Յօդուածներ

<ԱՆՏԻՊ ՄԸ ՉՐԱՔԵԱՆԷՆ>

Անտարակոյս, «կարելի չէ երեւակայել աւելի աստուածապաշտ մարդ մը քան այն անձը որ իր պարտականութիւնները կը կատարէ»: Բայց որո՞նք են մարդու մը պարտականութիւնները. միթէ աղօթելը պարտականութիւն մը չէ՞:

Անշուշտ «կարեւորութիւն չունի «Աստուած» պօռալ, աղօթել, իսկ ասդին ամեն չարիք գործել». բայց հոս դատապարտելին աղօթե՞լն է թէ չարիք գործելը: Երկուքէն մին սխալ է. պէտք է սխալը չընել, եւ ոչ միւսը:

Այո, պէտք է «ջանալ միտքը զարգացնել. զարգացումն է լաւագոյն միջոցը՝ զմարդ Աստուծոյ մօտեցնող»: Բայց միտքը ի՞նչպէս զարգացած կ’ըլլայ առանց զԱստուած ճանչնալու, եւ զարգացումը ի՞նչպէս կրնայ զմեզ Անոր մօտեցնել երբ ճշդիւ՝ Անկէ հեռացնող միջոցներուն է որ ընդհանրապէս կ’ըսենք զարգացում…:

  եղճ Հերմինէ. «Զգացումն է որ մարդս երջանիկ, բարի կ’ընէ» կ’ըսես. եւ միամտաբար կը կարծես թէ Աստուծոյ վրայ բառ մը չարտասանող, Անոր անունն իսկ չյիշող գիրքերն ու դպրոցներն ու գիտնականներն են որ զմեզ պիտի զարգացուցած ըլլան, այնպէս չէ՞: Անցեալ օրուան Մկրտիչ Աճէմեանը, կը յիշես, ըսեր էր թէ «…Ան չի գիտեր որ

Գիտութիւնս ամբողջ, երկիրս ալ բոլոր

Սիրով կը զոհեմ փոխան իր մատղաշ

Հասակին, փոխան իր մազին խարտեաշ».

վասնզի իր բոլոր մտաւոր ինչքն ու գրական արտադրութիւնները չեն արժեր պզտիկ Արփինէին մանկութիւնը, եւ իր բոլոր զարգացումն՝ անոր մատղաշութիւնն ու պարզմտութիւնը չ’արժեր, իր բովանդակ կարողութիւնները չեն արժեր անոր ակնածու, հիացիկ, երկիւղած պարզութիւնը, – արդ, եթէ Մկրտիչ Աճէմեան բանաստեղծը անկրօն մը, տարակուսող մը, աղօթելու անկարող խստասիրտ մը եղած ըլլար, վստահաբար պիտի ըսէր թէ իր բոլոր գիտութիւնը չ’արժեր մատղաշ Արփինէին անմեղութիւնն ու հաւատքը, թէ իր բոլոր ծանր ու խոր մտահոգութիւնները չեն արժեր անոր մէկ մանկական աղօթքը. բայց Մկրտիչ Աճէմեան ճշմարիտ մարդ մըն է որ ոչ միայն գիտէ թէ ինչ է աղօթքը, այլեւ պէտք չունի զայն կատարեալ սորվելու պզտիկ տղեկէ մը կամ մենէ:

Եթէ դուն ալ պահած ըլլայիր, Հերմինէ, 1907 Մայիս 12-ի մտաւորական վիճակդ, պիտի ըսէիր թէ ինչ կ’արժեն մատեաններն ու մատենադարանները, դպրոցներն ու ուսումները, ուսուցիչներն ու փիլիսոփաները, երբ չեն ճանչնար զԱստուած, ուստի եւ չեն կրնար զմեզ Անոր հետ յարաբերութեան դնել, երբ Անոր հետ յարաբերութեան կատարելագոյն միջոցը՝ աղօթքը յամրաբար կը ցամքեցնեն մեր հոգւոյն մէջ, ուստի եւ մենէ կը բառնան ամեն անդորրութիւն եւ ամեն յոյս, ամեն մխիթարութիւն, զօրութեան ամեն աղբիւր, կամելու, գործելու, ապրելու ամեն ստոյգ միջոց: Բայց դուն փոխուեր ես. թունաւոր բան մը սպրդեր է հոգիէդ ներս, եւ քու ազնուագոյն վիճակներուդ կը սպառնայ: Միտքդ բեր այն գարնան հոգեկան կացութիւնդ. պզտիկ քրոջդ աղօթքին ի տես՝ զմայլած եւ երանազեղ վերացումդ. հրեշտակներու կեանքէն րոպէ մը ապրած ըլլալդ. յԱստուծոյ ապաւինելու, Անոր գիրկը հանգչելու երանութիւնը զգալ ու ճանչնալդ. եւ միտքդ բեր նաեւ դպրոցն եւ ուսման ու զարգացման մասին այն ժամանակ ունեցած ծանօթութիւններդ, յոյսերդ. վստահութիւնդ. ակնածանքը զոր ունէիր անշուշտ ուսումնականներուն ու զարգացումներուն համար. փափաքը զոր ունէիր դուն ալ զարգանալու: Ի՞նչպէս աղօթքը եւ զարգացումը, կամ իրենց գաղափարները մտքիդ մէջ հաշտ էին յայնժամ. ի՞նչպէս մին չէր վաներ միւսը, եւ ընդհակառակը, թերեւս իրարու օժանդակ կը թուէին:

Գիտցած եղիր որ ոչ միայն անհաշտ չեն աղօթքը եւ զարգացումը, այլ նաեւ թէ ճշմարիտ զարգացում չի հասկցուիր, գոյութիւն չունի առանց ճշմարիտ աղօթքի: Վասնզի, վերջապէս ի՞նչ է զարգանալ. մարդկային բարձրագոյն կարողութեանց՝ իրենց հնարաւոր կատարելութեան հասնիլն է. իրենց վախճանին ձգտիլն ու ժամանելն է – եթէ երբեք կարելի է դադար մը երեւակայել այդպիսի վերելքի մը մէջ: Արդ, ո՞չ ապաքէն մարդուն մեծագոյն կարողութիւններէն մին է խորհիլը, այսինքն իրերուն եւ երեւոյթներուն օրէնքը, անոնց իմաստը, բանականութիւնը գտնելը. անցնող գացող բաներուն մէջ յաւիտենականը գտնելը. ամենայնի մէջ Պատճառը, պատճառներուն Աղբիւրը, զԱստուած գտնելը: Ո՞չ ապաքէն, դարձեալ, մարդուն մեծագոյն կարողութիւններէն մին է ձգտիլ ու տենչալ Կատարեալին, որ Աստուած է միայն: Չէ՞ որ ուրեմն մեր բարձրագոյն կարողութիւններէն մին է, (եւ անշուշտ բարձրագոյնը) ճանչնալ զԱստուած եւ Անոր ձգտիլ, Անոր նմանիլ, Անոր ապաւինիլ, Անկէ առաջնորդուիլ եւ Անով զօրանալ, (վասնզի մեր վախճանը, մեր նպատակն է որ կը զօրացնէ զմեզ) Անկէ ներշնչուիլ, զԱյն մեր դիմացը, մեր մէջ ներկայ ունենալ, կարենալու համար համաձայն ըլլալ Անոր:

Արդ, չկայ բան մը, Հերմինէ, որ տեղը բռնէ այս անհրաժեշտ յարաբերութեան, բացի աղօթքէն. մեր վախճանին, նպատակին, մեր Տեսլականին հետ մեր յարաբերութիւնն անհրաժեշտ է, եւ միակ միջոցն այդ յարաբերութեան՝ Աղօթքն է, քուրիկիդ աղօթքը զոր պարտադրեր էին իրեն եւ զմայլումով դիտեր էիր 1907 Մայիս 12-ին:

Այն զոր Գլառա կ’անուանես, մեռած է, այսինքն մարմնաւոր կեանքի պայմաններէն ազատագրուած է ժամանակի մը համար, մինչեւ որ տարիներ, դարեր ետք իրեն համար վերմարմնացման ժամը հնչէ վերստին, քանի որ միակ կեանք մը այս աշխարհիս վրայ՝ չի բաւեր յաճախ զմեզ կատարելագործելու: Բայց դուն խօսքը չես ըներ Գլառայիդ հոգիին, որ, մարմնազերծեալ, մին է հիմա՝ անջրպետին աննիւթ էակներէն, ազատ ու կարող՝ այցելու աշխարհի իր սիրելիներուն, իր սիրական տեղերուն: Վասնզի «հանդերձեալ կեանք» խօսքը վերացական խօսք մը չէ. «հոգի» բառը երեւակայական բանի մը անունը չէ. անոնք աւելի իրական են քան ներկայ կենցաղն ու ներկայ մարմինը վասնզի ասոնք անցաւոր են, եւ անոնք ոչ, եւ անոնց մէջ է տեւականութիւնն ու յաւերժութիւնը:

Տգէտներ կան արդարեւ, որ կը կարծեն թէ այդ բառերը ցնորամիտ հաւատացեալներու վայել գաղափարներ են եւ թէ գիտութիւնը կը խնդայ այդ կարգի գաղափարներու վրայ: Հա՞րկ է ըսել քեզ, Հերմինէ, թէ այդ տգէտները ոչ այդ իրերուն մասին պէտք եղած ծանօթութիւնն ունին, ոչ ալ գիտեն թէ ինչ է գիտութիւնը եւ ինչ կ’ըսէ հոգւոյն եւ հանդերձեալին նկատմամբ: – Ատեն մը՝ թերեւս իրաւացի էր բայց ո՛չ այսօր. բայց ո՛չ ըսել թէ գիտութիւնն անկրօն ու անաստուած է, կէս դարէ ի վեր, ինչպէս որ Անցելոյն մէջ ալ արդէն գիտութիւնն ոչ երբեք եղած է ժխտող բարձրագոյն, յաւիտենական ճշմարտութեան: Ողորմելի անզգամներ են որ կ’ամբաստանեն Գիտութիւնը (զայն ներբողել կարծելով) թէ անիկա չի հաւատար, չ’ընդունիր կրօնային հիմնական վարդապետութիւններն, այն է հոգւոյն գոյութիւնն ու անմահութիւնը, հանդերձեալ կեանքը, Աստուծոյ՝ կենդանի ու նախախնամող Աստուծոյ ճշմարտութիւնը: Հին ժամանակներէն մինչեւ ցայսօր, մինչեւ ներկայիս մէջ, միշտ մեծագոյն գիտուններն, – անոնք որ յօրինած կազմած են Գիտութիւնը, – ճշմարիտ հաւատացեալներ եղած են, Կոբեռնիկի, Կալիլէոսի, Բասգալի, Բասթէօռի, Մայէրսի, Վալլասի, Ֆլամառիոնի, Սքիաբառէլլիի պէս, եւն. եւն.:

Գլառադ՝ Հերմինէ, ողջ է մեզմէ աւելի, վասնզի մենք բանտարկեալներու պէս ենք, մենք կաշկանդուածներ, գերիներ, տգէտներ, կոյրեր ենք, իսկ Գլառադ՝ իսկ մարմնազերծեալները ճշմարիտ կենդանութիւնը ունին, վասնզի ազատ են Աստուծոյ օրէնքին մենէ աւելի հպատակ ըլլալով, եւ ճշմարտութիւնը բացայայտ է իրենց համար: