուն տեղ ուրիշ իրեր դնելով զայն այլուր զբաղեցնելու, իրականին ու էականին տեղ ցնորականն ու անպէտը դնելու, համոզելու տեղ մոռցնելո՜ւ: Մտածութեան տարտամութիւնն ու հոգւոյն անյուզումնութիւնը կարօտ կ’ընեն մարդս ապաւինելու զգայարանական իմացողութեան, այսինքն գաղափարները պատկերացնելու, զգայարանական տպաւորութեանց վերածելու: Այս իսկ է, կարծեմ, խորհրդանշականներուն մտային մեքենաւորութիւնը: – Բայց Դուրեանին եւ անոնց միջեւ տարբերութիւն մը կայ, յոյժ կարեւոր:

Կը բաւէ իրեն ունենալ գաղափար մը. եւ ահա իր երեւակայութիւնն ամբողջ կը դնէ ի սպաս անոր, զայն այլեւայլ տարազներով արտայայտելու համար: Եւ ի՛նչ հարստութիւն այն ատեն՝ գոյներու, ձեւերու, տեսքերու, ակնախտիղ ծպտումներու որոց մէջ գաղափարն իր աղու գծագրութիւնը կը պահէ տարտամ այլ հաստատ: Կը բաւէ որ յուզում մ’ ունենայ. եթէ շատ կենդանի, շատ մեծարժէք չէ՝ կը բազմապատկէ զայն հառաչալիր տեսիլներու մէջ, եւ աչքերուն խոնաւութիւնը կը վերածէ ցօղի՜: Տեսէք, օրինակի համար «  աչը», «Մարդուն Ստեղծումը», տեսէք «Անառակը»: Եւ Եղիշէ Դուրեանի ու խորհրդանշականներու տարբերութիւնը հոն կը կայանայ՝ որ իրական են իր գաղափարներն ու յուզումները, եւ անոնցը կեղակարծ. ուստի միութիւն կայ Դուրեանի մէջ, եւ անոնց մէջ ոչ: Այս տարբերութիւնը ահագին տարբերութիւն մ’է: Անոնք երազողներ են. մոգ մ’է Դուրեան: Անոնք յաւակնոտօրէն լուրջ կարեւորութիւն մը կ’ընծայեն իրենց տեսիլներուն որոց կը հնազանդին. Դուրեան իրեններուն հետ կը զբօսնու, զի տէրն է անոնց:

Եւ յետոյ Դուրեանի պատկերները, շատ անգամ, իսկատիպ ձեւով մը՝ համազօր խումբերով կը ներկայանան: Յաճախ քերթուած մը կը պարունակէ ոչ թէ նիւթին յաջորդական մասերը կարգաւ, հապա գլխաւոր գաղափարը միայն որ նորանոր բայց համարժէք պատկերներով կազմուած տուներու մէջ կը կրկնուի, անդուլ եղանակաւորմամբ: Այսպէս՝ տուները վերածուելով նոյնակշիռ յարեւնման ամբողջութիւններու որք նոյն իսկ միեւնոյն բառերով կը սկսին կամ կ’աւարտին, իրենց արտաքոյքով յառաջ կը բերեն նոր միութիւն մը, թէեւ արդէն քերթուածն իր մէջ գաղափարի անհրաժեշտ միութիւնն ունենայ. կարծես՝ պատկերներու այլազանութիւնն ու առատութիւնը վտանգէր այդ ներքին միութիւնն, ու հարկ եղած ըլլար զանոնք հաստատաձեւ, պրիսմակերպ ու իրերանման ամբողջութեանց շարքի մը վերածելու:

Իրաւ է թէ երբեմն այս շարքն ուր որոշ աստիճանում մ’ ալ չկայ միշտ, ձանձրալի կրնայ ըլլալ երբ վարդարանի մը պէս երկարի մանաւանդ, բայց այնուհանդերձ դժուար չէ զայն գնահատել ու սիրել իսկ: Նախ, այն սուտ-նախնական երեւոյթը զոր քերթուածագրելու այս կերպը կը ներկայացնէ՝ անհաշտ չէ կրօնական վիճակի հետ, եւ անոր մէկ նկարագիրը կը յիշեցնէ. այսինքն հաւատքին միամիտ մանկականութիւնը որ այդպիսի ձեւի մը մէջ շատ հանգիստ է, իր տեղն է. ո՞չ ապաքէն տրամախոհական ձեւն ուր գաղափարք պատճառարդիւնական կարգ մը եւ աճում մը ունին՝ պատշաճ չէ նորատի իմացականութեան որ կարճ ու կրկնեալ տեսիլներ միայն կը կազմէ: Յետոյ, մերձիմաստ, համազօր տեսիլներու այս համաչափ յաջորդութիւնը որ հազի՛ւ բարձրագոյն ու սաստկագոյն տեսիլով մը կ’աւարտի՝ կ’ընէ երգի մը տպաւորութիւնը. որովհետեւ ինչպէս երգին մէջ յաճախ տուն առ տուն կը կրկնուի եղանակը որ զգացման ու գաղափարին ոգին պիտի թարգմանէ կամ անոր նշանը պիտի ըլլայ՝ նոյնպէս հոս կը նորոգուի քերթուածին ձեւը որ մատուցման նոյն պաշտօնը ունի: Եւ թէեւ ո՛չ իրենց պատկերներուն հոծութեամբ՝ բայց իրենց յօրինուածով երգեր են այս բանաստեղծութիւնք, ու նուագարանի անուամբ իր գիրքը կոչելու իրաւունք ունի Դուրեան, ինչպէս իրաւունք ունի այդ նուագարանը Սրինգն ընելու, քանի որ սրինգը լաւագոյնս քան ուրիշ ո՛ եւ է գործի կը ներդաշնակի, կը նոյնանայ մեր էութեան հետ, որովհետեւ շուրթերուն կցուելով ու շունչն ընդունելով կարծես նոյնութեամբ կ’արտայայտէ հոգին, որքան Անհունութեան առջեւ խորհող ու երգող մարդուն դիւրաբեկութիւնը կը թուի խորհրդանշել, եւ իր թռչնային մեղմանուշ ձայնով՝ որ լսելի ըլլալու համար կարօտ է անշշուկ լռութեանը հովիտներու, մանկահաւատ պարզութեան մը յոյսերը պատմելու կոչումն ունի կարծես: Եւ վերջապէս, եթէ բանաստեղծութիւնը հոգւոյն տեսակ մը պարողութիւնն է, եւ քերթուածն ալ պար մը, – քանի որ բանաստեղծութեան էութիւնը կազմող յոյզը ոչ այլ ինչ է քան ներդաշնակ ներշարժում մը որով իմացականութիւնը կը խայտայ, եւ քանի որ քերթուածն ալ այդ ներշարժման արտայայտութիւնն է իր չափերու եւ ձայներու կրկնութեամբ, – Դուրեանի ոտանաւորներն այդ պարը կը ներկայացնեն աւելի շեշտեալ, իրենց բաժանմանց՝ այսինքն տուներուն ալ բառական նոյնաձեւութեամբ եւ նոյն իսկ գրեթէ կրկնութեամբ որոշ տողերու.

Թաց բիբերէդ գլորող շիթերն այդ վայրէջ,

Բան մ’ ունին դեռ հին շըպարէն այն դրացի.

Ծաղիկ մը չե՛ս կրնար ըլլալ դրախտիս մէջ.

Մի՛ մօտենար դու ինծի:

Հեծք մ’ ունիս դեռ խուլ խորերէ եկած դուրս,

Սէրն ու մահը ցնորք մ’ են սըրտիդ կանացի,

Օրհներգ մը չե՛ս կրնար ըլլալ փառքերուս.

Մի՛ մօտենար դու ինծի:

Զըմուռսի հօտ մը կը կաթէ մատներէդ,

Ու ծուփ տալով բարակաման հանդերձի՝

Այծեամի վա՛զք մը կը լըծես քայլիդ հետ.

Մի՛ մօտենար դու ինծի:

Կը բերուի մարդ այսպէս մտածելու թէ Դուրեանի բանաստեղծութիւնն երբեմն կրօնական պար մ’է ու կը յիշեցնէ այլեւայլ ժողովուրդներու ճշմարիտ կրօնապարերը, որոց գոյութեան ինքը՝ Եպիսկոպոսը տեղեակ անտարակոյս մենէ աւելի, գիտէ արդարացնել ու սիրել զանոնք իբրեւ պաշտաման ու աստուածազգածման խանդի լուրջ արտայայտութիւններ: Այնպէս որ կ’ենթադրեմ թէ այն Մեղքողեան ժպիտներուն որոցմով գուցէ ոմանք նային իր քերթուածներուն այդ պարային կշռոյթին՝ Դուրեան պատասխանէ քիչ մը նոյն կարկիչ կերպով որով Սաղմոսերգուն կը պատասխանէր Սաւուղի անպատկառ աղջկան:

Սակայն ի՞նչպէս կարելի է վեհաշարժ ու պատկառազդու ոեւէ բան տեսնել այն ոտանաւորին մէջ ուր Յուդայի չարաշուք համբոյրն է որ կ’երգուի՝ բոլորովին ոստոստուն եղանակով մը, եւ որ դափող ու ծափող կայթի մը տպաւորութիւնը կ’ընէ.

Անոր համբոյրը չունէր

Շողի մը բորբ շառափը,

Որ բիբերէն կը թափէ

Հալումներու տարափը:

* * *

Անոր համբոյրը փըչեց

  որշակի մը խարշափը

Փոթորկելով ոսկեփունջ

Երազներու թօթափը:

Կարելի՛ է ըսել, արդարեւ, թէ Յիսուսի երջանիկ յաղթանակէն յետոյ բնական է ծափաձայն ծիծաղիլ մատնիչին վրայ՝ յակամայս ու յանգէտս այդ յաղթանակին պատրաստիչն ըլլալու ծուղակին եւ առաջին պարտեալն ըլլալու ծաղրողբալի դիրքին մէջ ինկած. ըսել զոր օրինակ թէ այս քերթուածն աղջկային շնորհով մը ծանակիչ երգ մըն է, բոլորովին իսկատիպ, ոգիով ու ձեւով: Բայց արդեօք այս զարմանալի ոտանաւորն յղացող գրագէտին համար ներելի չէ՞ խորհիլ ինչ որ հեղինակ մը կ’ըսէ Քլ. Մառոյի համար (ԺԶ. դար). Pour traduire certains psaumes, il ose employer des vers de trois, …. six, sept syllabes, et des couplets sautillants qui conviendraient mieux Ո des chansons profanes.

Ի՞նչպէս արդարացնել, դարձեալ, այն տեսակ մը կրկնութիւնները զոր հեղինակը գրեթէ նմանաձայն ու տարանիշ՝ նոյն իսկ հականիշ բառերու մերձեցմամբ կը սիրէ կազմել, եւ որք՝ զուարթ բառախաղեր են աւելի, քան… նուիրական ոտքի խաղեր, ու կը յիշեցնեն նորէն Մառոյի եւ իր ԺԵ. դարու վարպետներուն «Grand Rhռtoriqueur»ներու կերպերը.

Եթէ փըրկանք մը հայցողին

Տըւի պըրկանք մը չարաշուք…

…Եթէ շաւիղ մը խընդրողին

Բաւիղ մը ցոյց տըւի անհետ…:

Դժուար չէ՞ ընդունիլ կարեւորութիւնն այդօրինակ զբօսալի նոյնաձայնութեանց, յանկարծ, յոյժ հանդիսաւոր խօսքերու մէջտեղ, որքան ալ կրեն ասոնք ինքնադատութեան մը երգիծական ոգին: Ի՞նչ անուրանալի պատճառաւ գաղափար մը իրմէն էապէս տարբեր ու այլապաշտօն գաղափարի մը քով եւ անո՛ր տարազով կուգայ կը կենայ՝ կարծես զայն միմելու եւ անոր լրջութիւնը զուարճալիքի վերածելու համար.

Ու արթընցա՛յ…, ա՛խ մը կուրծքիս

Ո՛ւխ մ’ալ իջած էր աչերուս…

Նոյնպէս, ի՞նչ նշանակութիւն պէտք է տալ այն զարմանալի ազատութեան, որով բառերուն նոր պաշտօններ կուտայ գրագէտը, երբ, զոր օրինակ գոյականներն իբր ածական կը գործածէ. Այո, չէի՛ տեսած պատկեր մը ա՛յնքան կեանք. այլուր՝ Որ արիւնեց զիս խածուածքով պատիժ օձի. թէեւ այս վերջինն, հարկ է ըսել, անշուշտ տարօրինապէս գեղեցիկ է. – ազատութիւն որով ինչ ինչ մերձեցումներ անկարելի չի գտներ. ՅԱԻՏԵՆԱԿԱՆ ՇՓՄԱՄԲ մը խտղին. ոչ ալ ինչ ինչ ձեւեր ապօրէն կամ անտրամաբանական. գիրկէ գիրկ անցաւ, բաղձերէ բաղձի, – եւ որով երբեմն Եղիշէ Դուրեան՝ Պետրոս Դուրեանի ոճով խմբումներ կ’ընէ, քանակութիւններ բացատրելու համար. բայց քանի որ ՀՐԱՅՐՔ ՄԸ ՏԵՆԴ պէտք էր ինծի…

Ի՞նչպէս բացատրել նաեւ բառահարուստ հեղինակին թեթեւապէս dռcadent, իմաստը բառին ստորադասող ճաշակը՝ տեսակ մը զօրեղատիպ բառեր գործածելու, եւ իր տողերն առատօրէն յեռլու անոնցմով. բայեր, ածականներ, անուններ մանաւանդ՝ որ իրենց վառ ու շչուն ու խռպոտ վանկերուն իրաւ է թէ հայերէնական ճոխութեանը շնորհիւ իր լեզուին կուտան վաղնջական գանձարանի մը երեւոյթը, եւ իր քերթուածները կը դարձնեն բիւզանդական ոստայնանկութեան, ոսկերչութեան ու միւսիոնի սրբանուէր ու ծանրաբեռն նմոյշներ, ծանրաբեռն՝ իրենց բաղաձայններուն կազմած երեսիկներով ու խորտուբորտութեամբ, եւ ո՛չ իմաստներու մանուածներով. ընդհակառակն յոյժ թեթեւաշարժ ու կենդանի՝ անոր համար որ մէն մի խօսք կազմուած է յաճախ նախադասութեան գլխաւոր տարրերովը միայն, ինչ որ համեմատական պարզութիւն մը կը խառնէ անսովոր ընչաւէտութեան մը, եւ կը թուի պատկերներն անջատելով անոնց շարքերը թափանցելի դարձնել. Գիրկէ գիրկ գլեցաւ, շրտումէ շրտում…– Իբր ըստաշխի նշխար մը կուրծքըդ ծրարած…– Անէծքըդ, Հայր, պերճ պատմուճանս դարձուց քուրձի… Անէծքըդ, Հայր, ճրագըս դարձուց ճայրոտ բոցի… Բայց քանի որ շամբուշ կուռք մը պէտք էր ինծի՝…, եւլն.:

Նոյն իսկ իր լեզուագէտի լեզուին ընդհանուր յատկութիւնն ալ առնելով առընչակից այդ հանգամանքներու շարքին մէջ, ի՞նչպէս, կ’ըսեմ, պէտք է մեկնել այս երփներփն անհատնում պերճանքը բառերու, որոց մէջ կարճ ու կարծես կոտորակեալ տեսակները կը տիրեն՝ պաղպաջուն զանազանութիւն մը դնելով սեղմ լիութեան մը մէջ զոր հնարաւոր կ’ընեն, եւ որոց մէջ չկայ հատ մը զոր ի՜նքը շինած ըլլայ…:

Սրբազանն ապահովապէս կը զբօսնու..:

Երբ մարդ մտածէ թէ ան, շուարեցուցիչ, յուսհատեցնող գլուխ, տէր է լեզուին ու մատենագրութեան, նման երջանիկ արքայազունի մը որ ոսկիներու եւ գոհարներու հե՛տ կը խաղայ, բնական կը գտնէ այն ամեն քմայակերպ բաները զոր ինքզինքին կը թոյլատրէ Դուրեան:

Ինծի կը թուի թէ ատոնք ամենքը մեկնելի են՝ ոչ բոլորովին բանաստեղծական եւ ոչ բոլորովին տրամախոհական ա՛յն պատկերաստեղծ վիճակին հետ որու վրայ խօսեցայ նախ, նաեւ իր քերթուածներուն պարերգականութեան հետ մէկտեղ զոր ցոյց տուի յետոյ, – բոլոր այդ մասնաւորութիւնք մեկնելի են, կ’ըսեմ, երկու լծորդ պատճառներով որք Եղիշէ Եպիսկոպոսի մտաւորականութեան մէջ ի գործունէութեան են միշտ, թէպէտ անոնց գոյութիւնը մնացած ըլլայ անկասկածելի. Ընդունակութիւն մը, նախ, զոր կարելի է սահմանել՝ Հատերու, չափերու, ուստի եւ համաչափութեանց իմացում, – պարզապէս, եւ առժամաբար, յարադրողութիւն… Երկրորդ, Դուրեանի հոգւոյն մանկականութիւնը: Այս կրկին յատկութիւնք կը կազմեն, կարծեմ, անոր գրականութեան բնօրէն (normal) դրոշմը, ինչպէս իր զուարթամիտ ու մերթ կատակասէր ու խայթիչ ընկերային մարդու եւ անուանամոլ հմուտի կեանքին ալ ամենօրեայ նկարագիրը:

Դժուար է՝ մին ուղեղային ու միւսն հոգեկան իրերախառն այդ յատկութեանց միջեւ բաժնել այս քերթուածներուն այլ եւ այլ երեւոյթները. տալ Դուրեանի մանկականութեան ինչ որ արդիւնք է անոր, եւ իր շարասէր, կրկնամոլ, չափախնդիր յարադրողութեան տալ ինչ որ անոր կը վերաբերի: Այսուհանդերձ կարելի է ատանկ բաշխում մը փորձել, եւ զոր օրինակ՝ մանաւանդ առաջնոյն ընծայել իրականութեան տեղ կոչուած երեւակայականն ու մտացածինը, գաղափարներու տեղ դրուած պատկերները, խորհրդածութեան տեղ ըսուած զրոյցներն, ու միւսին մանաւանդ՝ բառերն ու շարքերը. քերթուածներուն զուարթագին ոճն առաջնոյն, եւ ընդհանուր յօրինուածն ալ երկրորդին:

Յեռուլ, շարել, խմբակարգել, արտաքուստ համադրել՝ թանձրացեալ, խստադրոշմ, երփնորոշ մտապատկերներ, թոյլտուութեամբը համեմատաբար պարզ գաղափարի մը որ կը բաւէ եւ կ’արժէ իբր բանաւորութիւն այդ խմբումներուն, ա՛յնքան տպաւորուած ըլլալ բառերուն անհատական գոյութեամբ որ զայն գրեթէ ըմբոստ, անստորադաս, ինքնաբաւ կեանքի՛ մը բարձրացնելու զուարճութիւնն ունենալ, ահաւասիկ ինչ որ կը թուի թաքուն ու կենդանի մեթոտն ըլլալ ընդհանրապէս Դուրեանի քերթուածագրութեան:

Բայց պատկերալից, պատկերեղէն գրականութեան այս տարօրինակ վարպետին նկատմամբ ունիմ դեռ ըսելիք մը:

Եղիշէ Եպ. Դուրեանի մէջ կայ դեռ հասուն ու խորհող մարդը. կրնանք ըսել սովորական մարդը. եւ զայն կը գտնենք բացայայտ նշաններով: Երբ կը դիտենք մասնաւորապէս «Կոյսին պատկերը», «Պուտտա եւ Յիսուսը», «Այրիին զրոյցը», նոյն իսկ «Աղի արձանը», եւ այլն, կը գտնենք զԴուրեան լի առնավայել ճաշակով մը որ իր բառամոլութեան (ուշադրութիւն…) տակ կը գուշակուի: Ամեն բան շօշափելի, ամեն բան կերպարանաւոր, գունաւոր, հոտեւան ու կենսալի դարձնող, բառին գրական առմամբ՝ հեթանոսացնող այս երեւակայութիւնն հիմա կը սպասարկէ նուազ մանկական պէտքերու: Իր սովորական թանձրացուցչութեամբ Դուրեան կը հեշտասիրէ Ս. Գիրքն ու Կրօնից պատմութիւնն իբրեւ զգացող մարդ, ինչպէս պիտի ուսումնասիրէր զայն իբրեւ հմուտ մարդ:   որհիլ կուտայ արեւելեան ու ժառանգական զգայամոլութեան մը՝ սրբանուէր կեանքի մը մէջ փոխադրուած. Կոյսին առջեւ սրբագործուելով, հասարակ կամ զղջացող կիներու հանդէպ դատապարտող կամ գթացող տրամադրութեանց տակ՝ կրնայ ըսուիլ բացասական դարձած..: «Պուտտա եւ Յիսուս»ին մէջ կ’ըսէ Հնդիկն ի տես Պոռնիկին մարմնոյն.

Բայց ո՞վ հիմա շաղաշուտ մոլուցքներով կը մօտի…

Երբ իր հողէ պատեանին մէջ կը ժողխի՝ ո՞վ կուտայ

Համբոյր մը սա՛ տորոմած մորթ ու շուրթին Շրիմատի..:

Յետոյ կը նկարագրուի ապաշաւող Մագթաղենացին.

Նայուածքը հեզ աղաւնոյ աչքունքներով կը խօսի,

Պաղպաջուն դէմքն է շուշան ծաղկին առած գոյնն ու գեղ,

Իր շունչին հետ տարրացած է հոտն անուշ նարդոսի,

Հասակն ալ ջինջ սրբատաշ մարմար անդրի մ’է շըքեղ:

Ո՛հ… Պետրոս Դուրեանի՝ տարփավառ ու սիրագէ՜տ տղուն այս եղբայրը, մթնշնորհն ու հրաւիւնն Եղիշէ Դուրեան՝ ներամփոփման ու զգօնութեան բոլորովին մտաւորական մարդն է սակայն, ամեն ինչ իր մէջ ներաշխարհայնացուցած, գրեթէ սրբացուցած, որ ոչ երբեք պիտի կրնար ըլլալ ապրող մը յանդուգն ու հասարակ: Դուրեան սահմանուած էր, ի մէջ այլոց, ըլլալ մոգալեզու բառագէտը որ է..:

Եւ դեռ, ու մանաւանդ, հասուն ու խորհող մարդն այլապէս երեւան կուգայ «Հովուական Սրինգ»ին մէջ: Վասնզի՝ եթէ մեր առաջին էջերուն մէջ այս երկին Հեղինակը տեսակէտով մը նկատեցինք վերաբերող այն իմացականութեանց որ բառին իսկական առմամբ իմաստասէր չեն, – հարկ ալ չկայ որ ամեն միտք իմաստասիրական ըլլայ, – ոչ ալ բառին այլամերժ իմաստով բանաստեղծ, որովհետեւ վերլուծման՝ պատճառախնդրութեան հետամուտ չեն, եւ գաղափարները դրութենացնելու ենթօրինելու ընդհանրացնող ձգտումը չունին, ոչ ալ մեծ յուզմանց ենթակայ ըլլալու չափ դիւրազգած, գուցէ տկար ջիղեր, – եթէ զայն նկատեցինք մտային անճիգ եւ հանդարտ մէկ գործունէութեան՝ երեւակայութեան յօժարամէտ իմացականութիւն մը, եթէ ցոյց տուինք թէ իր մանկականութիւնն ու յարադրողութիւնն, իբրեւ ազատօրէն հմայակերտող ուժեր, անկախ ու քմայական արարքներով կը յայտակերպին, պարտինք տեսնել նաեւ թէ այդ էական յատկութիւնք երբեմն խիստ օրինապահ կը դառնան եւ զմայլելի գործեր կ’արտադրեն, անշուշտ ի շնորհս այն աւարտեալ ու ողջամիտ այրութեան որ կայ Եղիշէ Եպիսկոպոսի մէջ, եւ որ ստուերախառն այլ աչալուրջ իր ներկայութիւնն աւելի կամ նուազ զգալի կ’ընէ: Իր զբօսաշնորհ գրականութեան մէջ կը տեսնուին խորին խորհրդածութիւններ, թէեւ յաճախ՝ իբրեւ ամբողջ քերթուածին առիթ՝ պսպղուն տեսիլներու մէջ սփռուած անօսրացած, բայց երբեմն որոշապէս ու ամբողջապէս ներկայ, յայտնի, հարկադրիչ: Առնենք միայն մէկ քանին իր գլխաւոր տեսութիւններէն: «Կը սիրե՞ս զիս»ին մէջ Յիսուս ի վերջոյ կ’ըսէ Պետրոսի.

Գնա՛ արածել իմ ոչխարներս անձանձիր,

Ու ա՛յս է վարձքդ՝ եթէ զիս շատ սիրեցիր:

Ի՛նչ խորին ու բեղուն խօսք. կա՞յ արդարեւ աւելի մեծ պատճառ արժանաւորութեան՝ ժողովուրդին առաջնորդելու, քան սէրն առ Յիսուս. եւ կրնա՞յ ոք երբեք առաջնորդել ժողովուրդին՝ առանց Աստուածամարդը սիրելո՜ւ: – «Յայտնութիւն»ը կ’աւարտի սա տողերով.

Երբ կենդանի Բանն ըստեղծէ ամէն բան,

Կը մեռնի Նիւթ «ամէն»ը՝ Պանն՝ անկենդա՜ն:

Անտարակոյս Դուրեան կը մտածէ Տիեզերքի Օրէնքներուն վրայ, անվախճան Հոգւոյն ամենայնի, ուր Նիւթը՝ հեռո՛ւ իր մասնաւոր գոյութիւնն ունենալէ՝ յայտակերպումը միայն կ’ըլլայ այդ Հոգւոյն, այսինքն Աստուծոյ:

«Ապրուած Երազ»ին ոգին այն համոզումն է թէ կատարելութիւնը կը կայանայ միայն այլոց ցաւերուն սփոփման նուիրուելու մէջ.

Զիս թըշուառին ցաւերուն տա՛ր այցելու:

Այլուր կնոջ վրայ կը խորհրդածէ, եւ անոր կոչումը կը զգացնէ բանաստեղծօրէն բայց նաեւ գիտականօրէն: Կ’ըսէ թէ ա՛լ ապրելու տենչ մը չունէր

…այդ կինն

Որ սըրսկապանի նըզովքն իր վըրան՝

Չըկրցաւ կանգնել կեանքի մը որրան:

…Ո՛չ մայր մը եղաւ, ո՛չ վերն ալ հրեշտակ:

(Այրիին Զրոյցը)

Այս վերջին բառն՝ Հրեշտակ՝ անդրգիտական բառ մըն է..: Եւ արդեօք Սրբազանն ա՜յս տիտղոսով չէ՞ որ զայն կը գործածէ արդէն, վստահ անոր հաւանական գիտականացման..:

«Անտառին մէջ»ը, «Լուսնի տակ»ը եւ դեռ ուրիշներ՝ աւելի կամ նուազ խոր, եւ աւելի կամ նուազ ընդհանուր գաղափարներ կը պարունակեն. յաճախ խիստ բեղուն գաղափարներ որք տարբեր տրամադրութեանց կամ տարբեր մտքերու մէջ պիտի կրնային, վերլուծուելով, վերածուիլ գաղափարային հարստութեան:

Եւ նոյնպէս, ու նոյնքան շեշտեալ կերպով՝ Դուրեան ունի յուզման վայրկեաններ, որոց մէջ կը հանդիսանայ ճշմարիտ բանաստե՜ղծ: Երբ հարազատ յուզում մը, ծանրակշիռ մտածութեան մը կամ իրողութեան մը արդիւնք, իր հոգւոյն մէջ կը սաւառնի, տիրական, այն ատեն է որ զմայլմամբ կը տեսնենք գերաշնորհ Եկեղեցականին տեսքին ներդաշնակիլն իր էութեան գերագոյն բաներուն հետ: Հայերէնի եւ ոտանաւորի բանաստեղծը կը կերպարանափոխի յայնժամ ի ստոյգ ու վեհատեսիլ քերթող, որ կ’արտադրէ «Ետեւէս եկուր»ը, «Վերջին վայրկեան»ը, «Ապրուած Երազ մը»ն, «Սրինգիս»ը, նոյն իսկ «Վիճակ»ը, «Աղի արձան»ը, եւայլն, այլ մանաւանդ «Նայուա՜ծքը» եւ «Եմմաւուսի ճամբորդները»..:

Ասո՛նց մէջ կայ քերթուած մը որուն վրայ կ’ուզեմ մասնաւորապէս խօսիլ:

Ինչպէս գուցէ բոլորն ալ, այդ քերթուածը չի թուիր ինձ ըլլալ կատարեալ օրինակ մը լեզուի ու տաղաչափութեան տեսակէտով: Մեր գրողներուն մէջ տիրող ու լռելեայն համաձայնուած սովորոյթի մը համեմատ, որ պահպանուած է ի դիւրութիւն քերթուածագրութեան, ինչպէս «Հով. Սրինգ»ին մէջ այլուր՝ նաեւ հոս ալ կ’երեւան յանգ կազմող անուններու ծայրը որոշիչ յօդի յապաւումներ, որոց, թոյլ տրուի ինձ ըսել թէ ես չեմ կրցած ցարդ հաւանիլ.

Ու յամրօրէն կը սողար սեւն ու ՍԱՐՍՈՒՌ.

Կամ, քիչ անդին՝

Չարչարանքիդ պատմելու փառքն ու ԽՈՐՀՈՒՐԴ.

Բայց, ամենէն նեղիչը՝ քանի որ զոյգ գոյականներ չկան որոց առաջինն յօդ ունեցած ըլլալով գէշ աղէկ իր հաշմ ընկերն ալ տանի՝

Անծանօթին խանդաղակաթ ձայնին ՇԵՇՏ

Այդ երկուքին ցնցեց աշխարհը ներքին…

Քերթուածը դարձեալ կը ներկայացնէ տեղ տեղ, իրաւ է խիստ աննշան քանակութեամբ, բռնազբօսեալ ձեւ մը որ Սրբազանին գրականութեան մէջ կը պատահի, եւ զոր Արմաշականք ոմանք չափազանցօրէն գործածեցին. ում վերջացած վերացեալ բառերու ոչ միշտ պատեհ միջամտութիւնն է ան. Որք սրտամաշ լըքումներով կասկածի, – ՈՒՐԱՑՈՒՄԻ ԸՆԴՎԶՈՒՄՈՎ մ’ալ անյոյս…– փոխանակ Ուրացողի… ըսելու: ԱՆՅՈՅՍ ՀՈԳԻՆ ՄԵՐԺՈՒՄՆ է լոկ հաւատքին. փոխանակ ըսելու՝ Անյուսութիւնը մերժումն է…, մանաւանդ որ գին մը պիտի պակսէր… թէեւ տողին արժէքը պիտի աւելնար: Դարձեալ, ինչպէս այլուր, կը գտնուին հոս տողեր որոց տրոհումը կամ բաղաձայններու հանդիպումներն անթոյլատու են զանոնք հեշտիւ կարդալու. Ու անիրաւ խաչի մահուամբն ԵՂԱՒ ԻՆՔ…: Եւ կամ՝ Ի՞նչ է մահը արդարին. ԿԱՐՃ ԳԻՇԵՐ Մ’ՈՒՐ – Կը լուծուի խոր երկունք մը նոր արեւու…: Որեր կան զոր հարկ կ’ըլլայ գրեթէ օր կարդալ. Կ’ընդգրկեն մութն որ թեւաբախ կը յածի. դարձեալ՝ Աչք մ’որ հրաշքի… եւլն.:

Բայց նաեւ կան անթերի տողեր, եւ ուրիշներ ալ որ հիանալի կերտուածք ունին: Եթէ Դուրեան Եպիսկոպոս քիչ մը նուազ տաղտուկ զգար, եթէ քիչ մը աւելի կարեւորութիւն տար իր գրածներուն ու… մեզի, որքան աւելի յաճախ պիտի գտնէինք սա տեսակ տողեր.

Վեհ մատներուդ ծաւալէ բոյրն օրհնութեան

Սեղանի վրայ՝ ուր կայ նըւէր մը հացի…

Աւելի առաջ՝

…Հանդիպեցաւ անյուսութեան ճամբուն վրայ,

Չեմ կասկածիր. պատրանք մը չէ՛ր երազի,

Իր շունչն ու կեանքն է որ մեր շուրջ կը թրթռա՜յ…

Քիչ մը անդին կը գտնենք.

Ուշ կամ կանուխ պիտի հասնի արդարեւ

Տարաժամած օրն անցաւոր մեր կեանքին…

Եթէ կարելի ըլլա՛ր որ ամենքն ալ դնէի՜ հոս.

…ու   աչին

Բացաւ ճառէն էջ մը կարմիր՝ ոսկեհո՜ւռ:

…………………………………………………………

«Պիտի քալէ՞ք դեռ այսպէս խոնջ ու տրտում…»

…………………………………………………………

«Մի՛ հեռանար մեզմէ, կ’ըսեն անձկութեամբ,

Ո՛վ որ ալ ես, մեզ մօտ հանգչէ այս գիշեր…»

…………………………………………………………

  ոնջ ու տրտում կ’երթան երկուքն Եմմաւուս…

Ես այս քերթուածով կը զբաղիմ սակայն, ցոյց տալու համար թէ գուցէ բոլոր միւսները կը գերազանցէ մէկ քանի տեսակէտերով միանգամայն. որովհետեւ՝ իբր նիւթ՝ ունի մին Աւետարանի ամենէն հիանալի դէպքերէն. իբր գրականութիւն՝ կը ներկայացնէ պարզօրէն սքանչելի յօրինուած մը. նախ պատմութիւնն, յետոյ անկէ ներշնչուած աղօթակերպ վերացում մը. իբր բանաստեղծութիւն՝ այսինքն իբրեւ տեսլածնութեան, հրաշազգածութեան, հիացման, խանդի, սիրոյ, գութի, անձկութեան, կարօտի, վիշտի ու թշուառութեան վիճակ, կենդանի է եւ վեհօրէն բաբախուն. իբր բարոյական ու կրօնական վարդապետութիւն՝ մին է յստակագոյններէն ու գեղեցկագոյններէն, եւ վերջապէս, իբր արտայայտութիւն Հեղինակին՝ լիակատար է թերեւս:

Հա՞րկ է ըսել թէ ո՛ր քերթուածին վրայ կը խօսիմ: Անիկա կը պարունակէ, ինչպէս ըսի, մին ամենէն զմայլելի նիւթերէն զոր Աւետարանը պատմած ըլլայ, եւ զոր Դուրեան Սրբազան մասնաւոր խանդաղատանքով մը սիրէ: Անիկա ունի սա պարզ վերնագիրը. «Եմմաւուսի Ճամբորդները». եւ սա բնաբանը. Առ մեզ ագիր, զի ընդ երեկս է եւ տարաժամեալ է օրս: Գիտէ՞ք արդեօք թէ ի՜նչ արտասուագին բան կայ այս խօսքին, այս խօսքը կրող պատմութեան մէջ. կ’իմանա՞ք դուք այն մարմաջը որ կ’այրէ ռունգերն եւ այն սարսուռը որ թիկունքն ի վար կ’ընթանայ, երբ միայն այս նիւթն, այս բնաբանը կը յիշէ մարդ..: Եղիշէ Դուրեանի պատուոյ տիտղոսներէն մին է զգալն անբաղդատելի բանաստեղծութիւնը որ կը թրթռայ կը դողայ այն դէպքին մէջ զոր կը պատմէ գիտնականն ու հաւատարիմն Ղուկաս: Կարելի չի՜ թուիր, կարելի չէ՜ այս եղելութիւնը ներկայացնել՝ առանց անոր յարուցած յուզումէն ու խռովքէն շատ բան նուազեցնելու. եւ եթէ Եղիշէ Եպիսկոպոս արիութիւնն ունեցած է այս պատմութիւնն ընելու նիւթ քարոզի, Պոլիս եւ այլուր, եւ ահա բանաստեղծութեան ալ՝ պատճառն այն է որ անիկա իրեն համար ունի անդիմադրելի եւ անյագենալի հրապոյր մը եւ կը թուի գոհացնել կամ շարժման մէջ դնել մեծամասնութիւնն իր մտքին ձգտումներուն: Վհատութեան ու դառնութեան օրուան մը մելամաղձիկ ու համակերպիչ վերջալոյսն, երկու յուսավրէպ ու տխուր աշակերտներն ամայի ճամբուն վրայ, Անծանօթը որ կը մօտենայ, խորհրդաւոր եւ ամենագէտ, դեռ անկասկած ունկնդրութիւնն հէք աշակերտներուն, առ ստուերախառն Մարդը որ իր հմտութեամբ, իր իմաստութեամբ, իր հոգւով կը զօրացնէ անոնց հաւատքը, զարմանահար՝ երկուքին յուսապնդումը, բերկրալի խռովքն ու խեղճ երախտագիտութիւնն ու խնդրանքը որ չհեռանայ Ան…, իջեւանին մէջ, հացին բեկման պահուն տեսլակերպ յայտնութիւնը յանկարծ եւ աներեւութացո՛ւմն ազատ ու գերագոյն Յիսուսին, անոնց արտասուագին պակուցումն… ու գիշերայն հեւիհեւ ու կազդուրեալ դարձն առ իրենց ընկերները, պատմելու, աւետելու թէ կենդանի է Տէրը, անմահօրէն կենդանի…– այս ամենը, ենթադրելո՜վ թէ այս է ամենը, կը յուզէ կ’ապրեցնէ բանաստեղծին իմացականութիւնը գերագոյն շնչառութեամբ. Դուրեան կը թեւաւորուի, կը բարձրանայ կարօտագի՜ն դէպի ճշմարիտ հայրենիքն իր հոգիին… աւա՜ղ:

«Եմմաւուսի Ճամբորդները», նուիրուած ըլլալով պատմական խռովիչ, խորհրդաւոր, եւ առայժմ անդրգիտական իրողութեան մը, որ բանաստեղծին ներկայացած է այլաբանութեան ու խորհրդանշանի վերածուելու իր հնարաւորութեամբ որքան իր էական անհուն հմայքով, ցոյց կուտայ մանաւանդ երեւակայոտ ու խորհրդապաշտ բանաստեղծի, վիպողի, կրօնականի ու գիտնականի, վարդապետի եւ աշակերտի (disciple), տարակուսող ու ճշմարտախնդիր խորհողի ձգտումներ, որոց մէկ միտակէտն եղած է (point de converg. ) այն դէպքը զոր կը պատմէ Ղուկաս. այս կերպով՝ մէկ հաւատարիմ թանգարանն է այս քերթուածն Եղիշէ Դուրեանի այն կարողութեանց որոցմո՛վ լցուած կ’երեւի նշանաւոր Եպիսկոպոսն առ հասարակ: Իբրեւ անկոտորակելի գեղեցկութեամբ լի պատմութիւն՝ այս քերթուածը չէր կրնար ունենալ եւ արդարեւ չունի այն կրկնաւոր ձեւը զոր «Հով. Սրինգ»ին շատ մը քերթուածներուն վրայ տեսանք, ձեւ՝ որ ըլլալով հանդերձ հարազատօրէն դուրեանական, պիտի չպատշաճէր ինքն իր մէջ ամբողջական կազմ ու լիակատար շնորհ արդէն ունեցող այն իրողութեան որու վրայ կը խօսի հոս Դուրեան, եւ որու՝ դարձեալ՝ կարծես մասնաւոր մեծարանքն ըրած է բանաստեղծը ոչ այնքան իր ներէական մանկականութեամբ, որքան իր մարդկայնութեամբը նուիրուելու:

Բազմակողմանի արժէք մը ներկայացնող այս քերթուածէն յետոյ կ’ուզէի դեռ խօսիլ մանրամասնաբար «Հով. Սրինգ»ին միւս գեղեցիկ կտորներուն ալ վրայ. եւ կը ցաւիմ որ աշխատութեանս ծրագիրն ու համեմատութիւններն ատոր թոյլատու չեն: Ընդհանուր կերպով մը խօսելով անոնց վրայ, հրճուագին կը հաստատեմ որ Եղիշէ Եպիսկոպոս Դուրեան ճշմարիտ բանաստեղծութեան հասած է անոնց մէջ, խոր ու մելամաղձիկ բանաստեղծութեան, եւ առա՛նց դոյզն բաղձանքի ու սեթեւեթի, ամենայն բնականութեամբ եւ յակամայս, իր իմացականութեան յատուկ ճամբաներով: Գերազա՜նց վայրկեաններ, որոց համար շնորհակալ ենք իրեն, եւ ուր աւելի քան մեր մտաւոր հաճոյքին ու հեշտութեան՝ փափուկ, սուրբ, ճշմարիտ յուզմանց մեր հոգւոյն մէջ զարթման, ու մեր աչքերէն ազնուական արտօսրի՜ն իսկ էջքին կը ծառայեն այս մոգական Մա՛րդուն յատկանշական յատկութիւնք՝ իրերն ու իրողութիւնները խորհրդանշելու, կամ որ նոյն է՝ գաղափարներն ու յոյզերը պատկերի վերածելու, պատկերներով խորհելու զգայասէր ու թանձրացուցի՛չ իր տրամադրութիւնն, իր համակրութիւնը գունագեղ, անսովոր, ուշագրաւ, հաստատակերտ, պատկերակերպ բառերու եւ խմբումներու. անհատական, ազատ ու զբօսական այն բանը զոր ունի արտայայտելու եւ նոյնիսկ խորհելու կերպերուն մէջ՝ շնորհիւ վառվռուն ու սրովբէական մանկականութեան մը որ լիագլուխ ու տրտմագին մարդու իր լրջութիւնը զուտ չի թողուր գրեթէ բնաւ, զայն վարդափթիթ ու անթառամ անուշութեամբ մը լեցնելու համար: Բարեբաստի՜կ վայրկեաններ, կ’ըսեմ, ուր Հովիւին Սրինգը կը նուագէ իր գերագոյն մեղեդիները: Եւ պէտք է ամեն մարդ լռէ այն ատեն ու անշշունջ մտիկ ընէ մթնշաղ երկնանուէր ամայութեանց մէջ մենաւոր ու միահեծան դայլայլող ու հառաչող հեզադէմ հոգիին, այնքան նմա՜ն երազուն Գալիլիացիի մը որ Աստուածամարդը ճանչցած ըլլար, յաւիտենական, անհատնո՜ւմ Յիսուսը, եւ անոր տեսիլով տոգորուած ըլլար բոլորովին: Ո՛հ, այո, միայն Յաւերժականն է որ խորագոյնս կը խռովէ կը կենսաւէտէ, կը կոչէ զինքը.

Ունչն ամայութեան ու շունչն անհունին՝

Անապատն ու Հովն՝ ըզՔեզ կ’ընդունին:

Սկիւտար